Renesansowa urbanistyka i architektura w Ferrarze

Renesansowa urbanistyka i architektura w Ferrarze

HISTORIA
Renesansowa urbanistyka
i architektura w Ferrarze
Miasto Ferrara leży w prowincji Emilia-Romagna, w delcie Padu.
Usytuowane jest na lewym brzegu pomocniczego koryta tej rzeki
(zwanego Padem Ferraryjskim), w miejscu, gdzie rozdziela się ono na
dwie kolejne odnogi. Ferrara była w wiekach XIII-XVI siedzibą dworu
książąt d’Este – rodziny monarszej rozwijającej na swych ziemiach
kulturę i promującej sztukę wielkiej wartości. Do historii sztuki
Ferrara przeszła jako przykład renesansowej urbanistyki i architektury
oraz miejsce, gdzie w XV w. ukształtowała się interesująca szkoła
malarska i rozwinęło się na dużą skalę tkactwo artystyczne.
S
tare miasto dzieli się na część średniowieczną i część renesansową – która nas szczególnie interesuje i o której piszę niżej.
Dzieje Ferrary „giną w pomroce ciemnych wieków”. Biskupstwo erygowano tu już w VII stuleciu. W wiekach X i XI miasto pozostawało w orbicie
wpływów cesarstwa niemieckiego (władał nią hrabia
Modeny i Kanossy, syn cesarza Ottona I), następnie
po śmierci hrabiny Matyldy z Kanossy (1115) stała się
ona – jak wiele odradzających się po wiekach barbarzyństwa i ciemnoty miast włoskich – wolną komuną
miejską. Była też jednym z ognisk walk, jakie toczyły ze sobą stronnictwo papieskie (Gwelfowie) z cesarskim (Gibelinowie). Od roku 1215 miasto znalazło się pod kontrolą rodu d’Este i od tego czasu jej
znaczenie zaczęło rosnąć. U schyłku XIV stulecia erygowany w niej został uniwersytet (w końcu XV w.
doktorat z medycyny, rozumianej jako nauka o człowieku, otrzymał na nim przybyły z Krakowa Mikołaj
Kopernik). W 1438 r. odbył się tu sobór, na którym
podjęto dramatyczną próbę zawiązania unii kościołów katolickiego i prawosławnego, próbę – jak wiemy
Castello Estense (zamek książąt d’Este)
– nieudaną. Po wygaśnięciu dynastii d’Este miasto
weszło w skład Państwa Kościelnego, zaczem nastąpił długi okres stagnacji, obejmujący wieki XVII, XVIII
Urzekająca renesansowa architektura
i XIX. Kładzie mu kres zjednoczenie Włoch, likwidacja
Państwa Papieskiego i budowa kolei żelaznych. Dziś
Tym, co przyciąga do Ferrary turystów i uczonych jest jej
Ferrara liczy ok. 155.000 mieszkańców i należy do
dawna architektura i sztuka, przede wszystkim średnio-
średniej wielkości ośrodków miejskich Italii.
wieczna i renesansowa. Poza romańską katedrą budo-
65
waną w XII i XIII w., na uwagę zasługuje ogromny,
HISTORIA
ceglany zamek miejski: Castel Estense (Castelvecchio),
którego budowę podjął w r. 1385 książę Nicolo II d’Este. Cztery wielkie wieże (nadbudowane po trzęsieniu
ziemi), fosa, bramy, dziedziniec i liczne sale składają się
na imponującą, widoczną z oddali całość, która dominuje nad miastem. W mieście są też liczne pałace (ze
słynnym ze swych fresków Palazzo Schifanoia), domy
mieszczańskie i zajazdy w średniowiecznym borgo, siedziby władz miejskich i uniwersytetu, budowle poświęcone wymianie towarów, fortyfikacje, kościoły i kaplice,
pełne obrazów, rzeźb, malowideł ściennych itd.
Człowieka odwiedzającego Ferrarę uderza skala zastosowania materiału ceramicznego w jego budownictwie
od średniowiecza po nasze czasy.
Castello Estense – fragment
przez panegirystów nową siedzibę dla swego dworu,
zwaną „Corte” (dwór). Budowla ta niestety nie zachowała się (rozebrano ją w r. 1655). Książę, będący wielkim mecenasem sztuki, fundatorem licznych kościołów i klasztorów, do prac architektonicznych zatrudnił
wspomnianego wyżej architekta Biagio Rossetti.
Wczesne swe prace Rossetti tworzył pod kierunkiem
starszego kolegi Piotra Benvenutiego dagli Ordini
(+1484). Były to realizacje cząstkowe, np. nadbudowa piętra w Palazzo Schifanoia (1466-1471), gdzie
ujawnia się styl przejściowy, oscylujący między włoskim gotykiem a renesansem. Do wczesnego renesansu florenckiego zbliżył się Biagio Rossetti w architektu-
Apsyda katedry – architekt Biagio Rossetti
rze klasztoru oliwetanów w Rovigo. Następnie modernizował fortyfikacje w Modenie i rozpoczął analogiczne działania przy systemie obronnym Ferrary. Miał je
kontynuować po wielu latach.
Przyszedł też czas na poważne prace w samym mieście.
W r. 1485 powstała smukła kampanila katedry, zbudowana jak większość obiektów wzniesionych przez
Rossettiego z cegły, dobrze harmonizująca z licznymi
wieżami tego rodzaju w dolinie Padu. Po feralnej wojnie z Republiką Wenecką architekt odwiedził Serenissimę.
Wzniósł tam dla swych mocodawców książąt d’Este renesansowy pałac nad Canale Grande (zwany dziś Fondaco
Klasztor kartuzów – architekt Biagio Rosseti
dei Turchi). Inne pałace projektowane przez niego
Ceglane Odrodzenie
Renesans pojawił się w Ferrarze przed połową XV w.,
jednak prawdziwy jego rozkwit datuje się na 2 część
stulecia. Podłożem dlań była humanistyczna kultura
promieniująca z dworu, uniwersytetu, pałaców patrycjatu, kurii i klasztorów. Rozkwitało też budownictwo.
Pod patronatem rodu d’Este działali tu wówczas dwaj
wybitni architekci: Pietro de Benvenuti i Biagio Rossetti.
W tym właśnie okresie książę Ercole I buduje opiewaną
66
Fasada kościoła franciszkanów – architekt Biagio Rossetti
powstawały w Ferrarze. Inwestorami byli głównie miejscowi arystokraci, związani z dworem książęcym i patryHISTORIA
cjat miejski. Przebudował on też w r. 1491 wieżę ratusza
miejskiego i nieco później postawił własny dom.
W swych koncepcjach architekt stosował cegłę jako
podstawowy budulec, wykorzystując również kamień,
z pełną świadomością estetycznych implikacji, jakie
zestawienie tego rodzaju przynosi. Palona cegła i ceramiczne pokrycia dachowe były jedynym możliwym
rozwiązaniem w ruchu budowlanym realizowanym na
tak wielką skalę w Ferrarze, ponieważ to leżące w del-
Bastiony renesansowe w południowej części miasta
cie rzeki miasto nie posiadało w pobliżu złóż kamienia budowlanego. Transport zaś był nader kosztowny.
wysokości zadania. Można go dziś nazwać pierwszym
nowożytnym urbanistą Europy. W sierpniu 1492 gotowy
był plan budowy nowego miasta, który został zaakceptowany przez monarchę. Miasto renesansowe jest bogatą
pod względem intelektualnym nowożytną koncepcją projektową, syntetyzującą wiele renesansowych idei, (pojawiających się we włoskich traktatach architektonicznych),
z mającą swe korzenie w średniowieczu, spontaniczną
dynamiką procesu budowlanego. Nazwano je „Addizione
Estense” – część dodana przez (ród) d’Este. Dziś jeszcze
budzi ono podziw rozmachem, szerokością ulic, wspaniałymi budowlami. Do roku 1510 Rossetti wzniósł też
nowe mury, po części zachowane.
Nowe miasto w Ferrarze – in statu nascendi – widział
na własne oczy Mikołaj Kopernik. Warto sobie uświadomić ten fakt. Przybyły z Krakowa uczony oglądał też
z pewnością budowę wspaniałych ferraryjskich świątyń,
jakich wiele ufundował bardzo religijny książę Ercole I.
Wznosił je oczywiście Biagio Rossetti.
Cztery kościoły
Renesansowe pałace – na drugim planie Palazzo dei Diamanti
W roku 1494 i następnych, w narożnikach starego
miasta i w „Addizione Estense” powstały cztery świą-
Gdy więc powstawał słynny Palazzo dei Diamanti (Pałac
Diamentowy), jego elewację pokryto wykładziną w po-
tynie. Pierwszą z nich jest zasadniczo przebudowany
kościół Św. Franciszka. Projekt tej pięcionawowej bazy-
staci 8500 ciosów kamiennych o odpowiednio ukształtowanej formie, sprowadzonych z dalekiej Istrii. Z tego
samego materiału wykonany jest detal architektoniczny:
obramienia otworów, kolumny w dziedzińcu, efektowne balkony. Jednak trzon murów stanowi i tu cegła.
Nowe miasto
Nim przystąpiono do budowy Palazzo dei Diamanti, władca Ferrary, ks. Ercole I, postanowił wznieść nową stolicę,
przylegającą do starego miasta. Zadanie to miał realizować architekt i urbanista Biagio Rossetti, który stanął na
Katedra Św. Jerzego: kamienna fasada i ceglane mury obwodowe
67
liki pozostaje pod wpływem florenckiej świątyni San
HISTORIA
Lorenzo, Filippa Bruneleschiego, fasada zaś reprezentuje typ lombardzki. Uwagę zwracają tu świetne proporcje oraz iście renesansowy spokój i harmonia we
wnętrzu, które podkreśla łagodne światło, sączące się
z okien. Kolejne dzieło to S. Maria in Valdo, trójnawowa bazylika transeptowa, której kopuła uległa zniszczeniu w czasie wojny; tu wzorem był florencki San Spirito
autorstwa Bruneleschiego. W dwa lata później wzniesiony został kościół San Benedetto, również trójnawowy z transeptem. Może najciekawszym z tych czterech
realizacji jest kościół San Cristoforo, w klasztorze kartuzów. Jego nawę otaczają jednakowe, prostokątne kaplice. Trzy przęsła korpusu kryją sklepienia tzw. żaglaste
Renesansowy kapitel koryncki
z cegły palonej
Ceramiczny detal architektoniczny
z pocz. XV w.
(wydęte ku górze), przy czym sklepienie w skrzyżowaniu korpusu z transeptem jest osadzone wyżej. Z kolei
prezbiterium jest niższe i doskonale oświetlone, dzię-
pod wpływem przodującej w ówczesnej Italii archi-
ki czemu ołtarz tonie w blasku, w odróżnieniu od czę-
tektury toskańskiej, rozkwitać jako w pełni renesan-
ści przeznaczonej dla wiernych. To oryginalne i dobrze
sowa. Przejmuje ona podstawowe elementy sposo-
wpisane w tradycję architektury włoskiej jest wybitnym
bu budowy formy, wypracowane przez florentczyka
osiągnięciem nadwornego architekta książąt d’Este.
Filippo Bruneleschiego i jego współczesnych, ale nasyca je elementami wywodzącymi się z lokalnej trady-
Cegła w ferraryjskiej urbanistyce
cji. Odrębną jakość estetyczną tworzy tu koloryt, jaki
budowle zawdzięczają doskonale wykonanej cegle.
Architektura realizowana przez Biagio Rossetti uwal-
Ceglany jest też w większości ich detal, w tym np. wyra-
nia się stopniowo z okowów specyficznego, północ-
finowane kapitele pilastrów korynckich, z ich precyzyj-
nowłoskiego gotyku I poł. XV stulecia, aby następnie,
nie „ciętymi” liśćmi akantu i wolutami, fryzy i belkowania, obramienia otworów i archiwolty. Wszystko to stanowi transpozycję form stosowanych w renesansowej
Italii przede wszystkim w kamieniu. Renesans w Ferrarze wypowiadał się natomiast w cegle, stosując niekiedy
kamień w miejscach o szczególnym znaczeniu estetycznym lub konstrukcyjnym. Wówczas właśnie uzyskiwano wspaniałe kontrasty barwne i fakturalne. Tu ujawniał
się wyrafinowany gust mecenasów i wielki talent oraz
poczucie stylu architekta. Tu ujawnił się genius loci.
Również urbanistyczny rozmach miasta nad Padem
zawdzięczamy w dużym stopniu wykorzystaniu cegieł
i – szerzej – ceramiki budowlanej. Bez tego wspaniałego,
prefabrykowanego materiału, wykonywanego z gliny,
której w delcie rzeki było pod dostatkiem, nie powstałaby ani Addizione Estense, ani cała sekwencja znakomitych dzieł architektury świeckiej i sakralnej.
dr Paweł Pencakowski
Lit.:
B. Zevi, Biagio Rossetti architetto ferrarese il primo urbanista
moderno europeo, Torino, 1960.
C. M. Rosenberg, The Erculan Addition to Ferrara, Acta V, 1978.
A. F. Marciono, L’eta di Biagio Rossetti: Rinascimenti di casa
Dom Ariosta
68
d’Este, Ferrara – Roma 1991.