Monografia - Konferencja Naukowa "Agrotechniczne aspekty

Transkrypt

Agrotechniczne
Aspekty Uprawy
Winorośli
PRACA ZBIOROWA
WROCŁAW 2016
Autorzy:
Adamczewska-Sowińska Katarzyna prof. dr hab.,
Bąbelewski Przemysław dr inż.,
Chohura Piotr dr inż.,
Czaplicka-Pędzich Marta dr inż.,
Gudarowska Ewelina dr inż.,
Krężel Jan dr inż.,
Mazurek Janusz dr inż.,
Sosna Ireneusz dr hab. prof. nadzw.,
Szewczuk Adam prof. dr hab.
ISBN: 978-83-946931-0-7
Druk: drukarnia druk-24h.com.pl,
Białystok, ul. Zwycięstwa 10
„Europejski Fundusz Rolny na rzecz Rozwoju Obszarów Wiejskich: Europa inwestująca w obszary wiejskie”
Monografia współfinansowana ze środków Unii Europejskiej w ramach Krajowej Sieci Obszarów Wiejskich
Programu Rozwoju Obszarów Wiejskich na lata 2014-2020.
Instytucja Zarządzająca Programem Rozwoju Obszarów Wiejskich na lata 2014-2020
– Minister Rolnictwa i Rozwoju Wsi.
Instytucja odpowiedzialna za treść monografii Uniwersytet Przyrodniczy we Wrocławiu.
SPIS TREŚCI
Wstęp . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 5
Stan uprawy winorośli w Polsce, wymagania prawne . . . . . . . . . . 9
Pochodzenie, morfologia, charakterystyka . . . . . . . . . . . . . . . . . . 19
Wymagania klimatyczne i glebowe winorośli . . . . . . . . . . . . . . . . 23
Przerobowe odmiany winorośli do uprawy polowej w Polsce . . . 33
Przegląd gatunków i odmian winorośli ozdobnych . . . . . . . . . . . . 53
Sposoby rozmnażania winorośli . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 71
Rodzaje konstrukcji w uprawie winorośli . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 91
Zakładanie i prowadzenie winnicy, pielęgnacja krzewów . . . . . . 105
Nawożenie winnicy . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 113
Charakterystyka biologiczna i strategie zwalczania
najważniejszych chorób winorośli . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 127
Ocena jakości plonu, wyznaczanie terminu zbioru . . . . . . . . . . . 167
Ekologiczna uprawa winorośli . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 177
Organizacja rynku zbytu, enoturystyka . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 195
Spis tabel rysunków i fotografii . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 201
3
WSTĘP
Winorośl należy do najstarszych gatunków uprawianych
przez człowieka. Owoce, pozyskiwane z tych pnączy służyły wytwarzaniu fermentowanego napoju jeszcze zanim człowiek wiódł
osiadły tryb życia. Ludy koczownicze wytwarzały wino już nawet
6000 - 7000 lat temu. Wraz z początkiem stałego osadnictwa, to
właśnie winogrona, obok oliwek i fig, stały się pierwszymi dzikimi
owocami uprawianymi przez człowieka. Najstarsze odnalezione narzędzia i naczynia służące do produkcji wina znaleziono na terenie
dzisiejszej Gruzji i Armenii oraz w rejonie Persji. Pierwsze winnice
datowane są na ok. 2500 lat przed naszą erą. Do największych zalet wina należała wówczas czystość mikrobiologiczna większa niż
w przypadku wody. „Cudowne moce” wino zawdzięcza więc przede
wszystkim swoim właściwościom dezynfekującym. Te właściwości,
jak również wykorzystanie wina dla celów sakralnych spowodowało rozwój winnic w Europie. Największe zakładane były na terenach
przyklasztornych a pieczę nad nimi sprawowali zakonnicy. Systematyczny wzrost powierzchni winnic przyczynił się do rozwoju sztuki
winiarskiej na kontynencie, a nawet zakładania upraw za „wielką
wodą”, w obu Amerykach.
Wino określane jest mianem produktu o wysokich wartościach biologicznych. Zawiera blisko tysiąc substancji, nie wszystkie z nich zostały już szczegółowo zbadane. Przez wieki wino postrzegane było jako lekarstwo lub „najbardziej higieniczny napój”.
Mimo, iż jednym z podstawowych składników wina jest alkohol
5
Wstęp
etylowy, umiarkowane spożycie niewielkich dawek tego trunku ma
charakter prozdrowotny.
Tragiczny czas w produkcji wina to przełom XIX i XX wieku.
Seria groźnych chorób krzewów, z których największe żniwo zebrała filoksera, zdziesiątkowała europejskie nasadzenia winorośli. Kolejne, nawet sprzyjające lata nie spowodowały odrodzenia winiarstwa za sprawą toczącej się w Europie wojny. Dopiero po 1945 r.
należyta ochrona winnic przed chorobami i szkodnikami, zapewnienie stabilnego zysku z produkcji stało się dominującym parametrem działalności winogrodników i trwa do dnia dzisiejszego.
Zmiany zachodzące w produkcji wina od lat 50-tych XX wieku
przyczyniły się do znacznej popularyzacji tego trunku i poszerzenia
grona jego odbiorców. Najlepsze roczniki nie są już zarezerwowane dla wybranych, osiągają także bardziej przystępne ceny. Wino
stało się ważnym czynnikiem kulturowym, a jego degustacja jest
powodem, dla którego organizuje się komentowane degustacje czy
też poznaje nowych ludzi. Na popularności zyskała także turystyka
winiarska, organizowana w każdym kraju, gdzie choć w niewielkim
stopniu produkuje się wino. Wiedza na temat wina jest tym samym
popularyzowana nie tylko wśród producentów, ale także miłośników kultury wina. Dla wielu to właśnie ta „otoczka” stanowi przyczynek do spożywania wina.
Wino, jako produkt wytwarzany lokalnie, jest jednym z niewielu, które w niewielkim stopniu poddały się globalizacji. Obecnie oczywiście możliwy jest zakup win z odległych kontynentów,
jednak powszechne przekonanie wskazuje na najlepszy smak wina
w miejscu jego wyprodukowania. To jeden z towarów, gdzie podstawowym kryterium wyboru jest jego jakość i oryginalność. Zakładanie winnic i rozwój produkcji wina połączony jest więc zwykle
z działalnością prowadzoną rodzinnie, na stosunkowo niewielkich
6
Agrotechniczne aspekty uprawy winorośli
areałach. Zmieniający się stan środowiska naturalnego zachęca do
zakładania winnic na terenie Polski, zwłaszcza na terenach gdzie
historycznie uprawę tę już powadzono: w rejonie Zielonej Góry,
Wrocławia czy na Podkarpaciu. Wzrost zainteresowania lokalnymi
produktami, wytworzonymi zgodnie z zasadami zrównoważonego
rolnictwa przyczynia się do wzrostu liczby winnic na terenie kraju.
Celem monografii jest przedstawienie podstawowych informacji z zakresu agrotechniki produkcji winogron w warunkach klimatycznych Polski, a zwłaszcza Dolnego Śląska. W poszczególnych
rozdziałach omówiono: aspekty organizacji produkcji wina w Polsce, dobór odmian przydatnych do nasadzeń w krajowych warunkach klimatycznych, sposoby rozmnażania winorośli, zakładanie
i pielęgnację winnicy jak również ochronę uprawy i jej nawożenie,
a także możliwość zastosowania winorośli dla celów ozdobnych
i organizację sprzedaży wina.
7
1
STAN UPRAWY WINOROŚLI
W POLSCE, WYMAGANIA
PRAWNE
Liczba winnic w Polsce systematycznie wzrasta. W ciągu
ostatnich lat liczba ta zwiększyła się blisko czterokrotnie (Tab. 1).
Zgodnie z danymi Agencji Rynku Rolnego w roku gospodarczym
2015/2016 w Polsce zarejestrowane były 103 winnice z prawem
wprowadzenia wina na rynek. Łącznie wyprodukowano w nich
513 635 litrów wina (733 765 butelek) z 809,3 ton winogron. W porównaniu z rokiem gospodarczym 2010/2011, powierzchnia uprawy ponad pięciokrotnie (z 37,013 ha do 194,24 ha). W uprawie dominują odmiany o owocach białych, co wyraża się wyższym plonem
oraz większą wartością produkcji wina. Różnica stanowi jednak zaledwie kilka procent, co wskazuje na trend uprawy winorośli białej w kraju, przeciwnie niż w latach 2010/2011, kiedy dominowały
wina czerwone. Istotnym jest też fakt zwiększenia tonażu produkcji
winogron, związany z wejściem w okres pełni owocowania upraw
założonych około 2010 roku, jak również licznego zgłaszania do
ewidencji winnic już owocujących. Rok winiarski (gospodarczy) rozpoczyna się w dniu 1 sierpnia każdego roku i kończy w dniu 31 lipca
roku następnego (IJHARS).
9
źródło Agencja Rynku Rolnego- serwis www
Tabela 1. Rynek wina w liczbach (lata gospodarcze 2009/2010 - 2015/2016) - dane na dzień 31.07.2016 r.
Stan uprawy winorośli w Polsce, wymagania prawne
10
Zgodnie z danymi Agencji Rynku Rolnego za 2016 rok, zawartymi w broszurze Organizacja produkcji winorośli i wina w Polsce,
zakładanie winnic cieszy się coraz większą popularnością. Szacuje
się, że łącznie w Polsce działa już koło 500 winnic i wciąż powstają
nowe (tylko 20% z nich zgłoszonych jest do ewidencji jako winnice
mające prawo wprowadzenia wina do obrotu). Najwięcej winnic
zlokalizowanych jest w województwach południowo-wschodnich,
południowo-zachodnich i południowych, gdzie warunki klimatyczne ocenia się za najkorzystniejsze dla uprawy winnej latorośli.
Mimo mniej korzystnych warunków klimatycznych winnice powstają także w Polsce wschodniej i centralnej. Winnice mają zróżnicowaną powierzchnię, i zajmują od kilkunastu arów do nawet
kilkunastu hektarów. Są to zarówno przedsięwzięcia o charakterze
rodzinnym, niekomercyjnym jak i zorganizowane przedsiębiorstwa.
Znacznie wyższą liczbę winnic (niż 103 zarejestrowane) w Polsce
potwierdzają także inne źródła. Portal winogrodnicy.org, na którym właściciele winnic mogą samodzielnie zgłosić swoje plantacje
obejmuje obecnie 386 winnic w terenu całej Polski, choć dominują
południowe województwa (rys. 1).
Wzrastająca liczba winnic wskazuje na swoista modę na tego
typu uprawę. Niszowa forma turystyki winiarskiej rozwija się bardzo dynamicznie (Smogór 2012), a do jej wzrostu przyczynił się także rozwój szlaków komunikacyjnych w Polsce. Brak zgłoszeń do ARR
wszystkich winnic, zwłaszcza tych niewielkich - kilkunastoarowych
wskazuje na stosunkowo wysokie koszty zgłoszenia, zbyt skomplikowany system ewidencjonowania i monitorowania produkcji, jak
również prywatny charakter nasadzeń. Wino z nich przeznaczone
jest do spożycia wyłącznie przez właścicieli i ich rodziny. Producenci decydują się także na zgłoszenie do ewidencji winnic dopiero
wtedy, gdy wchodzą one w okres pełni owocowania, co sugeruje,
że w ciągu kilku lat liczba winnic w Polsce może się nawet potroić.
11
Rysunek 1. Mapa winnic w Polsce.
źródło: winogrodnicy.org
Wzrost liczby winnic związany jest jednocześnie z coraz bardziej popularną na terenie kraju turystyką kulturową, w której enoturystyka stanowi ważny element (Plebańczyk 2013). Także rozwój
szlaków winnych w Polsce stwarza perspektywy do rozwoju rodzinnych gospodarstw enoturystycznych, z lokalną niewielką produkcją wina na potrzeby degustacji prowadzonych w winnicy (Kosmaczewska 2008), połączoną z prezentacją produktów lokalnych.
Agencja Rynku Rolnego
Organem odpowiedzialnym za raportowanie stanu produkcji wina w Polsce jest Agencja Rynku Rolnego (ARR). W ramach
12
wspólnej polityki rolnej Unii Europejskiej ARR realizuje działania
związane z określeniem potencjału produkcyjnego winnic i wina
w kraju. Celem tych działań jest ocena wielkości zbiorów winogron
i produkcji win oraz upraw winorośli, a także monitorowanie rynku. Zadania na rynku wina Agencja Rynku Rolnego wykonuje w ramach mechanizmu „Administrowanie potencjałem produkcyjnym
winorośli i wina”. Do zadań ARR należy prowadzenie ewidencji
producentów i przedsiębiorców wyrabiających wino, z winogron
pozyskanych z upraw winorośli położonych na terytorium Rzeczypospolitej Polskiej i przeznaczonych do wprowadzenia do obrotu.
Na podstawie deklaracji składanych przez winiarzy ARR ustala areał
upraw winorośli na terytorium Polski, prowadzi szacunki oraz wielkość zbiorów winogron pochodzących z terytorium RP, wielkość
produkcji, ilość wina wprowadzonego do obrotu w okresie danego
roku gospodarczego oraz wielkość zapasów wina na dzień 31 lipca
posiadanego przez producentów i przedsiębiorców wpisanych do
ewidencji prowadzonej przez Prezesa ARR.
Inspekcja Jakości Handlowej Artykułów
Rolno-Spożywczych
Niezależnie do zgłoszenia do ARR, producenci wina w Polsce
zobligowani są do przestrzegania regulacji w zakresie kontrolowania jakości produkcji, zgodnie z wytycznymi Inspekcji Jakości Handlowej Artykułów Rolno - Spożywczych (IJHARS). Ramy prawne,
dotyczące wspólnej organizacji rynku wina zostały przyjęte w Unii
Europejskiej i dotyczą wszystkich państw członkowskich, więc także
Polski. Odnoszą się m. in. zarządzania rynkiem wina, norm wprowadzania do obrotu produktów winiarskich oraz eksportu i importu.
Wytyczne UE dotyczą kategorii produktów winiarskich i zawierają
ich szczegółowe definicje. Obejmują katalog dozwolonych praktyk
13
enologicznych oraz metody analizy produktów sektora wina. Wskazują na katalog odmian winorośli, z których mogą być wyrabiane
wina. Dotyczą także zasad związanych z przywozem i wywozem
oraz etykietowanie i prezentację produktów winiarskich. IJHARS
kontroluje także nazwy pochodzenia, oznaczenia geograficzne
i określenia tradycyjne dla tych produktów.
Wśród zadań Inspekcji wyszczególniono:
–– sprawdzenie wymagań formalno-prawnych, w tym wdrożenia
systemu kontroli wewnętrznej wyrobu i rozlewu wina,
–– sprawdzenie prawidłowości prowadzenia rejestrów przychodu
i rozchodu produktów winiarskich,
–– kontrola jakości handlowej wina, uwzględniająca wykonanie badań laboratoryjnych próbek produktów winiarskich i sprawdzenie oznakowania wina przeznaczonego do obrotu handlowego,
w tym kontrola wina na etapie importu,
–– sprawdzenie prawidłowości przeprowadzenia procesów enologicznych, tj. wzbogacania, odkwaszania i słodzenia,
–– sprawdzenie prawidłowości usuwania produktów ubocznych
powstałych przy wyrobie wina, w przypadku podmiotów wyrabiających powyżej 2500 litrów wina w roku gospodarczym.
Ponadto, organy IJHARS są właściwe w zakresie zapewnienia procedury certyfikacji wina z określonego rocznika oraz wina z określonej odmiany winorośli, jak również kontrolują zgodność stosowania
chronionych nazw pochodzenia, chronionych oznaczeń geograficznych i określeń tradycyjnych wyrobów winiarskich. (IJHARS)
Obowiązki producentów wina
Zgodnie z informacjami udzielanymi przez IJHARS, producent wina z winogron pozyskanych z upraw winorośli położonych
14
na terytorium Rzeczypospolitej Polskiej jest zobowiązany do wykonania szeregu czynności i zachowania procedur. Wszelkich zgłoszeń
dokonuje się na specjalnie do tego opracowanych drukach, dostępnych na stronie internetowej Inspekcji (w zakładce rynek wina).
Niezależnie od wielkości produkcji winiarz zobowiązany jest
do opracowania w formie pisemnej i wdrożenia systemu kontroli
wewnętrznej wyrobu i rozlewu wina. Opracowanie takie obejmuje w szczególności określenie częstotliwości i sposobu pobierania
próbek do badań jakości wina, metod przeprowadzania badań jakości oraz sposobu postępowania z winami niespełniającymi tych
wymagań.
W przypadku produkcji mniej niż 10 000 litrów wina w ciągu
roku, podmiot nie podlega obowiązkowi wyrobu wina w składzie
podatkowym, co jest znacznym uproszczenie dla niewielkich winnic. Każdy producent wina zobowiązany jest jednak do prowadzenia
ewidencji wina w postaci rejestrów przychodu i rozchodu. Rejestry
te zamyka się w dniu 31 lipca każdego roku i muszą być one przechowywane przez okres co najmniej 5 lat od zamknięcia rachunków
w nich zawartych. Rejestry te należy prowadzić w miejscu, w którym przechowywane są produkty winiarskie (w wersji papierowej
lub elektronicznej), jak również związanej z tym dokumentacji księgowej. Jednocześnie winiarz musi wyznaczyć w gospodarstwie osobę odpowiedzialną za prowadzenie rejestru przychodu i rozchodu
wyrobów winiarskich, kontrolę jakości wyrabianego i rozlewanego
wina, wystawianie stosownych dokumentów. W rejestrach zawarta
musi być jednocześnie informacja na temat przychodu i rozchodu
osobno dla każdej kategorii produktów winiarskich, odrębnie dla
każdego określonego rocznika oraz produktów przeznaczonych do
ich wytworzenia. Ponadto prowadzi się odrębne rejestry dla każdego wina z Chronioną Nazwą Pochodzenia (ChNP) oraz Chronionym
15
Oznaczeniem Geograficznym (ChOG), jak też produktów przeznaczonych do przetworzenia na takie wina.
Obowiązkowemu zgłoszeniu podlegają także wszelkie dozwolone praktyki enologiczne, planowane do przeprowadzenia
w procesie produkcji wina, takie jak wzbogacanie moszczu, odkwaszanie i słodzenie, ściśle określone przepisami prawa. Zgłoszenia
dokonuje się we właściwym Wojewódzkim IJHARS, zależnym od
miejsca położenia winiarni. Wzbogacanie należy zgłosić nie później
niż na dwa dni robocze przed planowanym terminem rozpoczęcia
tego zabiegu. Zabieg słodzenia – co najmniej na 48 godzin przed
dniem przeprowadzenia procesu słodzenia. Odkwaszanie natomiast zgłasza się najpóźniej drugiego dnia po przeprowadzeniu
pierwszego procesu w danym roku gospodarczym.
Zgodnie z regulacjami prawa zwiększenie naturalnej zawartości alkoholu może być uzyskane na skutek kilku dozwolonych zabiegów. Do moszczu dozwolone jest dodanie sacharozy, zagęszczonego moszczu winogronowego lub rektyfikowanego zagęszczonego
moszczu winogronowego lub poprzez częściowe zagęszczenie łącznie z odwróconą osmozą. W trakcie fermentacji wolno dodać sacharozy, zagęszczonego moszczu winogronowego lub rektyfikowanego zagęszczonego moszczu winogronowego. W przypadku
wina dozwoloną praktyką jest częściowe zagęszczenie w wyniku
schłodzenia. Jednocześnie zwiększenie naturalnej zawartości objętościowej alkoholu nie może przekraczać 3 % obj. w stosunku do
naturalnej zawartości alkoholu ustalonej dla surowca poddawanego wzbogaceniu. Pozostałe limity określone są w prawie UE.
Proces odkwaszania może być wykonany na świeżych winogronach, moszczu winogronowym, moszczu winogronowym
w trakcie fermentacji, młodym winie w trakcie fermentacji oraz
w winie. Odkwaszanie win może być przeprowadzone jednak tylko
16
do poziomu 1 g/l wyrażonego w jednostkach kwasu winowego.
Odkwaszanie może się odbywać tylko w przedsiębiorstwie produkującym wino i tylko w strefie uprawy winorośli, gdzie zbierane
były świeże winogrona.
Słodzenie win dozwolone jest wyłącznie przy użyciu moszczu
winogronowego, zagęszczonego moszczu winogronowego lub rektyfikowanego zagęszczonego moszczu winogronowego. Całkowita
objętościowa zawartość alkoholu wina poddanego procesowi słodzenia nie może wzrosnąć o więcej niż 4 %. Słodzenie wina dopuszczone jest zarówno na etapie produkcji jak i handlu hurtowego.
Kolejnym ważnym obowiązkiem producentów wina, których
wielkość produkcji przekracza 2500 litrów rocznie, jest zabezpieczenie i usuwanie odpadów powstających podczas wyrobu wina, które
musi być wykonane pod nadzorem IJHARS. Zgłoszenie o zamiarze
usunięcia produktów ubocznych dokonuje się w odpowiednim
Wojewódzkim Inspektoracie JHARS, nie później niż 2 dni robocze
przed planowanym terminem rozpoczęcia usuwania produktów
ubocznych. W zgłoszeniu zawarta musi być informacja o miejscu
składowania i terminie usunięcia produktów. Produkty te muszą
zostać usunięte bezzwłocznie, jednak nie później niż a koniec roku
winiarskiego, z którego pochodzą. Minimalna zawartość alkoholu
w utylizowanych wytłokach i osadzie drożdżowym musi wynosić co
najmniej 0,4% obj.
Literatura:
Agencja Rynku Rolnego. 2016. Organizacja produkcji winorośli i wina
w Polsce.
Agencja Rynku Rolnego. 2016. Serwis internetowy http://www.arr.gov.pl/
wsparcie-rynkowe/wino
17
Inspekcja Jakości Handlowej Artykułów Rolno-Spożywczych 2016 serwis
internetowy https://www.ijhars.gov.pl/index.php/wino.html
Kosmaczewska J. 2008. Szlaki wina w Polsce - perspektywy i bariery rozwoju. Zeszyty Naukowe WSB, 2, 153-160.
Plebańczyk K. 2013. Turystyka kulinarna w kontekście zrównoważonego
rozwoju w kulturze - perspektywy dla Polski. Turystyka kulturowa,
10, 23-38.
Smogór J. 2012. Wpływ autostrady Warszawa-Berlin na rozwój enoturystyki w województwie lubuskim. Zeszyty Naukowe Wielkopolskiej
Wyższej Szkoły Turystyki i Zarządzania w Poznaniu, Studia Peruegetica, Niekonwencjonalne aspekty i formy turystyki, 7, 121-130.
Winogrodnicy.org. 2016. Portal dla właścicieli winnic.
18
2
POCHODZENIE, MORFOLOGIA,
CHARAKTERYSTYKA
Rodzina winoroślowatych Vitaceae reprezentowana jest
przez 12 rodzajów i około 700 gatunków, które w przeważającej liczbie występują na obszarach tropikalnych i subtropikalnych
Ameryki Północnej, Afryki, Azji oraz Australii. Wszystkie są roślinami wieloletnimi, wśród których dominują krzewy wspinające na
wysokie drzewa w lasach tropikalnych; są to tzw. liany. Rzadziej to
krzewy lub niskie drzewa rosnące swobodnie bez udziału innych roślin. Budowa anatomiczna lian jest bardzo interesująca - mają one
grube pędy, u których wyróżnia się szerokie promienie rdzeniowe
oraz partie korkowe. Rodzina winoroślowatych wykazuje duże pokrewieństwo z rodziną szakłakowatych, ale nie ma między tymi
rodzinami form pośrednich, a przodkami rodziny winoroślowatych były niepnące rośliny drzewiaste. Rodzajami, które najliczniej
reprezentują tę rodzinę są: winnik, cisus, winobluszcz i winorośl
(Ampelopsis, Cisus, Parthenocissus i Vitis). Kopalne szczątki rodzaju
winorośl i winnika odnaleziono w górnej kredzie Alaski, a znaleziska nasion już w starym eocenie południowej Anglii (Bean 1952,
1990, Sokołow, Szipczinskij 1958).
Ogólna morfologia rodziny winoroślowatych
Liście u tej rodziny są trzy- lub pięcioklapowane, ułożone
naprzemianlegle w dwóch prostnicach. U gatunków wspinających się naprzeciwlegle do liści tworzą się wąsy. Odpowiadają one
19
Pochodzenie, morfologia, charakterystyka
przekształconym kwiatostanom i dzieli się je na dwa rodzaje. Pierwszy z nich to typowe, lekko skręcone wąsy wykonujące okrężne
ruchy nutacyjne (zwiadowcze). Po przywarciu do podpory owijają
się one spiralnie wokół niej, a później drewnieją. Drugi rodzaj to
charakterystyczne wąsy wytwarzające przylgi tzw. tarczki czepne,
które umożliwiają im przymocowanie się do gładkich pni i ścian.
Bardzo rzadko wykonują one ruchy zwiadowcze. Przylgi powstają
na końcach rozgałęzień wąsów przez rozrost komórek skórki, które przytwierdzają się do podłoża. Wydzielają one również obficie
śluz, który w kontakcie z powietrzem twardnieje, powodując tym
samym silne złączenie tarczki z podłożem. Kwiaty są niepozorne
o koronach cztero- lub pięciodzielnych, białe, zielonkawe lub żółtawe, jednopłciowe lub obupłciowe, tworzące wierzchotkowate
kwiatostany zebrane w wiechy. Pojedynczy kwiat zbudowany jest
z kubeczkowatego kielicha, który brzegiem może być ząbkowany,
ewentualne słabo lub wyraźnie wcięty. Płatki korony zrastają się
zagiętymi do wnętrza szczytami. Pręciki są nadległe płatkom. Zalążnia jest dwukomorowa, górna, z dwoma owocolistkami. W komorze znajdują zawsze dwa zalążki. Szyjka słupka może przybierać
różną formę: od długiej i nitkowatej do cylindrycznej lub stożkowatej i bardzo krótkiej. Kwiaty zapylane są tylko przez owady i są dobrym pożytkiem dla pszczół. Owoce to najczęściej soczyste jagody
otoczone twardymi łupinami z 1 lub 4 nasionami zaopatrzonymi
w oleistą tkankę odżywczą. Zarodek jest mały, otoczony płaskimi,
szczelnie przylegającymi liścieniami (Sokołow, Szipczinskij 1958).
Charakterystyka rodzaju winorośl
Największe znaczenie gospodarcze ma rodzaj winorośl, do
którego zalicza się około 50 gatunków krzewów trudnych do rozpoznania między sobą. Występują one na obszarze półkuli północnej:
20
najwięcej w Ameryce Północnej, nieco mniej w Azji (Chinach). Tylko winorośl właściwa Vitis vinifera rośnie i występuje na stanowiskach naturalnych w zachowanych reliktowo lasach liściastych krajów śródziemnomorskich i Azji Południowo- Zachodniej. Winorośl
ta rozprzestrzeniła się przez ciepłolubne łęgi rzek Renu i Dunaju do
Europy Środkowej.
Gatunki z rodzaju winorośl mają sezonowe, rzadko zimozielone, wcięte, ząbkowane i pierzaste liście. Wspinają się na podpory za pomocą rozgałęzionych lub pojedynczych wąsów ułożonych
naprzeciwlegle do liści. Charakterystyczną cechą jest również kora
łuszcząca się taśmowo z pędów. U gatunków dzikich kwiaty są zazwyczaj dwupienne, podczas gdy większość odmian uprawnych ma
kwiaty obupłciowe. Kwiaty osadzone są na przeciwległych liściom
wiechach, których oś jest przedłużona w wąs czepny. Pojedynczy
kwiat zbudowany jest z pięciu płatków zrośniętych szczytami, które
odpadają podczas rozwoju kwiatów i odsłaniają pręciki. Owocem
jest soczysta jagoda o miękkim miąższu, podzielona na dwie komory i zwierająca 2-4 pestek w kształcie spłaszczonej gruszki (Seneta
i Dolatowski 2009).
Literatura:
Bean W.J., 1992. Trees and shrubs hardy in the British Isles. First Edition.
Vol. 8, II. Reprinted: 264-267.
Seneta W, Dolatowski J. 2009. Dendrologia. Wydawnictwo Naukowe PWN
Warszawa.
Sokołow S.J., Szipczinskij N.W., 1958. Dieriewja i kustarniki SSSR. Izdatielstwo Akademii Nauk SSSR, Moskwa, Leningrad: 256-262.
21
3
WYMAGANIA KLIMATYCZNE
I GLEBOWE WINOROŚLI
Winorośl jest jednym z najbardziej popularnych roślin sadowniczych na świecie. Szacuje się, że zajmuje powierzchnię
7 155,2 tys. ha (GUS 2015). W warunkach klimatycznych różnych
krajów, winnice często są lokalizowane na stanowiskach bardzo
słabych, nieprzydatnych do uprawy innych gatunków. Winorośl,
jako roślina tolerancyjna na niekorzystne stosunki wodne i znaczne
nasłonecznienie może być sadzona w terenach o wysokim nasłonecznieniu. W ujęciu winiarskim wymagania siedliskowe winnicy
określa się nazwą terrior - lokalizacją winnicy (Bosak 2010). Szacuje się, że miejsce sadzenia winorośli wywiera znaczący wpływ na
wzrost i owocowanie krzewów, jak również determinuje przyszły
smak wina. Z tego też względu winogrona są tak ściśle powiązane
z terenem ich wytworzenia, a jednym z najważniejszych wyróżników wina jest jego pochodzenie.
Niezależnie od możliwości przystosowania się winnych
krzewów do wzrostu na słabych stanowiskach, roślina ta posiada
znaczne wymagania co do siedliska i lokalizacji uprawy. Szczególnie w chłodniejszym klimacie Polski niezbędnym jest wybranie
do uprawy najbardziej korzystnych stanowisk. Tylko w ten sposób
możliwym jest zapewnienie właściwego wzrostu i plonowania krzewów na odpowiednim poziomie oraz uzyskanie owoców o wysokiej wartości, przydatnych do produkcji wina dobrej klasy.
23
Wymagania klimatyczne i glebowe winorośli
Do najważniejszych czynników siedliska, od których zależy
wzrost winorośli oraz owocowanie krzewów należą: temperatura,
światło, woda, gleba oraz wiatr (Myśliwiec 2008).
Temperatura
Wzrost winorośli możliwy jest w warunkach wysokiej temperatury powietrza. Przebieg temperatury w okresie wegetacji wpływa na jakość owoców i wina, z tego względu mówi się o „dobrych”
bądź też „słabych” rocznikach. Wyższe temperatury latem przyczyniają się do wzrostu zawartości cukrów w owocach, jak również
spadku ich kwasowości. Zależność ta jest szczególnie zauważalna
w regionach o chłodniejszym klimacie, jakim jest Polska.
Przy wyborze terenu do zakładania winnicy należy wziąć pod uwagę następujące parametry związane z temperaturą:
–– Średnia temperatura stycznia - wskazuje na to, jak mroźna
w danym terenie jest zima. W warunkach Polski osiąga wartość
od -1,5°C na północnym zachodzie kraju do -5°C na północnym
wschodzie. Przebieg południkowy temperatur w kraju związany
jest z wpływem chłodnego kontynentalnego powietrza nadciągającego nad Polskę ze wschodu oraz znad oceanu z zachodu.
–– Średnia temperatura lipca - wskazuje na przebieg pogody
w najcieplejszym miesiącu letnim, określając tym samym wartość przydatności danego stanowiska. W Polsce zawiera się pomiędzy +17°C na wybrzeżu do +19°C w rejonie Tarnowa.
–– Średnia temperatura wielolecia - wskazuje na średnią wartość temperatur na danym obszarze, określając przydatność do
uprawy poszczególnych odmian. Wynosi od +6,5°C n a północnym wschodzie kraju do +8,5°C na południowym zachodzie.
–– Temperatury minimalne, zanotowane w ostatnim wielolecia - oznaczają najniższe temperatury zanotowane na danym
24
terenie. Minimalna temperatura pozwoli na wybór odmian do
uprawy o odpowiedniej wytrzymałości na mróz. Sadzenie odmian o zbyt niskiej odporności na niską temperaturę powodować możne znaczne straty w uprawie na skutek przemarznięcia
krzewów winnej latorośli.
Tabela 2. Częstotliwość występowania bardzo niskich temperatur
w latach 1951 – 1990 (za Bosak 2006).
–– Długość okresu wegetacyjnego - wyrażony liczbą dni ze średnią
dobową temperaturą powyżej 5°C w opracowaniach statystycznych, podczas gdy długość okresu wegetacyjnego dla winorośli
rozpoczyna się w chwili gdy średnia dobowa temperatura przekroczy +9°C, a kończy gdy spadnie poniżej +10°C. Długość okresu wegetacji dla winorośli wynosi około 175 dni w rejonie Tarnowa, 180 w okolicach Zielonej Góry, porównywalnie z rejonem
Nadrenii i Szampanii. Dla terenów podgórskich, położonych na
wysokości 350 m n.p.m. wartość ta wynosi 160-170 dni i stanowi ograniczenie w uprawie winorośli.
–– Suma aktywnych temperatur (SAT) - wartość sumaryczna godzin z temperaturą powyżej +10°C w okresie wegetacji. Wartość
25
SAT wyznacza podział odmian ze względu na ich wczesność dojrzewania oraz określa przydatność odmian do nasadzenia w wybranych rejonach. Dla upraw w Polsce zaleca się wybór odmian
bardzo wczesnych i wczesnych, o wartości SAT poniżej 2500°C.
Tabela 3. Podział odmian winorośli ze względu na SAT.
Bardzo wczesne
2000 - 2200
Wczesne
2200 - 2500
Średnio wczesne
2500 - 2700
Średnio późne
2700 - 2900
Późne
Pow. 2900
Rzeczywista wartość SAT zależy także od nachylenia skłonu, na
którym zakładana jest uprawa. Wystawa południowa, przy nachyleniu 10° zwiększa tą wartość o 100°C, podczas gdy północna - zmniejsza o 150°C. Zbocze południowe nachylone o 25°
podnosi wartość SAT o 200°C. Najkorzystniej na wartość sumy
aktywnych temperatur wpływa uprawa winorośli na tarasach
o południowej wystawie, gdzie można zanotować wzrost nawet o 300-400°. Dodatnio na wzrost SAT wpłynie także osłonięcie winnicy od wiatru poprzez utworzenie pasów wiatrochronnych (o 50-150°C). Wartość ta zależna jest także od rodzaju
gleby na którym zakładana jest winnica: gleby lekkie zwiększają
tę wartość, gleby ciężkie - zmniejszają. Przyjmuje się, że teren
przydatny do uprawy winorośli przerobowej powinien charakteryzować się wartością SAT co najmniej 2500°C. Najwyższe
wartości SAT notuje się na południu Polski, na południowy-zachód od linii Chełm - Lublin - Radom-Łódź - Poznań - Gorzów
Wielkopolski.
26
–– Data występowania ostatnich przymrozków wiosennych
i pierwszych przymrozków jesiennych - przymrozki wiosenne
są szczególnie niebezpieczne dla rozwijających się młodych latorośli. Ich przemarznięcie skutkować może obniżeniem wielkości plonu jak również opóźnieniem jego dojrzewania. Pierwsze
przymrozki jesienne powodują konieczność przedwczesnego
zbioru owoców, często jeszcze przed osiągnięciem dojrzałości
technologicznej.
Tabela 4. Występowanie ostatnich przymrozków wiosennych
i pierwszych przymrozków jesiennych - (za Bosak 2006).
Światło
Czynnik niezbędny w uprawie winorośli, determinujący ilość
cukru zgromadzonego w owocach, niezbędnego do wytworzenia
wina. Ilość światła dostarczonego do owoców wpływa jednocześnie na jakość aromatów wytworzonych w owocach. Średnia liczba
godzin słonecznych jest w Polsce wystarczająca dla uprawy winorośli i wynosi ponad 1200 godzin. Jednocześnie znaczne zachmurzenie wpływa na stosunkowo niskie usłonecznienie całkowite.
Czynnikiem wpływającym na polepszenie usłonecznienia jest zlokalizowanie winnicy na stoku, najlepiej południowo-zachodnich
o spadku 10-30°, jak również stokach południowych i zachodnich.
27
Na wzrost usłonecznienia pływa również umiejscowienie winnicy
na wyższych wysokościach n.p.m., do ok. 400 m. Wyższe lokalizacje
są niekorzystne ze względu na krótki okres wegetacyjny.
Woda
Winorośl, uszlachetniona na podkładach, wymaga znacznych ilości wody do właściwego przebiegu procesów życiowych.
Średnia wartość opadów na terenach przydatnych do produkcji winogron wynosi 500-800 mm. Jest to wartość wystarczająca do uzyskania satysfakcjonującego plonu owoców. Ilość opadów wzrasta
także na terenach położonych wyżej. Niekorzystny jest natomiast
rozkład opadów w kraju. Susze w okresie maja przyczyniają się do
zahamowania wzrostu młodych latorośli. Czerwcowe opady przypadają zwykle na czas kwitnienia winorośli, co ułatwia zakażenie
szarą pleśnią. Deszczowe i chłodne dni w miesiącach jesiennych nie
sprzyjają dojrzewaniu owoców, narażając je na porażenie chorobami grzybowymi.
Wiatr
Niewielki wiatr w winnicy jest zjawiskiem korzystnym. Pozwala na szybkie osuszenie liści po opadach deszczu, ograniczając
tym samym występowanie chorób. Niekorzystne są natomiast silne
wiatry, zwłaszcza suche i zimne w okresie zimowym, mogące spowodować uszkodzenia mrozowe krzewów. W tym celu od strony zachodniej zakłada się pasy wiatrochronne, mające na celu ochronę
winnicy przed zbyt silnymi chłodnymi wiatrami. Pasy wiatrochronne mogą być wykonane z nasadzeń naprzemiennych drzew i krzewów liściastych i iglastych, o wysokości do 4-5 m i miąższości 2 m.
28
Gleba
Na świecie winnice zakładane są na wszystkich typach gleb.
Jak już wspomniano, są to często tereny nieprzydatne do innych nasadzeń. Wykorzystanie terenów o niekorzystnych glebach do uprawy wina stanowi wówczas jedyną możliwości pozyskania dochodu
z tych ziem. W Polsce zaleca się, by do uprawy winorośli wybierać
gleby zwięzłe, gliniaste, gliniasto-piaszczyste, utrzymane w dobrej
kulturze. Gleba pod winnicę musi być dobrze uprawiona i przygotowana przed założeniem plantacji. Ważna jest właściwa struktura
gruzełkowa gleby oraz prawidłowe stosunku powietrzno-wodne.
Szczególnym problemem, z którym borykają się polscy winiarze
jest zbyt niskie pH naszych gleb. Tak więc przed założeniem winnicy
niezbędnym zabiegiem jest wykonanie analiz gleby oraz stosowne
jej wapnowanie, celem uzyskania odczynu bliskiego 7,0. Zabieg ten
w skrajnych przypadkach musi być wykonany kilkukrotnie w kolejnych latach, by umożliwić właściwy wzrost i owocowanie krzewów.
Podsumowanie
Analizując omówione cechy właściwego terrior dla winorośli
R. Myśliwiec wyznaczył najlepsze tereny do uprawy winorośli w Polsce. Niemniej jednak winnice obecnie zakładane są powszechnie
na terenie całego kraju, co wskazuje na potrzebę wyboru właściwego lokalnego miejsca pod uprawę. Bez wątpienia do uprawy winorośli należy wybierać tereny położone na stokach, o wystawie południowo-zachodniej i zachodniej, w rejonach położonych wyżej nad
poziomem morza. Konieczne jest także uregulowanie stosunków
powietrzno-wodnych w glebie, przygotowanie osłon wiatrochronnych oraz właściwa agrotechnika przed rozpoczęciem nasadzenia.
29
Rysunek 2. Najlepsze tereny do uprawy winorośli w Polsce
(za Myśliwiec 2009).
Literatura:
Bosak W. 2006 Winorośl i wino w małym gospodarstwie w Małopolsce.
Małopolska Agencja Rozwoju Regionalnego.
Bosak W. 2010. SIEDLISKO WINNICY - topografia i mezoklimat, www.winologia.org
GUS 2015. Rocznik statystyki międzynarodowej, cześć IV.11 (wersja elektroniczna)
30
Lisek J. 2005. Zdrowotność, plonowanie i rozmnażanie wybranych genotypów winorośli (Vitis sp. L.) w warunkach Polski, Zeszyty Naukowe
Instytutu Sadownictwa i Kwiaciarstwa - Skierniewice
Myśliwiec R. 2009 Uprawa winorośli, Plantpress
Myśliwiec R. 2013. Uprawa winorośli. Państwowe Wydawnictwo Rolnicze
i Leśne
Myśliwiec R. 1997. Ogród winoroślowy. Państwowe Wydawnictwo Rolnicze i Leśne
31
4
PRZEROBOWE ODMIANY
WINOROŚLI DO UPRAWY
POLOWEJ W POLSCE
Winorośl jest gatunkiem obfitującym w odmiany – na całym
świecie uprawia się ich ponad 20 tysięcy. Zdecydowana większość
najczęściej sadzonych w Polsce szczepów należy do grupy tzw. mieszańców międzygatunkowych (hybryd). Odmiany te są bardziej odporne na mróz i przymrozki oraz mniej wrażliwe na choroby grzybowe liści i owoców. W najcieplejszych rejonach Polski podejmowane
są również próby uprawy odmian winorośli właściwej (Vitis vinifera). Są one bardziej wrażliwe na mróz, choroby i zazwyczaj mniej
plenne. Mogą stanowić wyzwanie dla bardziej doświadczonych
plantatorów. Poniżej przedstawiono charakterystyki 20. odmian
polecanych do uprawy gruntowej w Polsce. Są to głównie szczepy
typowo przerobowe, polecane do produkcji wina. Uszeregowano
je w kolejności dojrzałości zbiorczej owoców.
Odmiany o owocach jasnych, przeznaczone na
wina białe
Solaris
Hybryda międzygatunkowa [Merzling × (Zarya Severa × Muscat Ottonel)] wyhodowana w stacji Geisenheim w Niemczech o typowo
przerobowych cechach owoców.
33
Przerobowe odmiany winorośli do uprawy polowej w Polsce
Wzrost krzewów jest silny. Liście 3 lub 5 klapowe, bardzo
duże, karbowane. Odmiana plenna, odporna na mączniaki, na
szarą pleśń średnio wrażliwa (wymaga ochrony chemicznej w lata
deszczowe), wykazuje zadowalającą mrozoodporność (temperatura min. -25°C). SAT 2200-2350. Krzew mało wymagający co do
formy prowadzenia. Dobre plonowanie cechuje duże formy krzewów z łozami ciętymi na 4-6 pąków. Przy dłuższym cięciu osiąga się
wysoki plon, któremu towarzyszy zwykle spadek jakości owoców.
Grona: średniej wielkości, cylindryczno-stożkowate, długie
o masie do 150 g. Jagody najczęściej małe, w pełni dojrzałe – bursztynowożółte o masie 1,3 g. Dojrzewają wcześnie, w pierwszej i drugiej dekadzie września. Miąższ: o naturalnym winnym smaku. Przy
suchej i ciepłej pogodzie w sierpniu i we wrześniu część jagód ulega botrytyzacji (powierzchniowemu gniciu), a zawartość ekstraktu
przekracza wtedy 25%. Jest to jedna z nielicznych odmian, z których
w Polsce można wytwarzać deserowe, naturalnie słodkie wino.
Charakteryzuje się ono bardzo dobrą jakością, jest aromatyczne,
łagodne w smaku i ma stosunkowo niską zawartość kwasów.
Aurora
Hybryda międzygatunkowa (Seibel 788 × Seibel 29) wyhodowana
we Francji o typowo przerobowych cechach owoców. W Polsce
znana od dawna.
Krzew rośnie silnie, owocuje bardzo obficie i niezawodnie. Liście najczęściej średniej wielkości w zarysie zbliżone do okrągłych,
o trzech klapach. Odmiana odporna na mączniaki, wytrzymała na
mróz (temp. min. -28 0C), mało wrażliwa na szarą pleśń. SAT 22502350. Na słabych glebach i przy niedostatecznym cięciu owoce
drobnieją. Krzewy dobrze owocują nawet przy krótkim cięciu. Nadają się do uprawy również w chłodniejszych rejonach Polski.
34
Grona średniej wielkości, wydłużone, często o cylindrycznym
kształcie, średnio zwarte lub luźne, o masie do 150 g. Jagody średniej wielkości lub małe, kuliste, zielonożółte, w pełnej dojrzałości
z delikatnym różowym rumieńcem. Dojrzewają wcześnie, w pierwszej i drugiej dekadzie września. Miąższ jest miękki i dość smaczny. Owoce są nietrwałe i do spożycia w stanie świeżym nadają się
wyłącznie bezpośrednio po zbiorze. Zawartość ekstraktu waha się
od 17 do 20%. Wino jest lekkie i przeciętnej jakości, wymaga kupażowania z innymi winami o wyraźniejszym aromacie i lepszym
ekstrakcie.
Fotografia 1. Odmiana Aurora.
35
Muskat Odeski
Hybryda międzygatunkowa (Muskat Sinyj Rannij × Seyve Villard
20-366) wyhodowana na Ukrainie o przerobowo-deserowych cechach owoców.
Krzew rośnie umiarkowanie silnie, nie ma tendencji do zagęszczania się. Plenność średnia do wysokiej. Na glebach ubogich
w składniki pokarmowe wyraźnie niższa z powodu zasychania kwiatostanów. Odmiana mało wrażliwa na choroby grzybowe ale wrażliwa na filokserę, dlatego też powinna być szczepiona na odpornych
podkładkach. Wytrzymałość pąków i łozy na mróz niezbyt wysoka
(temp. min. -22-24 0C). Polecane dłuższe cięcie łozy owoconośnej,
odpowiednia forma przestrzenna to sznur Guyota.
Grona średniej wielkości, często rozgałęzione, luźne, o masie od 100 do 180 g. Jagody średniej wielkości lub małe, kuliste,
żółte. Dojrzewają wcześnie, w ciepłych rejonach kraju około połowy września. Miąższ soczysty, o silnym muszkatowym aromacie,
słodki, bardzo smaczny. Zawartość cukru w cieplejsze lata może
przekraczać 20%. Wino bardzo dobrej jakości, przydatne także do
aromatyzowania win o neutralnym charakterze.
Seyval Blanc
Syn. Seyve Villard 5-276 - hybryda międzygatunkowa (Seibel 4995
× Seibel 4986) hodowli francusko-amerykańskiej o przerobowo-deserowych cechach owoców. W Polsce mieszaniec ten znany
jest od dawna.
Krzew rośnie średnio silnie, owocuje bardzo obficie i regularnie. Liście najczęściej średniej wielkości, błyszczące, z trzema
lub pięcioma klapami, w zarysie zbliżone do okrągłych. Odmiana
odporna na choroby grzybowe i wytrzymała na mróz (temp. min.-28°C). SAT 2550. Dla odmiany tej polecane jest cięcie krótkie oraz
forma Casenave’a.
36
Grona średniej wielkości do dużych, cylindryczno-stożkowate, najczęściej zwarte, o masie 180-450 g. Jagody średniej wielkości, kuliste, o masie do 2 g. Skórka zielonożółta, w pełnej dojrzałości
ze złocisto-brunatnym rumieńcem. Dojrzewają średnio późno, pod
koniec września lub na początku października. Zbiór na wino należy
przeprowadzić w pierwszej połowie października. Soczysty miąższ
łatwo oddziela się od skórki i charakteryzuje się dobrym smakiem.
Zawartość cukru od 17 do 20%. Wino dobrej jakości, w miarę przechowywania tworzy bardziej intensywny, przyjemny, melonowo-cytrusowy aromat.
Hibernal
Hybryda międzygatunkowa [(Chancellor × Riesling) F2] wyhodowana w Niemczech o typowo przerobowych cechach owoców.
Krzew rośnie umiarkowanie silnie i charakteryzuje się zwartym pokrojem. Liście są trójklapowe pofałdowane. Odmiana wykazuje odporność na mączniaka prawdziwego i szarą pleśń, natomiast na mączniaka rzekomego jest mało wrażliwa. Plonuje obficie.
Jej mrozoodporność jest bardzo wysoka (temp. min. -28°C), jednak
późna pora dojrzewania wskazuje na konieczność uprawy w najcieplejszych regionach kraju. SAT 2550-2650. Dla odmiany tej polecane jest cięcie średniej długości oraz forma Casenave’a.
Grona niewielkie, cylindryczne, zwarte, o masie do 120 g.
Owoce są najczęściej małe, jasnozielone, kuliste, w pełnej dojrzałości z różowym rumieńcem. Dojrzewają późno, bo w pierwszej połowie października. Pomimo późnej pory dojrzewania, w owocach
gromadzi się dużo cukru (ekstrakt ok. 23%). Wino bardzo dobrej
jakości w typie rieslinga, o przyjemnym, odmianowym aromacie.
Ma nieco podwyższoną, jak na białe wino, zawartość garbników.
37
Gewurztraminer
Szczep winorośli właściwej (Vitis vinifera) popularny
w chłodniejszych rejonach winiarskich o typowo przerobowych
cechach owoców. Pochodzenie odmiany jest kwestionowane,
a wśród możliwych ojczyzn podaje się Włochy, Austrię i Niemcy.
Klon Traminera o bardzo silnym aromacie (Gewürz - korzenny,
wonny). Jest znany i ceniony na całym świecie ale najbardziej popularny we francuskiej Alzacji.
Odmiana daje stosunkowo niskie plony, wymaga całkowitej
dojrzałości do ujawnienia pełnej charakterystyki. Jest wrażliwa na
mączniaka prawdziwego i szarą pleśń owoców, a średnio podatna
na mączniaka rzekomego. Łatwo ulega również chorobom wirusowym, choć udało się wyselekcjonować kilka odporniejszych klonów. Wytrzymałość pąków i łozy na mróz jest średnia (temp. min.
-23°C). SAT 2650-2800.
Grona średniej wielkości, dość zwarte, cylindryczne o masie
od 120 do 150 g. Jagody najczęściej średniej wielkości, kuliste. Mają
cienkie i twarde skórki, których kolor (od złocistego do szaroróżowego) zależy od warunków glebowych (najlepsze są gleby wapienne, kamieniste oraz gliniaste z wysoką zawartością minerałów).
Dojrzewają w pierwszej dekadzie października. Zawartość cukru
w owocach przekracza 20%. Wino ma aromat najwyżej oceniany
spośród odmian muszkatowych i przypomina m.in. płatki róży, liczi,
grapefruita i cytryny. Jego kolor jest głęboki i ciemnożółty, czasem
z różowawym refleksem. Odmiana nadaje się do leżakowania pod
warunkiem wystarczającego poziomu kwasowości.
Muscaris
Hybryda międzygatunkowa (Solaris × Muskat Żółty) otrzymana
w 1987 roku w niemieckim Instytucie Uprawy Winorośli Freiburg.
Ma typowo przerobowe cechy owoców.
38
Wzrost krzewu średnio silny. Kwitnie wcześnie a dojrzewa
dość późno, podobnie jak odmiana Pinot Blanc. Charakteryzuje się
wysoką plennością. Jego odporność na mączniaki jest wysoka ale
mniejsza niż odmiany rodzicielskiej Solaris (większy udział procentowy genów Vitis vinifera). Na szarą pleśń mniej wrażliwy. Mrozoodporność niezbyt wysoka (łoza i pąki kwiatowe przemarzają przy
spadkach temperatury poniżej -20°C) ale łatwo regeneruje.
Grona średniej wielkości do dużych, niezbyt zwarte. Jagody
średniej wielkości o skórce zielono-żółtej. Dojrzewają w pierwszej
połowie października. Miąższ aromatyczny, muszkatowy. W pełnej
dojrzałości zawartość cukru w owocach jest wysoka (około 25%).
Wino ma przyjemny smak muszkatowy. Kwas jest zazwyczaj wyczuwalny, co zapewnia świeże wrażenie. Niekiedy zapachem podobne
do wina z Gewürztraminera.
Johanniter
Hybryda międzygatunkowa [(Riesling × Seyve Villard 12-481) × (Pinot
Gris × Chrupka)] wyhodowana w Niemczech o przerobowo-deserowych cechach owoców. Nazwę Johanniter nadano na cześć byłego
dyrektora Instytutu we Freiburgu – dr. Johannes’a Zimmermann’a.
Krzew rośnie umiarkowanie silnie, charakteryzuje się dobrą
plennością. Na mączniaki jest odporny, na szarą pleśń mało wrażliwy. Wytrzymałość pąków i łozy na mróz jest średnia (temp. min.
-24°C). SAT 2700-2800. Krzew należy prowadzić w formie Guyota
lub Casenave’a na pniu średniej wysokości.
Grona średniej wielkości, średnio zwarte do zwartych, cylindryczne, o masie do 180 g. Jagody średniej wielkości, żółto-zielone. Dojrzewają w pierwszej połowie października ale powinny być
zbierane możliwie późno w celu obniżenia kwasowości. Warunkiem uzyskania wina dobrej jakości jest dobra dojrzałość owoców,
39
dlatego odmiana powinna być uprawiana na najlepszych stanowiskach. Zawartość cukru około 22%. Wino w typie rieslinga, o pełnym smaku, z tonami owoców cytrusowych i zielonego jabłka.
Chardonnay
Krzyżówka winorośli właściwej Vitis vinifera (Pinot Noir ×
Gouais Blanc) otrzymana we Francji. Jest to jedna z klasycznych odmian, od której pochodzą najlepsze wina światowej klasy. Zalicza
się ją do najważniejszych białych odmian winorośli uprawianych
w niemal wszystkich krajach winiarskich. Może być również z powodzeniem uprawiana w najcieplejszych rejonach Polski na glebach gliniastych z zawartością wapnia. Wymaga stanowisk dobrze
nasłonecznionych z odpowiednią wystawą.
Krzew rośnie umiarkowanie silnie, tworzy liście o charakterystycznym, bardziej okrągłym kształcie, bez głębokich wcięć. Odmiana na choroby grzybowe liści i owoców oraz na mróz wykazuje dużą
wrażliwość (temp. min. -22°C). Ponieważ wcześnie rozpoczyna wegetację jest wrażliwa na wiosenne przymrozki. Owocuje umiarkowanie obficie ale regularnie. SAT 2700-2800.
Grona raczej małe o masie ok. 90-95 g, cylindryczno-stożkowe, zwarte do luźnych. Jagody małe, okrągłe i owalne o masie ok.
1,3 g i zwartym miąższu. Skórka cienka i mocna, koloru zielono-białego ze złotym odcieniem od nasłonecznionej strony i małymi
brązowymi kropkami. Dojrzewają około połowy października. Zawartość cukru jest bardzo wysoka i waha się od 18 do 23%. Wino
o charakterystycznych słodkich nutach owoców egzotycznych, takich jak cytrusy (cytryna i limonka w chłodniejszych klimatach) oraz
melon, mango, ananas i banan (z winogron zbieranych w cieplejszych miejscach globu). Z odmiany Chardonnay można wytwarzać
40
dobre wina starzone w dębowej beczce. Jest najlepszym surowcem
do produkcji wytwornych win musujących.
Riesling
Niemiecka odmiana winorośli właściwej (Vitis vinifera)
o typowo przerobowych cechach owoców. Pochodzi z doliny Renu.
Uprawia się ją głównie w Niemczech ale także w innych krajach Europy, Ameryki i Australii. W Polsce mniej przydatna ze względu na
późny termin dojrzewania. Wykorzystywana jest do produkcji win
wytrawnych, półsłodkich i musujących.
Krzew rośnie umiarkowanie silnie. Odmiana na mączniaki
średnio wrażliwa, natomiast owoce porażane są przez szarą pleśń
i wymagają ochrony chemicznej. W czasie zimy może przemarzać
(temp. min. -23°C) ale łatwo regeneruje. Owocowanie jest średnio
wysokie, regularne. SAT 2800-2900. W rejonach bez okrywania zaleca się prowadzenie na wysokim pniu ok.1,2 m i formę podwójnego Guyota z 6-ma oczkami na ramieniu.
Grona małe i średniej wielkości, cylindryczne lub cylindryczno-stożkowe o masie ok. 80-100 g. Jagody małe, okrągłe, zielono-białe z żółtym odcieniem i ciemno brązowymi kropkami o masie
1,2-1,4 g. Miąższ o przyjemnym i harmonijnym smaku, skórka cienka. Owoce dojrzewają pod koniec października. Zawartość ekstraktu najczęściej nie przekracza 20%. Wino bardzo wykwintne, typowo
owocowe, z aromatem brzoskwiniowo-różanym, wysokiej jakości.
Charakteryzuje się zrównoważonym stosunkiem kwasu do cukru
i nadaje się do długiego przechowywania. Najdroższymi rieslingami
są wina deserowe z późnego zbioru otrzymane w winogron z zaczątkiem szlachetnej pleśni Botrytis cinerea.
41
Odmiany o owocach ciemnych, przeznaczone na
wina czerwone lub różowe
Cascade
Hybryda międzygatunkowa (Seibel 7042 × Seibel 5904) hodowli
francuskiej o typowo przerobowych cechach owoców. Polecana do
uprawy w chłodniejszych rejonach Polski. Bardzo dobrze nadaje się
do pokrywania altan i pergoli.
Krzew rośnie silnie, ma tendencję do zagęszczania się. Liście
średniej wielkości, o trzech klapach, od dołu lekko omszone. Odmiana bardzo odporna na choroby grzybowe liści i owoców, dobrze
znosi niskie temperatury zimą (temperatura min. -28-30°C). Owocuje obficie i niezawodnie, nawet przy krótkim lub średnim cięciu
łozy. Dla uzyskania odpowiedniej jakości owoców cięcie musi być
przeprowadzane bardzo starannie. SAT 2350-2400.
Grona małe, rzadziej średniej wielkości, dość zwarte, o masie
100-150 g. Jagody kuliste, małe lub średniej wielkości, o granatowoczarnej skórce i masie 1,9 g. Miąższ i sok zabarwione na intensywny czerwony kolor. Owoce dość miękkie, nietrwałe, o przeciętnym,
lekko cierpkim smaku. Dojrzewają wcześnie, w niektóre lata już na
przełomie sierpnia i września. Wino lekkiego typu, czerwone, o niskiej zawartości tanin i przeciętnej jakości. Nadaje się do mieszania
z innymi winami o bardziej zdecydowanym charakterze.
Schuyler
Hybryda międzygatunkowa (Zinfandel × Ontario) wyhodowana
w USA o przerobowo-deserowych cechach owoców. W Polsce znana od dawna. Jest bardzo łatwa w uprawie i chętnie kupowana
przez amatorów.
42
Krzew rośnie bardzo silnie. Liście duże i bardzo duże z trzema
lub pięcioma wyraźnymi klapami. Mogą pełnić walory dekoracyjne, ponieważ jesienią przebarwiają się na intensywny karminowoczerwony kolor. Odmiana średnio wrażliwa na choroby grzybowe
liści i owoców. Najczęściej porażana jest przez mączniaka rzekomego. Wykazuje zadowalającą mrozoodporność (temperatura min.
-25°C). Można ją uprawiać bez okrywania na zimę. Owocuje wyjątkowo obficie i regularnie, nawet przy krótkim cięciu na tzw. głowę,
jak i przy dużych formach z wysokim pniem. SAT 2350.
Grona średniej wielkości do dużych, cylindryczno-stożkowate, często rozgałęzione, średnio zwarte, o masie 170-300 g. Jagody
średnie, kuliste, o średniej masie 2 g. Skórka ciemno granatowa pokryta bardzo obfitym woskowym nalotem. Miąższ biało-zielonkawy, soczysty, bardzo smaczny. Owoce dojrzewają wcześnie, często
już na przełomie sierpnia i września. Na wino zbiera się je około połowy września. Średnia zawartość ekstraktu 16-20%. Owoce nadają
się przede wszystkim do bezpośredniego spożycia, na soki i kompoty. Wino z nich otrzymane jest miernej jakości.
Rondo
Hybryda międzygatunkowa (Zaria Siewiera × Saint Laurent) hodowli
niemiecko-czeskiej o typowo przerobowych cechach owoców. Odmiana jest sadzona nawet w północnych rejonach Polski, ponieważ
dobrze plonuje w chłodnym klimacie przy stabilnej temperaturze
zimą, bez ociepleń.
Krzew rośnie umiarkowanie silnie, wykazuje tendencję do zagęszczania się. Liście średniej wielkości, 3-klapowe, z ostrymi ząbkami i nerwami w zagłębieniu blaszki liściowej, charakterystycznej dla
winorośli amurskiej (Vitis amurensis). Odmiana plenna, wykazuje
wysoką odporność na choroby grzybowe liści i owoców. W fazie
43
głębokiego spoczynku zimowego znosi bez większych uszkodzeń
mrozy do -25°C. Wcześnie rozpoczyna wegetację, może więc być
uszkadzana przez przymrozki wiosenne. SAT 2400-2500. Zalecane
cięcie średniej długości lub krótkie. Najlepszym sposobem prowadzenia krzewu jest forma Casenave’a na pniu wysokości 70 cm.
Grona średniej wielkości, rozgałęzione, średnio zwarte do
zwartych i masie 150-200 g. Jagody kuliste, średniej wielkości (do
2,5 g) i granatowo-czarnej skórce. W pełnej dojrzałości sok słabo
barwiący, większość antocyjanów znajduje się w skórce lub tuż pod
nią. Pora dojrzewania owoców średnio wczesna, na wino zaleca
się zbiór w drugiej lub trzeciej dekadzie września. Zawartość cukru w moszczu w granicach 17-20%. Wino bardzo dobrej jakości,
o ładnej ciemnorubinowej barwie, świeżym owocowym charakterze, niezbyt wysokiej zawartości garbników i wyraźnej kwasowości.
Fotografia 2. Odmiana Rondo.
44
Regent
Hybryda międzygatunkowa [(Sylvaner × Müller Thurgau) × Chambourcin] wyhodowana w Niemczech o głównie przerobowych cechach owoców. W zachodniej Europie jest często sadzona w uprawach ekologicznych. Popularna również w polskich winnicach.
Wzrost krzewów średnio silny. Liście średniej wielkości pięcioboczne z trzema wyraźnymi klapami lub pięcioklapowe ze słabo
zaznaczonymi dolnymi, bocznymi klapami. Szczep plenny, wykazuje
wyższą odporność na choroby grzybowe liści i owoców niż odmiana Rondo. Nie należy jednak całkowicie rezygnować z ochrony, ponieważ odmiana ta nie jest całkowicie odporna i w sprzyjających
warunkach może zostać porażona. Wytrzymałość na mróz w okresie głębokiego spoczynku zimowego jest zadowalająca (temp. min.
-24°C). SAT 2400-2500. Krzew nie jest wymagający co do formy
prowadzenia i długości pozostawionych pędów. Najczęściej poleca
się dla niego cięcie średniej długości oraz formy jednoramiennego
sznura Guyota lub sznura stałego Casenave’a.
Grona średniej wielkości, z dość gęsto osadzonymi jagodami,
o masie 150-180 g. Jagody kuliste, małe, rzadziej średniej wielkości
(ok. 2 g), o granatowej skórce i bezbarwnym miąższu. Dojrzewają pod koniec września. Zawartość cukru w moszczu w granicach
18-21%. Wino bardzo dobrej jakości, o intensywnie czerwonej barwie, niezbyt wysokiej zawartości garbników i owocowym charakterze (czereśnie, borówki, jeżyny).
45
Fotografia 3. Odmiana Regent.
Marechal Foch
Hybryda międzygatunkowa [MGt101-14 (V. rip. × V. rup.) × Goldriesling] wyhodowana we Francji o typowo przerobowych cechach owoców.
Krzew rośnie silnie, na żyznych glebach bardzo silnie. Wykazuje skłonność do zagęszczania. Liście średniej wielkości do dużych,
z trzema klapami, grubo ząbkowane. Odmiana mało wrażliwa na
typowe choroby grzybowe winorośli. Plonuje obficie, niezawodnie
i regularnie. Wykazuje dużą odporność na mróz (temp. min. -2830°C). Można ją uprawiać bez okrywania na zimę na terenie całego
kraju, nawet w okolicach o niesprzyjającym klimacie dla innych odmian. SAT 2450-2550. Najlepszym sposobem prowadzenia krzewu
46
są sznury z wieloletnimi stałymi ramionami i łozami średniej długości (6-8 pąków).
Grona małe, cylindryczne lub cylindryczno-stożkowe, o masie 100-120 g. Jagody małe, o masie do 1,5 g, okrągłe, granatowoczarne, wybarwiają się często już na początku września. W środkowej Polsce dojrzewają pod koniec września. Miąższ soczysty,
łatwo oddzielający się od skórki, o barwiącym czerwonym kolorze,
bardziej intensywnym przy późnym zbiorze. Zawartość ekstraktu
w owocach może przekraczać 20%. Czerwone wino charakteryzuje się zrównoważoną zawartością cukrów i kwasów, piękną barwą
oraz pełnym owocowym aromatem.
Leon Millot
Hybryda międzygatunkowa, francuski mutant odmiany Marechal
Foch. Jest to odpowiednia odmiana do chłodniejszych rejonów Polski o głównie przerobowych cechach owoców. W Europie zachodniej często sadzona w winnicach ekologicznych.
Krzew rośnie silnie, na żyznych glebach bardzo silnie. Liście
średnie lub duże, trójklapowe, z niewyraźnymi bocznymi zatokami,
grubo ząbkowane. Odmiana mało wrażliwa na mączniaka prawdziwego i szarą pleśń, natomiast średnio podatna na mączniaka
rzekomego (w niesprzyjających warunkach wymaga 1-2 oprysków
przeciwko tej chorobie). Plonuje obficie i regularnie, zwłaszcza, gdy
jest uprawiana w wyższych formach i chłodniejszym klimacie. Wykazuje dużą odporność na mróz (temp. min. -28-30°C). W polskich
warunkach klimatycznych nie wymaga okrywania na zimę. SAT
2450. Najlepszym sposobem prowadzenia krzewu są sznury z wieloletnimi stałymi ramionami i łozami średniej długości (6-8 pąków).
Zalecane cięcie średniej długości lub długie.
47
Grona małe, zwarte, o masie 100-120 g. Jagody małe, kuliste, ciemnogranatowe, o masie 1,2 g. Dojrzewają pod koniec
września. Zawartość cukru w moszczu w zależności od warunków
pogodowych w danym roku waha się w granicach 20-22%. Świeży
sok jest bardzo smaczny, najsmaczniejszy z wszystkich uprawianych
w Polsce czerwonych odmian. Wino dobrej jakości, o intensywnie
czerwonej barwie i stosunkowo niskiej kwasowości, o aromacie wiśni, bzu i tytoniu.
Cabernet Dorsa
Nowa niemiecka odmiana, krzyżówka winorośli właściwej
Vitis vinifera (Cabernet Sauvignon × Dornfelder), o głównie przerobowych cechach owoców. Można z niej otrzymać znakomite wino
porównywalne z cabernet sauvignon. Odmiana warta wypróbowania w polskich warunkach klimatycznych.
Wzrost krzewu średnio silny do silnego, pokrój wyprostowany podobny do rodzicielskiej odmiany Dornfelder. Liście średnie
i duże 3 klapowe, lekko karbowane, o średnio głębokich zatokach
bocznych. Łoza dobrze drewnieje i zimuje. Na choroby grzybowe liści i owoców odmiana wykazuje większą odporność od Dornfelder,
natomiast jej wrażliwość na mróz jest zbliżona (temp. min. -22°C).
Plenność średnia. SAT 2480-2580. Krzew nie ma specjalnych wymagań co do form prowadzenia. Dobrze plonuje przy cięciu średnim
na 4 lub 5 pąków. Pierwsze 2 pąki od nasady łozy często bywają
bezpłodne.
Grona średniej wielkości do dużych (150-220 g), stożkowe,
średnio zwarte. Jagody granatowo-czarne, okrągłe lub lekko owalne, najczęściej średniej wielkości, o masie 2,5-3 g i wysokim poziomie cukrów. Dojrzewają nieco wcześniej niż Dornfelder, na przełomie września i października, i aż o około 2 tygodnie wcześniej
48
niż cabernet sauvignon. Z tego powodu odmiana ta coraz częściej
sadzona jest w chłodniejszych rejonach, tam gdzie cabernet sauvignon nie dojrzewa wystarczająco dobrze. Wino bardzo dobrej
jakości, o kolorze ciemnoczerwonym, harmonijne, z delikatnymi
taninami i owocowo-korzennym aromatem. Zawiera w sobie cechy
win z dornfeldera i kékfrankos w nieco delikatniejszym wydaniu.
Fotografia 4. Odmiana Cabernet Dorsa.
Cabernet Cortis
Hybryda międzygatunkowa (Cabernet Sauvignon × Solaris) hodowli niemieckiej, z przewagą genów winorośli właściwej, o typowo
przerobowych cechach owoców. Odmiana wymaga sprawdzenia
49
w klimatyczno-glebowych warunkach Polski, w przyszłości może
uzupełnić listę szczepów polecanych do uprawy w najcieplejszych
rejonach kraju. Cabernet cortis pozwala na wytwarzanie win w typie cabernet i może być sadzony tam, gdzie cabernet sauvignon nie
dojrzewa zadowalająco.
Wzrost krzewu średnio silny do silnego, pokrój wzniesiony. Liście trój- lub pięcioklapowe, duże, ciemnozielone, z niezbyt
głębokimi zatokami. Odmiana odporna na mączniaka rzekomego,
natomiast wrażliwa na mączniaka prawdziwego, szarą pleśń i zasychanie szypułek. Mrozy zimą znosi dosyć dobrze (temp. min. około
-23°C). Wcześnie rozpoczyna wegetację, więc może być uszkadzana
przez przymrozki wiosenne. SAT 2600. Krzew plonuje dobrze przy
różnych formach prowadzenia, także przy cięciu „na głowę” i sznur
Guyot’a z 3.-5. pąkami na łozie.
Grona średniej wielkości, cylindrycznie wydłużone, średnio
zwarte, o masie około 140 g. Jagody małe (1,8 g), kuliste, granatowo-czarne z silnym woskowym nalotem. Dojrzałość zbiorczą
uzyskują na przełomie września i października. Zawartość cukru
w moszczu wynosi średnio 20%. Wino bardzo dobrej jakości, intensywnie czerwone, z dużą ilością fenoli. Młode wina wykazują
silne pikantne nuty, które potrzebują trochę czasu, aby się dobrze
zintegrować. Dobrze reagują na starzenie w dębowych beczkach.
Dornfelder
Nowa niemiecka odmiana, krzyżówka winorośli właściwej Vitis vinifera (Helfensteiner × Heroldrebe), przeznaczona zarówno do wyrobu wina, jak również ze względu na bardzo smaczne owoce do
bezpośredniego spożycia. Odmiana warta szerszych prób w polowej uprawie w polskich warunkach klimatycznych.
50
Wzrost krzewu silny do bardzo silnego. Jego struktura jest
luźna i uporządkowana. Jednoroczne pędy są grube i sztywne, natomiast pasierby słabe i nieliczne. Odmiana średnio wrażliwa na
choroby grzybowe liści, więc wymaga ochrony chemicznej przeciwko mączniakom. Ze względu na grubą skórkę oraz luźną budowę
gron jej wrażliwość na szarą pleśń jest mała. Plonuje bardzo obficie, aby uzyskać wina najwyższej jakości należy część gron usunąć. Wytrzymałość pąków i łozy na mróz niezbyt wysoka (temp.
min. -22°C) - nieco większa niż Pinot Noir ale mniejsza niż Riesling.
Dornfelder wcześnie wznawia wegetację, dlatego jest wrażliwy na
późnowiosenne przymrozki. SAT 2500-2600. Krzew nie ma specjalnych wymagań co do formy prowadzenia, ale pień powinien być na
tyle wysoki, aby duże grona nie stykały się z glebą. Zalecane cięcie
długie, wysokie plony uzyskuje się przy cięciu łozy na 6-8 pąków.
Grona duże lub bardzo duże o średniej masie przekraczającej 300 g, stożkowate, często rozgałęzione, luźne. Jagody granatowoczarne z obfitym woskowym nalotem, kuliste, średnie lub duże,
o masie od 3 do 5 g. Dojrzewają późno, zazwyczaj w pierwszej
dekadzie października. Zawartość ekstraktu w owocach oscyluje
w granicach 18%. Wino ma doskonałą jakość oraz ciemną barwę
z owocowym aromatem wiśni, jeżyn i migdałów. Z powodu swej
intensywnej barwy jest w Niemczech cenione jako surowiec do
podwyższenia barwności win czerwonych. Dornfelder uważany jest
za jedno z najzdrowszych win ze względu na wysoką zawartość resweratrolu – substancji zapobiegającej nadciśnieniu krwi.
Pinot Noir
Odmiana winorośli właściwej (Vitis vinifera) uprawiana od dwóch
tysięcy lat. Pochodzi z francuskiej Burgundii. Nie jest znane jej pochodzenie. Jest genetycznie mało stabilna i łatwo ulega mutacjom
51
(m. in. Pinot Gris, Pinot Blanc). Przeznaczana jest do wyrobu win
typu burgundzkiego. W polskich warunkach klimatycznych może
nie dojrzewać.
Krzew rośnie średnio silnie, a na glebach żyznych silnie, co
może mieć negatywny wpływ na jakość owoców. Charakteryzuje się raczej wąskim pokrojem. Wydaje dużo pasierbów, przez co
ma tendencję do zagęszczania się. Wymaga intensywnego cięcia.
Preferuje gleby wapienne. Liście najczęściej średniej wielkości. Odmiana na choroby grzybowe liści i owoców oraz na mróz wykazuje
małą odporność (temp. min. -21°C). Wcześnie rozpoczyna wegetację, więc jest wrażliwa na wiosenne przymrozki. W odpowiednich
warunkach plonuje bardzo obficie i regularnie. Aby nie dopuścić do
obniżenia jakości wina należy przerzedzać owocostany. W klimacie
chłodniejszym jej plenność jest niższa, a jeśli podczas kwitnienia
występują niskie temperatury i deszcze, to plon może być niewielki. SAT około 2750. Zalecane cięcie długie, wysokie plony uzyskuje
się przy cięciu łozy na 6-12 pąków.
Grona są najczęściej małe, zwarte, stożkowo-cylindryczne,
podobne nieco do szyszek, o masie około 120 g. Jagody małe, rzadziej średniej wielkości (poniżej 2 g), okrągłe lub owalne, o cienkiej
skórce koloru czarno-fioletowego. Dojrzewają późno, zazwyczaj
w pierwszej połowie października. Miąższ jest bardzo miękki i bezbarwny. Zawartość ekstraktu w owocach oscyluje w granicach 19%.
Wino zazwyczaj o jaśniejszym kolorze niż inne szczepy czerwone
(kolor burgunda). W młodym pinot noir można wyczuć najczęściej
nuty czerwonych owoców (wiśnia, truskawka, malina, czerwona
porzeczka). Starzejące się wino nabiera aromatów korzennych (wanilia, kokos, dym, dąb, cedr, trufle - w zależności od beczek użytych
do starzenia wina). Produkuje się z niego również wina różowe,
a także białe typu blanc de noir (wina produkowane z soku, bez
udziału skórki owoców).
52
5
PRZEGLĄD GATUNKÓW
I ODMIAN WINOROŚLI
OZDOBNYCH
Sadzenie winorośli przy konstrukcjach przymocowanych do
ścian budynków w otoczeniu człowieka w zdecydowany sposób
może przyczynić się do poprawy komfortu życia. Pozytywnie oddziałują one na psychikę człowieka, jak również wpływają na poprawę jakości życia szczególnie w budynkach mieszkalnych i miejsc
pracy (Kiliańska 1956). Udowodniono, że rośliny pnące wpinające
się po ścianach organami czepnymi oraz wspinające się po umocowanych konstrukcjach mają bardzo korzystny wpływ na nadmierne ogrzewanie się budynków, ponieważ zwarta warstwa liści
przyczynia się do ruchów konwekcyjnych powodujących ruch powietrza ochładzający i osuszający elewację. Gęsta masa zielni, jaką
tworzą winorośle, to swego rodzaju żaluzja chroniąca ścianę przed
nagrzaniem (Celadyn 1992). W ciepłe dni temperatura powietrza
pod okrywą pnączy jest niższa czasami nawet o 4,5°C. Ma na to
wpływ ochładzanie transpiracyjne, które rośnie wraz ze wzrostem
temperatury zewnętrznej. Stwierdzono również, zmniejszenie
amplitudy wahań temperatury nawet o 3-4°C (Borowski 1996b).
Kolejne pozytywne oddziaływanie na ściany budynków to zmniejszenie lub obniżenie wilgotności powietrza pod warstwą listowia
pnączy oraz redukcja amplitudy wahań wilgotności względnej
powietrza w warstwie przy ścianie budynku. Gęsta warstwa liści
53
Przegląd gatunków i odmian winorośli ozdobnych
uniemożliwia bezpośrednie moczenie ściany przez deszcz. Ponadto
korzenie pnączy rosnących przy budynkach korzystnie wpływają na
osuszanie fundamentów, których nie niszczą ze względu na brak
dużych korzeni szkieletowych utrzymujących rośliny w pionie. Wynika to z tego, że rośliny pnące podtrzymują swoje pędy organami
czepnymi, jak wąsy u winorośli. W mniejszym stopniu przyczyniają się również do tłumienia hałasu z uwagi na niewielką miąższość
warstwy liści. Wpływają kojąco na zmysł słuchu poprzez szum liści.
Na liściach osadzają się pyły zwłaszcza mikropyły, które są bardzo
szkodliwe dla zdrowia człowieka. Ponadto są siedliskiem dla wielu owadów, ptaków i innych organizmów. Winorośle ozdobne to
bardzo cenne pnącza wykorzystywane to tworzenia osłon, porastania wysokich ogrodzeń i ekranów dźwiękochłonnych, altan, pergoli
i słupów. Licznie winorośl pachnąca rosła i wspinała się na starych
murach we Wrocławiu (Świerkosz 1993). Pnącza te są niezastąpione do obsadzania pergoli i trejaży, które dostarczają przyjemnego
cienia dla ludzi spacerujących pod lub obok tych konstrukcji. Są to
również cenne rośliny do tworzenia zielonych ścian, tzw. ogrodów
wertykalnych, czyli specjalnych konstrukcji, na które krzewy mogą
się wspinać (Borowski 1996a, b, Borowski 2000).
Winorośl właściwa Vitis vinifera
Winorośli właściwa bardzo często wykorzystywana jest
jako roślina ozdobna. Tworzy ona zdrewniałe pędy, których długość może sięgać nawet do 20 m. Ciekawostką wartą opisania
jest krzew, który został posadzony w 1768 roku w cieplarni pod
Londynem dostarczając owoce dla dworu angielskiego i osiągnął
długość 45 m. Łodyga u winorośli właściwej rozwija się w sposób
sympodialny tworząc długo- i krótkopędy. Na długich pędach zakładających się parami u nasad dolnych liści powstaje około 40 liści
54
krzyżowo-naprzemianległych. Z pachwin tych liści wyrastają krótkopędy z 3-5 liśćmi i wąsami. Na kwitnących długopędach zamiast
wąsów powstają kwiatostany. Wąsy są dwuramienne, a w miejscu
rozwidlenia po stronie zwróconej do podstawy pędu znajduje się
łuskowaty listek będący elementem wspierającym dłuższego ramienia wąsa. Liście osadzone na ogonku długości 10 cm są sezonowe,
cztero-, pięcioklapowe, kształtu okrągło-sercowatego z grubo ząbkowanymi klapami zachodzącymi na siebie. Kwiaty są żółtozielone,
zebrane w wiechy o bardzo przyjemnym zapachu. W starożytności
Pliniusz mawiał „iż zapach ich nie przewyższa żaden aromat świata”. Owocem jest jagoda o zróżnicowanej wielkości, o okrągłym lub
podłużnym kształcie i kolorze od zielonego do ciemnoniebieskiego.
W obrębie winorośli właściwej występują podgatunki:
–– Vitis vinifera subsp. silvestris, którego obszar rozprzestrzenienia
rozciąga się przez Europę Środkową i Południową, zachodnią
Azję Mniejszą, Palestynę i Afrykę Północno-Zachodnią. Podgatunek ten uważany jest za formę macierzystą starszych podgatunków uprawnych.
–– Vitis vinifera subsp. caucasica, uważny jest za trudny do odgraniczenia od opisywanego powyżej. Rozprzestrzeniony jest od
południowej Ukrainy poprzez Azję Mniejszą, Kaukaz, Iran, Turkiestan aż po Kaszmir.
–– Vitis vinifera subsp. vinifera to podgatunek uprawny, do którego zalicza się wszystkie odmiany i formy uprawne (około 5000).
Usystematyzowaniem i charakteryzowaniem według kryteriów
morfologicznych i fizjologicznych zajmuje się dział nauki ampelografia.
Winorośl właściwa, obok zbóż, należy do najstarszych roślin
pozostających w służbie człowiekowi. Znana była już w starożytności, o czym świadczą malowidła w piramidach egipskich, na których
55
przedstawia się jej uprawę i sposób robienia wina. Owoce winorośli mogą być spożywane i przetwarzane na surowo, jak również
w formie wysuszonej wykorzystywane w cukiernictwie. Asortyment suszonych jagód można podzielić na kilka grup:
–– rodzynki, które uzyskuje się z owoców jasno zabarwionych,
–– sułtanki, pochodzące od odmian o jasnych, bezpestkowych
owocach,
–– koryntki, czyli wysuszone, bezpestkowe, niebiesko-czarne owoce wielkości grochu, kiedyś uprawiane w okolicach Koryntu.
–– cybeby - duże rodzynki suszone bezpośrednio na roślinach, mające pestki.
Owoce winorośli mają jednak największe znaczenie przy
produkcji wina, wina musującego, bezalkoholowego soku i octu
winnego.
Oprócz winorośli właściwej występuje kilka innych gatunków
winorośli uprawianych na owoce, odgrywają one jednak drugoplanową rolę w przemyśle winiarskim. Winorośl truskawkowa Vitis labrusca skrzyżowana z winoroślą właściwą dała odmiany uprawiane
w Ameryce Północnej. Należy tu zaznaczyć, że we wschodnich stanach USA rozprzestrzenia się obficie owocująca Vitis aestivalis, która dość łatwo się krzyżuje i była wykorzystywana do hybrydyzowania z odmianami europejskimi. Bardzo popularna w południowych
stanach USA aż po Meksyk jest Vitis rotundifolia, rosnąca naturalnie wzdłuż brzegów lasów, gdzie wspina się na najwyższe drzewa.
Jej odmiany uprawne często spożywane jako deserowe.
Odmiany ozdobne winorośli właściwej
Vitis vinifera ‘Incana’ – odmiana ta wyróżnia się tym, że cała
roślina tj. liście jak i młode przyrosty, pokryte są delikatnym, szaro-srebrzystym kutnerem (krótkimi, miękkimi i gęstymi włoskami).
56
Liście mogą być trzyklapowe lub bezklapowe, z widocznymi, delikatnie zaróżowionymi nerwami. Odmiana ta zawiązuje kuliste,
drobne owoce barwy czarnej. Polecana jest do tworzenia barwnych zestawień, szczególnie z gatunkami drzew i krzewów o bordowych liściach. Dorasta do wysokości 10 m, rocznie przyrastając
około 1-2 m. Nadaje do sadzenia w strefie 6-9 według Hansa i Szreidera (Marczyński 2008).
Vitis vinifera ‘Purpurea’ to odmiana znana już od 1838 roku,
o czerwono-purpurowej barwie liści, która utrzymuje się przez cały
okres wegetacji. Liście mają około 10-15 cm długości i zbudowane są z 3-5 klap, brzegiem są ząbkowane. Barwa liści zmienia się
w miarę ich dojrzewania. Początkowo młode liście są purpurowe,
następnie intensywnie czerwone, a kiedy dojrzeją stają się purpurowo-czerwone. Koniecznie powinna być sadzona na stanowiskach
słonecznych, gdyż w cieniu liście zielenieją. Zawiązuje niewielkie,
ciemnopurpurowe owoce, które są jadalne, ale niezbyt smaczne.
Osiąga wysokość około 10 m przyrastając rocznie około 1-2 m. Polecana jest do sadzenia w strefie 6-9. Atrakcyjnie komponuje się
z krzewami o srebrzystym zabarwieniu liści, jak rokitnik pospolity,
oliwnik wąskolistny, grusza wierzbolistna itp. (Marczuyński 2008).
Vitis ‘Zilga’ to silnie rosnące pnącze owocowe wykorzystywane również jako ozdobne, charakteryzujące się bardzo intensywnym wzrostem. Owoce ma ciemnofioletowe, słodkie i smaczne. Sadzona jest w ogrodach jako roślina ozdobno-użytkowa z uwagi na
intensywny wzrost, jasnozielone liście oraz cenne owoce. Uprawiana dla pozyskiwania owoców wymaga cięcia jak odmiany owocowe
na plantacji, natomiast dla celów ozdobnych pozostawia się pędy
rosnące pionowo dla szybkiego porośnięcia konstrukcji (Marczyński 2008).
57
Vitis amurensis – winorośl amurska
Winorośl amurska naturalne występuje we wschodniej Azji
w dorzeczu rzeki Amur, rośnie również Mandżurii, Korei i Japonii.
Do uprawy w Europie została sprowadzona w połowie XIX wieku.
Młode pędy mają czerwoną barwę i pokryte są gęstym, drobnym
kutnerem. Krzewy dorastają do 15 m wysokości, przyrastając rocznie około 2 m. Liście są szeroko owalne, długości 12 – 20 cm, grube i pomarszczone, kształtu sercowatego, u podstawy zwykle z 3-5
klapami, brzegiem ostro ząbkowane. Po spodniej stronie są zielone
i gładkie, czasami nerwy pokryte są kutnerem. Jesienią przebarwiają się bardzo atrakcyjnie na czerwony kolor. Kwiaty zebrane są
w niepozorne, obupłciowe, zielonkawo-żółte wiechy, które rozwijają się od maja do czerwca. Owoce są fioletowo-czerwone o średnicy 8 mm, jadalne, o cierpkim smaku, dojrzewające od września do
czerwca. Gatunek ten najlepiej rośnie i owocuje na stanowiskach
słonecznych, ale radzi sobie również na delikatnie ocienionych. Ma
dość duże wymagania glebowe - preferuje gleby żyzne i umiarkowanie wilgotne. Nie jest tolerancyjny na suszę i podsychanie, dlatego podczas suszy krzewy koniecznie muszą być podlewane. Jest
jednak bardzo wytrzymały na spadki temperatur sięgające nawet
poniżej -40°C, co pozwala na jego uprawę w strefach 4-7, czyli na
terenie całego kraju. Wysoka mrozoodporność tego gatunku została wykorzystana do hodowli odpornościowej jadalnych odmian winorośli (Browicz 1952, Marczyński 2008).
Prace pielęgnacyjne
Winorośl amurska jest pnączem nie wymagającym specjalnych zbiegów pielęgnacyjnych. Bardzo ważne jest przycięcie krzewów nad 3 pąkiem zaraz po posadzeniu, aby spowodować silne
rozkrzewienie roślin od dołu. Z uwagi na wczesne rozpoczynanie
58
wegetacji, cięcie należy wykonywać zimą lub bardzo wczesną wiosną, ponieważ krzewy silnie „płaczą”. Cięcie korygujące wykonuje
się początkiem lata. Czasami krzewy sporadycznie atakowane są
przez mączniaka prawdziwego.
Vitis coignetiae – winorośl japońska
Krzewy naturalnie rosną w Japonii i Korei, a do Europy sprowadzone zostały w drugiej połowie XIX wieku. To silnie rosnące
pnącza wspinające się za pomocą wąsów czepnych, które mogą
osiągnąć kilkadziesiąt centymetrów długości. Młode pędy są rdzawe, krzewy dorastają do 12 m, a rocznie mogą przyrastać nawet
4 m. Liście są okrągłe, sercowate u podstawy, nieregularnie i płytko
powcinane ze słabo zaznaczonymi pięcioma klapami. Mogą osiągnąć nawet 30 cm średnicy, maja zagłębione nerwy i delikatną, ładną teksturę. Z wierzchu są zielone, a po spodniej stronie pokryte
są szarym lub brązowym kutnerem. Jesienią przebarwiają się na
szkarałatny kolor. Kwiaty są obupłciowe, jasnozielone i niepozorne,
o przyjemnym zapachu, rozwijają się w czerwcu. Owoce są czarno-purpurowe, drobne, dojrzewają we wrześniu, a w smaku są cierpkie i niesmaczne. Krzewy polecane są do uprawy w strefach 5-7, czyli
na terenie całej Polski. Chociaż tolerują półcień, najlepiej rosną na
stanowiskach słonecznych, na glebach przeciętnych, zawierających
wapń (lekko alkalicznych), ewentualnie o odczynie obojętnym, ale
koniecznie dobrze zdrenowanych. Tu należy zaznaczyć, że najlepszy
efekt jesiennego wybarwienia uzyskuje się na glebach ubogich lub
gdy podziemna bariera, np. fundament, ogranicza rozrastanie się
systemu korzeniowego (Marczyński 2008, Czekalski 1984).
59
Przy sadzeniu krzewów zaleca się zaprawiać dołki dobrze
rozłożonym kompostem lub obornikiem. Krzewy, zanim zaczną intensywnie rosnąć, potrzebują dwóch sezonów wegetacji, aby się
przekorzenić i zaklimatyzować. Tuż po posadzeniu należy je nisko
przyciąć, dzięki temu rozkrzewią się od dołu. Krzewy bardzo wcześnie zaczynają wegetację, dlatego jeśli zajdzie taka potrzeba, cięcie
wykonuje się zimą lub bardzo wczesną wiosną - w przeciwnym razie rośliny z ran „płaczą”. Gdy krzewy nadmiernie się rozrosną, cięcie korygujące należy wykonać na początku lata. Nie stwierdzono
występowania na krzewach chorób.
Zastosowanie
Winorośl japońską poleca się do sadzenia w dużych ogrodach, parkach oraz tam, gdzie można zapewnić jej dużo przestrzeni. Bardzo dobrze sprawdza się do obsadzania wysokich ogrodzeń
z mocnymi podporami.
Vitis riparia winorośl pachnąca
Pnącze to naturalnie występuje na obszarze Ameryki Północnej, a do Europy zostało sprowadzone na początku XIX wieku.
Osiąga około 10 m wysokości, przyrastając rocznie około 1 do 2 m.
Liście są szeroko owalne z trzema płytkimi klapami, brzegiem nieregularnie grubo ząbkowane, o długości około 10-15 cm. Z wierzchu
są zielone, gładkie i błyszczące, pod spodem lekko pokryte włoskami wzdłuż nerwu głównego. Jesienią atrakcyjnie wybarwiają się
na żółto. Rośliny są dwupienne o kwiatach drobnych białych lub
zielonkawożółtych, rozwijających się na przełomie maja i czerwca.
Krzewy męskie intensywnie pachną i mają kwiaty zebrane w duże
60
wiechy długości do 15 cm. Żeńskie krzewy tworzą krótkie i bardziej
zwarte kwiatostany. Owoce o średnicy 8 mm są fioletowo-czarne
i dojrzewają na przełomie września i października. Mogą mieć zastosowanie w kuchni do robienia przetworów. Krzewy znoszą spadki temperatur poniżej -40°C, są więc w zupełności mrozoodporne
co zostało wykorzystane do hodowli odpornościowej jadalnych
odmian winorośli (Bean 1992, Czekalski 1984, 1986, Marczyński
2008). Polecane są do sadzenia w strefach od 3 do 9. Najlepiej
rosną na stanowisku słonecznym lub półcienistym, na glebach żyznych i umiarkowanie wilgotnych, chociaż tolerują również gleby
przeciętne. Uważane są również za krzewy z grupy winorośli ozdobnych, które najlepiej znoszą okresowe przesychanie gleby.
Ważne jest niskie przycięcie krzewów po posadzeniu, aby rośliny dobrze się rozkrzewiły. Zaleca się przycinać krzewy zimą lub
bardzo wczesną wiosną - szybko rozpoczynają wegetację i w miejscach cięcia „płaczą”. Cięcie korygujące można wykonać latem.
Czasami na krzewach może występować mączniak.
Zastosowanie
Krzewy bardzo dobrze znoszą zanieczyszczenie powietrza,
dlatego polecane są do uprawy w zieleni publicznej, przy placach
zabaw oraz do tworzenia cienistych miejsc dla odpoczynku ludzi
w miastach. To bardzo dobre pnącze do sadzenia wzdłuż ekranów
dźwiękochłonnych, ponieważ toleruje okresy suszy jakie mogą być
odnotowane w miastach. Doskonale nadają się do sadzenia i porastania wysokich ogrodzeń, altan, pergoli, innych konstrukcji, słupów oraz maskowania nieestetycznych budowli.
61
Odmiany winorośli pachnącej
‘Ania’ to żeńska odmiana o dekoracyjnych, jasnozielonych
liściach, efektownie wybarwiająca się jesienią na żółto. Ma małe
wymagania, jest bardzo tolerancyjna na suszę, zanieczyszczenie
środowiska oraz zasolenie gleby i podłoża. Jest szczególnie polecana do sadzenia w środowisku miejskim przy drogach i ekranach
akustycznych. Może być sadzona w ogrodach, jednak aby zawiązała owoce powinna być zapylona przez krzewy męskie. Owoce ma
małe, fioletowo-niebieskie, jadalne - chętnie zjadane przez ptaki.
Krzewy są w zupełności mrozoodporne, polecane do sadzenia na
terenie całej Polski. Odmiana wyhodowana przez Szczepana Marczyńskiego, dostępna w sprzedaży od 2013 roku.
‘Tomek’ – to męska odmiana o atrakcyjnych dużych, bardzo przyjemnie pachnących kwiatostanach. Jest mało wymagająca, bardzo tolerancyjna na suszę, zanieczyszczenie środowiska
oraz zasolenie gleby i podłoża. Szczególnie polecana do sadzenia
w środowisku miejskim przy drogach i ekranach akustycznych. Nie
zawiązuje owoców, co może być zaletą - nie brudzi ulic oraz nie
przyciąga ptaków i owadów, które w środowisku miejskim mogą
być uciążliwe dla człowieka. Krzewy są w zupełności mrozoodporne, polecane do sadzenia na terenie całej Polski. Odmiana wyhodowana przez Szczepana Marczyńskiego w sprzedaży od 2013 roku
(Marczyński 2008).
Pielęgnacja winorośli ozdobnych
Winorośle ozdobne należą do grupy roślin, które nie wymagają specjalnych zabiegów pielęgnacyjnych. Cięcie krzewów należy
rozpocząć bardzo wcześnie, najlepiej w styczniu lub początkiem lutego. Wynika to z tego, że krzewy szybko rozpoczynają wegetację,
czyli kończą spoczynek bezwzględny na przełomie lutego i marca.
62
Późniejsze cięcie przyczynia się do wydzielania soku w miejscu cięcia - rośliny potocznie „płaczą”. Wykonanie cięcia w terminie, kiedy
soki krążą intensywnie w roślinach, może przyczynić się do osłabienia krzewów a nawet ich zamierania. Wówczas, jeśli zajdzie taka
potrzeba, cięcie powinno się przesunąć na czerwiec, kiedy krzewy
są w pełni wegetacji. W przeciwieństwie do krzewów uprawianych
na plantacjach owocowych, ozdobne winorośle nie wymagają specjalistycznego prowadzenia. Cięcia nie wykonuje się corocznie, ale
co 3-4 lata. Nazywane jest ono korygującym, czyli takim, podczas
którego usuwa się pędy nadmiernie zgęszczające krzewy, a przede
wszystkim wchodzące w kolizję z otoczeniem. Cięcie pielęgnacyjne
polega na wycięciu pędów suchych i drobnych, które niepotrzebnie
zagęszczają krzew. Technika polega na tym, że cięcie wykonuje się
około pół centymetra nad pąkiem lub na tzw. obrączkę w przypadku pędów grubych. Istotne jest, aby nie pozostawić czopów, czyli
odcinków, które będą w przyszłości zasychały i mogą być źródłem
infekcji. Wczesna wiosną i latem corocznie przycinamy tylko krzewy posadzone przy ogrodzeniach w ogrodach. W przeciwnym wypadku ich bardzo intensywny wzrost może zagłuszyć inne rośliny
w ogrodzie, (Marczyński 2008).
Rozmnażanie winorośli ozdobnych
Na skalę produkcyjną winorośle ozdobne rozmnaża się
w szkółkach wegetatywnie z sadzonek pędowych zdrewniałych
i zielnych, gdyż, w przeciwieństwie do odmian uprawianych na
owoce, są one odporne na filokserę. Generatywnie rozmnażanie
winorośli ozdobnych nie jest obecnie praktykowane, a metodę
tę stosuje się najczęściej w hodowli nowych odmian. Nasiona po
wydobyciu z owoców należy umyć i wysiać bezpośrednio do skrzynek, które ustawia się w tunelu foliowym lub mnożarce; podłoże
63
koniecznie musi być podlewane. Stosowana jest również stratyfikacja chłodna nasion przez 4 miesiące w temperaturze 1-5°C i wysiewanie ich wiosną. Ważne jest, aby nie przesuszyć nasion, które
kiełkują wówczas znacznie gorzej.
Rozmnażanie z sadzonek zdrewniałych
Tym sposobem można rozmnażać wszystkie opisywane
wyżej gatunki, ale najczęściej praktykowane jest to dla winorośli
japońskiej i odmian ozdobnych winorośli właściwej (Dirr i Heuser
1987).
Pędy na sadzonki zdrewniałe pozyskuje się przed nastaniem dużych mrozów, czyli od końca listopada do połowy stycznia.
Pędy na sadzonki można pozyskiwać również wcześnie po opadnięciu liści, w październiku. Ważne jest to, że winorośle ozdobne
kończą spoczynek bezwzględny w styczniu, a później w pędach
zaczynają krążyć soki i krzewy wchodzą w spoczynek względny.
Pozyskane pędy można przechowywać w chłodniach lub przechowalniach, ewentualnie w piwnicach, ale w temperaturze nie wyższej jak 2ºC. Powinny być one zabezpieczone przed wysuszeniem,
przysypane mieszaniną torfu i piasku lub wilgotnymi trocinami
ewentualnie zwilżone w workach foliowych. Koniecznie powinny
być profilaktycznie opryskane 2% roztworem fungicydu, który będzie zapobiegał infekcjom grzybowym. Ważne jest, aby pędy na
sadzonki były regularnie lustrowane pod względem zdrowotnym.
Do cięcia sadzonek przystępujemy na przełomie stycznia i lutego.
Najczęściej tnie się sadzonki z dwiema parami pąków i z jednym
węzłem. Sadzonki takie można bezpośrednio umieszczać w podłożu do ukorzeniania, czyli mieszaninie wysokiego kwaśnego torfu zmieszanego z piaskiem rzecznym w proporcji 2:1. Podłoże takie charakteryzuje się odpowiednimi właściwościami fizycznymi
64
- jest przewiewne, jednocześnie utrzymując wilgotność. Sadzonki
umieszcza się bezpośrednio na zagonach wypełnionych podłożem
o miąższości 15-20 cm we wcześniej wykonane otwory, najczęściej
pod kątem, w rozstawie 4 cm w rzędzie i 5 cm między rzędami.
Praktykowane jest również umieszczanie sadzonek bezpośrednio
w doniczkach P-9 i ustawianie ich na zagonach w tunelu foliowym
lub na stołach w szklarni mnożarce. Zarówno zagony jak i stoły
okrywa się niskim tunelem foliowym o wysokości 60 cm. Pozwala
to na utrzymanie wysokiej wilgotności powietrza, przyczyniającej
się do lepszego ukorzenienia sadzonek. Dolne odcinki sadzonek
można traktować stymulatorami ukorzeniania jak Seradixs, Risopon lub też wstawić sadzonki na 12 godzin do roztworu IAA lub
IBA w stężeniu 10-15 mg/dm3. Aby zwiększyć procent ukorzenionych sadzonek oraz poprawić jakość systemu korzeniowego stosuje
się boczne nacinanie sadzonek zdrewniałych. W tym celu ścina się
ostrym nożem cienki pasek kory odsłaniający miazgę. Zabieg ten
zwiększa powierzchnię dostępu auksyn przy stosowaniu ukorzeniaczy oraz poprawia jakość otrzymanych roślin (Bärtels 1982, Bąbelewski 2013).
Praktykuje się również rozmnażanie z sadzonek zdrewniałych tzw. krótkich, czyli ciętych tak, aby nad i pod pąkiem pozostawić 1-2 cm łozy. Umieszcza się je bezpośrednio w doniczkach we
wcześniej opisane podłoże. Bardzo dobre rezultaty daje ustawianie
doniczek z sadzonkami na stołach z możliwością podgrzania podłoża do temperatury 20°C. Na zagonach z podłożem można również
rozłożyć kabel grzejny, który będzie ogrzewał podłoże umieszczone na nim bezpośrednio. Dzięki temu uzyskuje się większy procent
ukorzenienia sadzonek. Podgrzewane podłoże w ukorzenianiu
sadzonek zdrewniałych zalecał również szkółkarz Sylwester Tomszak (informacja ustna 2008), który omawiał, że przy rozmnażaniu
65
winorośli japońskiej ogrzewanie podłoża istotnie zwiększyło procent ukorzenionych sadzonek. Temperatura w mnożarce lub tunelu
foliowym powinna być w granicach 10-15°C. W praktyce pomieszczeń tych nie ogrzewa się za wyjątkiem podłoża. Zagony z sadzonkami powinny być podlewane tak, aby podłoże było stale umiarkowanie wilgotne. W praktyce montuje się zamgławiacze na zagonach
lub stołach, gdzie ukorzeniają się sadzonki. Tunel lub mnożarka
powinien być cieniowany przed intensywnym promieniowaniem
słonecznym. Niskie tunele foliowe w miarę możliwości wietrzy się,
szczególnie podczas słonecznej pogody, kiedy temperatura może
gwałtownie wzrosnąć. Sadzonki zdrewniałe ukorzeniają się około
3 miesięcy. Następnie przesadza się je do doniczek P9 i przenosi
na zagony gruntowe w szkółce. W pierwszym roku otrzymujemy
gotowe młode rośliny, które w następnym sezonie przesadza się do
docelowych doniczek produkcyjnych wysokich 2 litrowych (Bärtels
1982 Bąbelewski 2013a, Terpiński 1984).
Rozmnażanie z sadzonek zielnych
Tym sposobem rozmnaża się winorośl pachnącą i jej odmiany oraz winorośl amurską w terminie ich intensywnego wzrostu,
najlepiej w 1. i 2. dekadzie lipca. Pędy na sadzonki wycina się wcześnie rano, aby były odpowiednio uwodnione i miały dobry turgor.
Wybiera się łozy z krótkimi międzywęźlami. Sadzonka powinna być
z dwiema parami pąków (posiadać jeden węzeł). Pozostawia się
tylko górne liście, a dolne usuwa. Następnie sadzonki umieszcza
się w podłożu jakie stosowane było dla sadzonek zdrewniałych lub
stosuje się mieszaninę kwaśnego torfu, piasku i perlitu w proporcji
1:1:1. Sadzonki nacina się lekko u podstawy i stosuje stymulatory
ukorzeniania. Umieszcza się je w doniczkach P9 lub wielodoniczkach o dużych oczkach wypełnionych podłożem. Następnie doniczki
66
i wielodoniczki z sadzonkami ustawia się szklarniach lub tunelach
foliowych bezpośrednio na macie szkółkarskiej. Zaleca się wykonanie niskiego tunelu foliowego, który zapewni wysoką wilgotność
powietrza, bardzo istotną w pierwszych tygodniach ukorzeniania
sadzonek, kiedy nie wytworzył się jeszcze kalus i korzenie. Możliwe
jest również ukorzenianie sadzonek bez zastosowania niskich tuneli foliowych, ale w pomieszczeniach bardzo ważne jest utrzymanie
wysokiej wilgotności powierza w granicach 90-100%. Muszą być
one szczelne i mieć zamontowany system zamgławiaczy uruchamiany cyklicznie kilka razy w ciągu dnia. Światło ma również decydujące znaczenie w ukorzenianiu sadzonek zielnych. Wystawienie
sadzonek na bezpośrednie działanie promieni słonecznych może
powodować ich więdnięcie i zamieranie. Dlatego zaleca się cieniowanie sadzonek przez zakładanie cieniówek z siatki szkółkarskiej,
płótna lub montowanie specjalnych automatycznych kurtyn cieniujących. Kurtynami takimi często steruje komputer klimatyczny.
Podczas ukorzeniania temperatura powietrza powinna oscylować
w granicach 18-30ºC, a temperatura podłoża powinna być o kilka stopni niższa. Po około 5 tygodniach, gdy sadzonki wytworzyły
pierwsze korzenie, przystępujemy do wietrzenia mnożarki i tuneli
foliowych. Kiedy sadzonki zaczynają rosnąć, wówczas podlewamy
je 2 razy w tygodniu: rzadziej, ale obficie. Pod koniec okresu ukorzeniania, aby rośliny zahartować i przyzwyczaić do suchego powietrza, zdejmujemy cieniówki i wietrzymy tunel lub szklarnie. Ukorzenione sadzonki powinny zimować w tunelu okryte np. włókniną lub
siatką cieniującą, których kolejne warstwy dokładamy stopniowo
w miarę nadejścia silniejszych mrozów. Wiosną przesadza się je do
doniczek produkcyjnych, a latem są gotowe do sprzedaży (Bąbelewski 2013b).
67
Literatura
Bärtels A., 1982. Rozmnażanie drzew i krzewów ozdobnych. Przekład B.
Suszka. PWRiL, Warszawa. ss. 435.
Bąbelewski P. 2013a. Rozmnażanie za pomocą sadzonek zdrewniałych.
Szkółkarstwo 1:18-23.
Bąbelewski P. 2013b. Rozmnażanie z sadzonek zielnych. Szkółkarstwo 3:
41-47.
Bean W.J., 1950. Trees and shrubs hardy in the British Isles. Edition John
Murray: 196-197.
Bean W.J., 1992. Trees and shrubs hardy in the British Isles. First Edition.
Vol. 8, II. Reprinted: 264-267.
Borowski J. 1996 a. Czy pnącza niszczą elewację?. Rocznik Dendrologiczny
44:67-75.
Borowski J. 1996 b. Czy sadzić pnącza w mieście? Komunikaty Dendrologiczne 2/24:13-25 Warszawa.
Borowski J. 2000. Tradycje i współczesne metody stosowania roślin pnących na budynkach. III Forum Architektury Krajobrazu. Wydawniczy Ośrodek Ochrony Zabytkowego Krajobrazu, Warszawa.
Browicz K. 1952. Pnącza w Arboretum Kórnickim. Prace Zakładu Dendrologii i Pomologii w Kórniku.
Celadyn W. 1992. Architektura a systemy roślinne. Wydawnictwo Politechniki Krakowskiej, Kraków.
Czekalski M. 1984. Pnącza drzewiaste – rośliny godne większego rozpowszechnienia. Ogrodnictwo 8:26-29.
Czekalski M. 1986. Bluszcz, powojnik i…… PWRiL, Warszawa.
Dirr M.A., Heuser Ch.W. 1987. The reference manual woody plant propagation from seed to tissue culture. Versity Press. Athens,: 786.
Kiliańska R. 1956. Rośliny prace do okrywania elewacji ścian szczytowych.
Wydawniczy Instytut Architektury i Urbanistyki, Warszawa.
68
Marczyński Sz. 2008. Clematisy i inne pnącza ogrodowe. Multico Oficyna
Wydawnicza sp.z.o.o.
Seneta W, Dolatowski J. 2009. Dendrologia. Wydawnictwo Naukowe PWN
Warszawa.
Sokołow S.J., Szipczinskij N.W., 1958. Dieriewja i kustarniki SSSR. Izdatielstwo Akademii Nauk SSSR, Moskwa, Leningrad: 256-262.
Świerkosz K., 1993. Flora i zbiorowiska roślinne murów miasta Wrocławia.
Acta Uniwersitatis Wratislawiensis. No 370. Prace Botaniczne 53:
73-76.
Terpiński Z., 1984. Szkółkarstwo ozdobne. PWRiL, Warszawa. ss. 396.
69
6
SPOSOBY ROZMNAŻANIA
WINOROŚLI
Wzrost i owocowanie winorośli oraz jakość uzyskanych owoców, a także jakość wina zależy w dużym stopniu od jakości materiału szkółkarskiego użytego do zakładania winnicy. Jakość materiału szkółkarskiego w winorośli w Polsce jest bardzo zróżnicowana,
nie tylko pod względem sposobu rozmnażania, ale również pod
względem jego jakości i odbiorców. Niewłaściwy materiał szkółkarski to poważne obciążenie finansowe przy zakładaniu winnicy
i potem bardzo trudno naprawić błąd polegający na wykorzystaniu
sadzonek złej jakości.
Winorośl można rozmnażać wszystkimi znanymi metodami
rozmnażania wegetatywnego. Sposób rozmnażania zależy tez od
rejonu uprawy winorośli [Alley 1980]. Podstawowym sposobem
rozmnażania wegetatywnego winorośli jest rozmnażanie odmian
przez sadzonki zdrewniałe. Do zakładania winnic wykorzystuje się
szczepienie winorośli szlachetnej na podkładkach. Materiał szkółkarski winorośli można uzyskać również metodą in vitro.
W uprawie amatorskiej można zastosować rozmnażanie
przez odkłady poziome i rzadziej pionowe. W starych winnicach
można również przeszczepiać stare odmiany nowymi.
Producentów materiału szkółkarskiego obowiązuje Dyrektywa Rady Unii Europejskiej Nr 68/193/EEC z 19 kwietnia
1968 r. w sprawie obrotu wegetatywnym materiałem rozmnożeniowym winorośli wraz z późniejszymi zmianami oraz Ustawa
71
Sposoby rozmnażania winorośli
o Nasiennictwie Dz.U.2012.0.1512 - Ustawa z dnia 9 listopada
2012 r., która definiuje pojęcie materiału szkółkarskiego winorośli,
sadzonki oraz obowiązki dostawcy sadzonek winorośli. Niezależnie
od sposobu rozmnażania winorośli i dla jakiego kierunku produkcji będzie użyty, zapotrzebowanie na materiał szkółkarski winorośli
wymusza produkcje materiału nasadzeniowego w odpowiednim
asortymencie, jakości i zdrowotności.
Wraz ze wzrostem zainteresowania zakładaniem winnic
wzrasta zapotrzebowanie na krajowy materiał szkółkarski. Obecnie
winnice zakładane są głównie z sadzonek zakupionych na terenie
Niemiec, Republiki Czeskiej i Słowacji. Sadzonki szczepione na podkładkach zakupić można jedynie u kilku krajowych producentów,
którzy prowadzą produkcje szkółkarską równolegle z produkcją
winogron i wina. Krajowa produkcja zaspokaja jedynie potrzeby
zakładania niewielkich kilkunastoarowych winnic. Założenia powyżej 1 ha praktycznie w całości oparte są na materiale szkółkarskim
importowanym. Analizując statystykę Agencji Rynku Rolnego oraz
informacje na temat winnic powstających na terenie kraju, w ostatnich pięciu latach zaobserwować można potrzebę zakupu na materiału nasadzeniowego na powierzchnię około 350 ha (około 70 ha
rocznie). Przy przeciętnej rozstawie 2,5 x 1,0 m w winnicy zapotrzebowanie wynosi więc 280 tys. sadzonek rocznie (4 000 roślin
na ha).
W Niemczech rozmnażanie podkładek i krzewów do uzyskiwania zrazów do szczepienia podlega ścisłej kontroli. Matecznik
podkładek i zrazów musi być zarejestrowany i podlegać: regularnym testom na obecność wirusów, analizom gleby na obecność
nicieni, lustracjom roślin na zdrowotność i czystość odmianową.
Analiza wyników testów, gleby, ocen roślin i przegląd dokumentacji
72
są gwarancja jednorodności, czystości odmianowej i zdrowotności
materiału szkółkarskiego winorośli [Antes. 2014]
Nowe regulacje w zakresie produkcji materiału szkółkarskiego obowiązują od 2014 roku, wraz z obowiązkiem wprowadzenia
zasad integrowanej ochrony na terenie obszaru Unii Europejskiej.
Źródłem materiału szkółkarskiego winorośli są również rośliny pozyskiwane w krajach, gdzie uprawa winorośli jest powszechna i są
to najczęściej odmiany szczepione na podkładkach.
Wszystkie metody rozmnażania winorośli powinny być doskonalone i polegać na trosce o wysoką jego zdrowotność i jakość
na każdym etapie produkcji. Niezależnie od metod rozmnażania
produkowany materiał szkółkarski winorośli, zarówno kwalifikowany jak i CAC powinien podlegać kontroli pod względem czystości odmianowej, zdrowotności i jakości, co wymaga współpracy
z przedstawicielami Inspekcji Ochrony Roślin i Nasiennictwa. Materiał szkółkarski przeznaczony do obrotu powinien być zaopatrzony
w etykiety lub paszport rośliny. Niezbędne są kilkuletnie obserwacje wpływu podkładek na odmiany w warunkach Polski. Ocena reakcji różnych odmiany na stosowane podkładki w warunkach klimatyczno –glebowych naszego kraju powinna obejmować: stopień
ukorzenienia, zgodność fizjologiczną, wydajność szczepień, jakość
otrzymanego materiału szczepionego, wzrost i owocowanie krzewów, wartość gospodarczą winogron i jakość uzyskanego wina oraz
wytrzymałość na mróz i podatność na uszkodzenia przymrozkowi.
Rozmnażanie przez sadzonki
Winorośl bardzo łatwo rozmnaża się przez sadzonki zdrewniałe. Jest to podstawowy sposób produkcji materiału szkółkarskiego winorośli dla właścicieli ogrodów i działek. Niestety, to właśnie
wśród materiału pozyskanego z sadzonek występuje największe
73
zróżnicowanie pod względem jakości. W produkcji materiału szkółkarskiego winorośli wykorzystujemy sadzonki krótkie i długie. Sadzonki krótkie pochodzą ze sztobrów 1-2 pąkowe i ukorzeniane pod
osłonami i oferowane w pojemnikach. Sadzonki długie uzyskujemy
z pociętej łozy na odcinki 3 - 4 -5 pąkowe i ukorzenione po jednym
sezonie wegetacyjnym w szkółce polowej. Coraz częściej można
znaleźć w ofercie szkółkarskiej sadzonki długie doniczkowane
Niestety, wciąż część roślin pochodzi sadzonek 1-pąkowych
tzw. ‘knotków’, dodatkowo oferowanych w zbyt małych pojemnikach -0,5 l. Taki materiał nie spełnia wymogów jakościowych i jest
niedostatecznie zdrewniały. Ma zazwyczaj 3-4 liście i przemarza
pierwszej zimy po posadzeniu. (Lisek 1993, Myśliwiec 2009, 2013).
Przez sadzonki zdrewniałe źle się rozmnażają odmiany:
Seyval, Izabella, Bianca, Himrod, Lakemont i Interlaken.
Matecznik do pobierania sadzonek i zrazów
Sadzonki i zrazy powinny pochodzić z roślin matecznych
uprawianych w specjalnych matecznikach. W matecznikach rośliny mateczne powinny być prowadzone w formie bezpiennej lub
jedno albo dwuramiennego sznura Guyota. Przy równomiernym
rozmieszczeniu w ilości 8-10 na krzew i pionowym wzroście latorośli będą one optymalnie nasłonecznione. Końce ramion sznura powinny być przygięte ku dołowi. Mateczni prowadzi się przy
rusztowaniu wyposażonego w 3 druty pojedyncze co (0,1; 0,2m)
od wysokości 0,7 m i 4 podwójne poprowadzone do wysokości
1, 7m od ziemi. Rośliny mateczne nie powinny owocować. Łozy na
sadzonki i zrazy muszą być dobrze zdrewniała i zdrowa. Sadzonki
pobiera się z jesienią po pierwszych przymrozkach z jednorocznej
zdrewniałej, zdrowej łozy, o grubości powyżej 6 mm. Na sadzonki
długie powinny być przeznaczone łozy grubości 8-10 mm. Z jednej
74
łozy powinnyśmy uzyskać 5 sadzonek długości 30 cm. Część szkółkarzy tnie łozę długości 1-1,2 m na odcinki 20 cm. Z uzyskanych na
zarazy i sadzonki pędów ścinamy niezdrewniałe części i usuwamy
wąsy. Takie łozy można uzyskać zwykle z trzyletnich krzewów. Łoza
mateczna na sadzonki są ścinane na 2 oczka. W okresie wegetacji
z jednego oczka jest wyprowadzana łoza na sadzonki a drugie jest
usuwane. Łozy ścinane jesienią muszą być przechowane, łozy ścinane wiosną mogą mieć uszkodzone przez mróz pąki [Myśliwiec
1992, Lisek, 1993].
Sadzonki zdrewniałe winorośli są w górnej części zabezpieczane płynnym woskiem rozgrzanym do 45-50°C. Część szkółkarzy
moczy sadzonki przez 12 h, niektórzy przez 30 minut. Sztobry są
następnie przechowywane skrzyniach z wilgotnym torfem w temperaturze 0-2°C i wilgotności 80-85%.
Rodzaje sadzonek
Sadzonki krótkie są ukorzeniane pod osłonami i oferowane
w pojemnikach o pojemności 2-3 l. Zaletą materiału w doniczkach
jest szybkie wysadzenie roślin w miejsce stałe, możliwość sadzenia
w dowolnym terminie i tym samym wydłużenie terminu sprzedaży
i sadzenia roślin, ograniczenie stresu podczas sadzenia oraz uniezależnienie produkcji materiału szkółkarskiego od warunków pogody.
Jednak materiał doniczkowy z sadzonek krótkich rośnie słabiej i słabiej się korzeni. Po ich posadzeniu, niekiedy przez 3-4 lata zachodzi
konieczność usuwania korzeni podpowierzchniowych. Produkcja
sadzonek w pojemnikach jest droższa i trudniejszy jest ich transport. Sadzonki produkowane pod osłonami są gorzej nasłonecznione i wymagają hartowania przed sadzeniem w miejsce stałe.
Sadzonki jednooczkowe przycina się 1,5 – 2 cm nad oczkiem
i 5-8 cm pod pąkiem. Sztobryn dwuoczkowe, górne cięcie wykonuje
75
się 1,5-2 cm nad pąkiem, a dolne - 2 mm pod oczkiem. Dolne oczko
się usuwa. Po koniec lutego sadzonki umieszczane są w tunelu foliowym, gdzie są ukorzeniane w substracie torfowym zmieszanym
z piaskiem na podgrzewanych stołach o temperaturze 25-28°C
i wilgotności 80-90%. Temperatura powietrza jest o 2-3 stopnie
niższa od temperatury podłoża. Winorośl ukorzenia się również
w temperaturze 20°C w warunkach zamgławiania. Do odkwaszenia
torfu stosuje się 7-8 kg kredy na 1 m3 torfu.
Ukorzenienie trwa około miesiąca. Po ukorzenieniu sadzonki, z częściowo rozwiniętym pąkiem przesadza się do pojemników
2 l i ustawia w nieogrzewanych tunelach. W tunelu o wymiarach
6 x 30 m w 28 rzędach można zmieścić 6000 foliowych pojemników
o wymiarach: średnica- 12 cm i 25 cm wysokości ( 2,8 l) [Myśliwiec
1992]. Podłoże do dalszej uprawy, może stanowić substrat torfowy wymieszany z piaskiem, z dodatkiem perlitu i ziemi kompostowej. Do podłoża dodaje się nawóz Osmocote Exact 3-4 M w dawce
2-6 g/ l podłoża. Sadzonki najlepiej rosną w temperaturze 25-30°C
w dzień i minimum 15°C w nocy. Do podstawowych zabiegów pielęgnacyjnych należy nawadnianie sadzonek, ochrona przed zimą
a od lipca rozpoczyna się hartowanie i wystawianie doniczek na
kontenerowi. Jednoroczny, doniczkowany materiał winorośli dostępny jest w sprzedaży od VII-VIII. Niesprzedane rośliny okrywa
się agrotkaniną i zostawia na zimę w zimnym tunelu.
Wartościowa sadzonka w pojemniku powinna mieć przyrost
długości 70 cm i minimalną grubość u nasady 5 mm, a w połowie
pędu 4 mm. Pęd powinien być zdrewniały na długości 30-40 cm
[Myśliwiec 1997].
Sadzonki długie są lepszym materiałem szkółkarskim niż
sadzonki krótkie [Andrzejewska 2008]. Sadzonki długie są 3-5 pąkowe, mają długość około 40-50 cm. Górne cięcie robi się lekko
76
ukośnie 15 mm nad pąkiem. Dolne cięcie wykonuje się 5 mm, prostopadle pod węzłem. Pozostawia się tylko 2 najwyżej położone
pąki [Myśliwiec,1992]. Czynczyk [1998], zaleca wykonanie cięcia
dolnego 2 cm poniżej pąka i górnego 2-3 cm nad pąkiem. Według Rejmana i in. [2002], sadzonki z piętką ukorzeniają się łatwiej
i tworzą silniejszy system korzeniowy. W badaniach Kolasińskiego
uzyskał najwięcej korzeni (24,1 szt.) na sadzonkach najgrubszych
o średnicy > 10 mm, a najmniej -15,2 szt. korzeni na sadzonkach
o grubości 6-8 mm. Sadzonki średnie o grubości 8-10 mm wytworzyły 18,8 sztuk korzeni [Andrzejewska 2009].
Sadzonki długie ukorzeniane są w szkółce polowej najlepiej
na podwyższonych zagonach okrytych czarną folią. Prowadzenie szkółki długich sadzonek i szczepów jest takie same i opisane
w podrozdziale – szkółka polowa sadzonek i szczepów.
Sadzonki długie mogą być kopane jesienią lub wiosną i mieć odkryty system korzeniowy, mogą być również umieszczone w pojemnikach. Sadzonki długie ’kopane’ mogą być wykorzystane tylko
w memencie sadzenia, czyli w październik i wiosną do końca kwietnia [Myśliwiec 2007]. Jest to materiał łatwy do transportu i do sadzenia. Przed obowiązkiem zakładania winnicy z szczepionego na
podkładkach materiału szkółkarskiego winorośli, kopane sadzonki
długie z odkrytym systemem korzeniowym służyły do zakładania
winnic.
Parametry I wyboru długich sadzonek z odkrytym systemem korzeniowym są następujące:
–– długość trzonu od piętki, z której wyrastają korzenie do nasady
przyrostów powinna wynosić 25 cm dla sadzonek na gleby ciężkie i 35-40 cm dla sadzonek na gleby lekkie i piaszczyste.
–– dobrze zdrewniałe przyrosty o długości 15-20 cm powinny
mieć w części przynasadowej średnice minimum 4 -5 mm i co
77
najmniej 5 dobrze rozwiniętych pąków. Długość i liczba przyrostów nie jest tak bardzo istotna, ponieważ są one skracane do
transportu a do sadzenia muszą być przycięte na 2 oczka
–– korzenie szkieletowe w ilości 3-5 o minimalnej długości 20 cm
powinny być równomiernie rozmieszczone wokół piętki
Największą zaletą sadzonek długich jest jej dobre ukorzenienie na długości 25-35 cm. Takie ukorzenienie umożliwia głębokie
sadzenie winorośli w miejscu stałym, a głębokie posadzenie krzewu jest jednym z warunków jego tolerancji na suszę i uszkodzenia
mrozowe podczas bezśnieżnych zim. Sadzonki długie w pojemnikach są droższe i trudniejsze w transporcie. Mogą one być sadzone w miejsce stałe przez cały sezon wegetacyjny i jest to materiał
przeznaczony dla działkowców – amatorów.
Rozmnażanie przez szczepienie na podkładkach
Do zakładania winnic powinny być wykorzystane sadzonki
długie szczepione na podkładce. Wprowadzenie dla winorośli materiału szczepionego na podkładkach było spowodowane ochroną
winnych krzewów przed filokserą wińcem (Phylloxera vastatrix).
Odpowiednie warunki sanitarne mogą ograniczyć ryzyko inwazji
filoksery, ale nie ograniczą jej rozprzestrzeniania się. Potencjalne
ekonomiczne straty spowodowane atakiem filoksery są tak duże,
że sadzenie materiału szczepionego na podkładkach odpornych na
tego szkodnika jest zalecane nawet w rejonach, gdzie filoksera jeszcze nie występuje [Shaffer i in. 2004].
W Polsce ryzyko rozprzestrzeniania filoksery jest minimalizowane z powodu małej koncentracji upraw ora braku dzikich
form winorośli w naturalnych warunkach. Jednocześnie nie można wykluczyć zagrożenia pojawienia się filoksery. Zagrożenie to
jest spowodowane ociepleniem się klimatu, ożywionym importem
78
materiału roślinnego, brak naturalnych wrogów filoksery i środków
ochrony przeciwko niej. Szczególne zagrożenie zawleczeniem filoksery występuje na Ukrainie. Na południu Ukrainy produkowany
jest materiał szczepiony, a na północy własnokorzeniowy. Wymiana materiału pomiędzy tymi strefami stwarza warunki do rozwoju
filoksery. Na terenie Polski filoksera winiec jest organizmem kwarantannowym. Z terytorium UE powinien być sprowadzany materiał posiadający paszport roślinny, a materiał spoza UE musi posiadać świadectwo fitosanitarne. Materiał taki powinien być poddany
kontroli i ewentualnej kwarantannie podczas wwożenia do kraju.
Wystąpienie filoksery w wyniki np. przewozu porażonych roślin
z zagranicy należy zgłaszać Państwowej Inspekcji Ochrony Roślin
i Nasiennictwa [Lisek 2010].
Podkładki pochodzące od rodzimych gatunków występujących w Ameryce Północnej Vitis berlandieri, V. riparia, V.rupestris
rozwinęły mechanizmy odporności na filokserę.
Zaletą materiału szczepionego jest również długi trzon korzeniowy umożliwiający głębokie sadzenie. Chroni to system korzeniowy przed przemarznięciem podczas ostrych, mroźnych zim oraz
opóźnia wegetacje, a to ogranicza ryzyko uszkodzeń spowodowanych przez późne przymrozki wiosenne [Antes, 2014]. Jednocześnie istnieje możliwość przemarzania w miejscu szczepienia, a przy
całkowitym przemarznięciu utrata odmiany i wybijanie podkładki
[Lisek 2010].
Do zalet podkładek przeznaczonych do rozmnażania winorośli należy: odporność na filokserę i nicienie, regulacja siły wzrostu,
modyfikacja terminu dojrzewania, regulowanie i poprawa wielkości plonu owoców i jakości wina, przyśpieszenie wejścia w owocowanie, możliwość dostosowania do różnych warunków glebowych (pH, wapń, zasolenie), wynikająca z jej odporności na suszę
79
lub zalewanie, większa odporność korzeni i pąków na przemarzanie, zdolność pobierania N, K i Mg. Szczepienie poprawia wydajność rozmnażania takich odmian jak Seyval (wrażliwy na filokserę)
i Bianca. [Shaffer i in. 2004, Lisek 2010].
Wadami wykorzystanie podkładek dla winorośli są: utrudniona i droższa produkcja materiału szkółkarskiego, krótszy okres
życia zaszczepionych odmian, możliwość wystąpienia niezgodności
fizjologicznej podkładki i odmiany, podatność na rozłamanie oraz
zwiększone ryzyko zawirusowania [Lisek 2010, Shaffer i in. 2004].
Aby zachować łatwość okrywania na zimę i nie dopuścić do
wymarznięcia odmiany szlachetnej, miejsce szczepienia powinno
być w umieszczone jak najbliżej gleby. Ale taka głębokość sadzenia
zwiesza ryzyko ukorzenienia się odmiany. Dlatego, corocznie należy starannie usuwać korzenie podpowierzchniowe, wyrastające ze
zrazów odmiany. Rozwój tych korzeni może spowodować ukorzenienie się odmiany i odrzucenie podkładki [Myśliwiec 2007, 2009].
Szczepione rośliny warto również zaopatrzeń w paliki, co chroni zaszczepione pędy przed wyłamaniem [Lisek 2010]
Charakterystyka podkładek dla winorośli
Przedstawione poniżej opisy podkładek są informacjami
ogólnymi, pochodzącymi z różnych źródeł [Galet 1998; Pongracz
1983; Wolpert i in. 1994, Taylor 2002, Sampaio 2003, Shaffer i in.
2004, Myśliwiec 2009, Lisek 2010]. W naszym kraju brakuje badań
i wyników nad przydatnością podkładek i ich wpływu na uprawiane
w warunkach polski odmiany winorośli. Wpływ podkładki na szczepione na niej odmiany jest modyfikowany warunkami klimatycznymi, glebowymi oraz są odmianą.
Do naszych warunków przydatne są podkładki stosowane
w Niemczech, Czechach, na Słowacji i Węgrzech. Należą do nich
80
podkładki: Kober 5 BB, Kober 125 AA, Teleki 5 C, SO4, ztobr, Börner[Lisek 2010].
Podkładki dla winorośli pochodzą najczęściej z krzyżówki winorośli wapniolubnej (V. berlandieri) i pachnącej (V. riparia). Z tej
hodowli pochodzą podkładki: Teleki 5C, Teleki 8B, Craciunel 2, Kober 125 AA, Kober 5BB i SO4.
Teleki 5 C. Podkładka ta charakteryzuje się średnią odpornością na
filokserę i nicienie, średnią wytrzymałością na mróz i niską tolerancją na suszę. Wymaga gleb ciężkich, gliniasto-ilastych, zwapnionych
przed posadzeniem krzewów. Toleruje do 15-17-20% zawartości
rozpuszczalnego wapnia w glebie. Ma bardzo krótki okres wegetacji. Wykazuje zgodność fizjologiczną z większością odmian, mimo
to jej wydajność szkółkarska oceniana jest na średnią. Powoduje
średnią siłę wzrostu zaszczepionej odmiany, poprawia jej plenność
i przyspiesza dojrzewanie owoców. Polecana dla odmian o silnym
wzroście np. Sauvignon i dla średnich form prowadzenia.
Teleki 8 – Podkładka charakteryzuje się wystarczającą wytrzymałością na filokserę i mróz. Posiada wysoką zgodnością fizjologiczną
z wieloma odmianami i wysoką wydajnością w szkółce.
Craciunel 2 – Podkładka ta wykazuje wysoką odporność na filokserę, dużą odporność na mróz i tolerancję na okresowy nadmiar
wody w glebie oraz wrażliwość na suszę . Polecana na gleby cięższe,
gliniasto piaszczyste i wilgotne. Znosi do 15% zawartości wapnia
w glebie. Ma średnio długi okres wegetacji. Charakteryzuje się wysoką zgodnością fizjologiczną z wieloma odmianami i wysoką wydajnością w szkółce. Rośnie silnie i jest polecana dla odmian o słabym wzroście i nie przedłuża wegetacji zaszczepionych odmian.
Wpływa na wzrost plenności uprawianych odmian.
Kober 125 AA – Podkładka o wysokiej odporności na filokserę i mróz. Polecana zarówno na gleby ciężkie, jak i lekkie, ale nie
81
suche. Natomiast według Hillebranda i in. [2003 jest ona mało
wrażliwa na suszę Znosi do 20% aktywnego węgla w glebie. Cechuje ją dość długi okres wegetacji. Na glebach ciężkich może opóźniać
dojrzewanie owoców. Pozytywnie wpływa na kwitnienie i zawiązywanie owoców u zaszczepionych na niej odmian. Posiada wysoką
zgodnością fizjologiczną z wieloma odmianami i wysoką wydajnością w szkółce. Nadaje się dla odmian słabo lub umiarkowanie plonujących np. Siegerrebe, Traminer.
Kober 5 BB – Podkładkę tę cechuje mniejsza, od innych podkładek, odporność na filokserę oraz niższa wytrzymałość na mróz.
System korzeniowy dobrze rozwija się na glebach zwartych, cięższych, o uregulowanych stosunkach powietrzno-wodnych. W zakresie średnim i dobrym wykazuje adaptację do uprawy na glebach
suchych. Toleruje 17 -20% zawartości aktywnego węgla w glebie.
Wykazuje bardzo niska tolerancje na zasolenie gleb Rośnie bardzo
silnie, ale ma krótki okres wegetacji, która opóźnia i przyspiesza
dojrzewanie owoców. Nadaje się dla odmian słabo lub umiarkowanie plonujących np. Siegerrebe, Traminer oraz obficie owocujących, ale umiarkowanie rosnących np. Seyval. Nie powinna być
stosowana dla odmian o źle dojrzewającej łozie np. Mueller Thurgau. Przydatna do wysokiego formowania krzewów. Niekorzystnie
wpływa na kwitnienie i zawiązywanie owoców, powodując obsypywanie się zawiązków odmian deserowych.
SO4 – Podkładka odporna na filokserę, ale bardzo wrażliwa na
mróz oraz na suszę. Wymaga gleb lekkich, żyznych. Dość dobrze toleruje zaleganie wody w glebie. Średnio odporna na nicienie glebowe i wyłamania w miejscu szczepienia. Ma krótki okres wegetacji.
Powoduje umiarkowany wzrost zaszczepionej odmiany i ma dużą
zdolność pobierania składników pokarmowych. Korzystnie wpływa na kwitnienie zaszczepionej odmiany, poprawiając zawiązanie
82
owoców. Przydatna dla większości odmian oraz na niskich, średnich i wysokich form krzewu. Cechuję ją średnia do wysokiej tolerancja na aktywna zawartość wapnia w glebie (17-20%).
ztobr - mutant podkładki SO4. Cechuje ją średnia siła wzrostu
i średnia tolerancja na suszę. Posiada średnią lub wysoką tolerancję
na aktywną zawartość wapnia w glebie (18-20%). Może powodować opóźnienie wegetacji odmiany szlachetnej.
Ze skrzyżowania winorośli pachnącej (V. riparia) i skalnej
(V. rupestris) pochodzą podkładki: 101-14, K-1, 3309.
101-14 – Podkładka ta wykazuje wysoką odporność na filokserę
i mróz. Charakteryzuje się silnym wzrostem i krótkim okresem wegetacji. Korzystnie wpływa na kwitnienie zaszczepionych na niej
odmian. Toleruje do 10% zawartości wapnia w glebie.
K 1 – Do powstania tej podkładki przyczyniły się krzyżówki podkładki 101-14 z odmianami winorośli właściwej. Wykazuję dolną
granicę tolerancji na filokserę. Ze względu na silnie rozwinięty system korzeniowy, polecana do uprawy na glebach suchych, piaszczystych. Toleruje do 6% zawartości wapnia w glebie. Jest zdolna
do łatwego pobierani potasu i udostępniania go roślinie. Charakteryzuje się silnym wzrostem i krótkim okresem wegetacji. Wpływa korzystnie na kwitnienie zaszczepionych na niej odmian. Łatwo
zrasta się z odmianami i zapewnia wysoką wydajnością w szkółce.
3309 – Podkładkę tę cechuje wysoka odporność filokserę i na mróz
oraz niska wytrzymałość na suszę. Wymaga głębokich, dobrze zdrenowane. Jest wrażliwa na zasolenie gleb. Toleruje 11% zawartość
aktywnego wapnia w glebie. Charakteryzuje się średnio silnym
wzrostem i krótkim okresem wegetacji. Bardzo dobrze zrasta się
z większością odmian i zapewnia wysoką wydajnością w szkółce.
83
Inne podkładki to: Amos, Börner, ztobry [Myśliwiec 2009].
Amos – Podkładka pochodzi z krzyżowania Siewiernyj z V. riparia x
V. rupestris Schwarzmann. Cechuję ją niska odporność na filokserę
i wysoką wytrzymałość na mróz. Polecana do uprawy na glebach
średnio zwięzłych, gliniasto-piaszczystych, żyznych i wilgotnych.
Toleruje do 10% aktywnego wapnia w glebie. Dobrze się ukorzenia
i rośnie silnie. Niestety wykazuje niezgodność fizjologiczną z wieloma odmianami co ogranicza jej przydatność.
Börner – Podkładka uzyskana w Niemczech wyniku krzyżówki V. riparia 183Geisenheim x V. cinerea Arnold. Cechuję ją odporność na
filokserę, i nicienie. Ze względu na silne ukorzenienie charakteryzuje się dużą przydatnością do uprawy na różnych glebach, szczególnie lekkich i piaszczystych. Rośnie silnie, zwiększa plenność zaszczepionych odmian. Nie wpływa lub powoduje skrócenie okresu
wegetacji.
Dobrze zrasta się z odmianami. Toleruje do 18-20% zawartości aktywnego wapnia w glebie.
Portali – synonim Glorie de Montpellier. Pochodzi od V. riparia.
Podkładka bardzo odporna na filokserę i przemarzanie. Polecana
do uprawy na glebach lekkich, przepuszczalnych, żyznych i wilgotnych, ale przede wszystkim do uprawy odmian deserowych pod
osłonami. Toleruje do 6% zawartości wapnia w glebie. Podkładka
rośnie słabo i ma krótki okres wegetacji. Zwiększa efektywność zawiązywania owoców i przyspiesza ich dojrzewania.
Pobieranie podkładek i zrazów
Podkładki powinny pochodzić z specjalnego matecznika. Matecznik podkładek wymaga mikroklimatu o 2200°C SAT
i rocznych opadach 700 mm. Matecznik podkładek powinien być
84
zlokalizowany na glebach średnio zasobnych, piaszczystych i piaszczysto-gliniastych o pH 6,8-7,5, dostosowanych do tolerancji podkładek na zawartość aktywnego wapnia. Przypadnie pierwszej połowie okresu wegetacji, w okresie intensywnego wzrostu latorośli.
Antes [2014] podaje przykład matecznika podkładek prowadzonego w formie ‘stołów’. Na wysokości 80 cm formowane są stoły
z siatki, na których rozkładane są pędy podkładek. Zaletą takiego
sytemu jest silny przyrost pędów jednorocznych i ich wystarczające
zdrewnienie. Jednak, przy takim prowadzeniu pędów, utrudnione
jest usuwanie pędów bocznych z rosnących przyrostów. Jednoroczne pędy na podkładki musza być długie, proste i zdrewniałe i zaniedbanie zabiegu usuwania pasierbów utrudnia zdrewnienie pędów
głównych i powoduje ich skrzywienie. Jesienią równie ważne, jest
usuwanie liści. Zaplatane między pędami a siatką liści ulegają rozkładowi i mogą być źródłem zarodników grzybów infekujących pędy.
Matecznik do pozyskiwania podkładek może być również
prowadzony w formie bezpiennej: stożkowej, przy palikach (2m)
i drucie lub w formie sznura na rusztowaniu z drutu. Taki szpaler
podkładek prowadzi się na rusztowaniu z 5 par drutów. Rośliny mateczne sadzi się w rozstawie 3 x 1,2 m i na niskim pniu wyprowadza
się ramię stałe, na którym wyprowadza się 5-6 latorośli w odstępie
co 30 cm. Młode przyrosty prowadzi się ukośnie pod kątem 45°
między drutami. Z jednej zdrewniałej łozy można uzyskać 8-20 pędów podkładki długości 30-35 cm, a jednego krzewu 50-70 podkładek [Myśliwiec 1992]. Do agrotechnicznych zabiegów w mateczniku podkładek należy nawożenie, utrzymanie ugoru mechanicznego
przez pierwsze 2-3 lata uprawy, a potem regularne koszenie murawy międzyrzędach i utrzymanie ugoru herbicydowego w rzędach.
Do szkółkarskich zabiegów pielęgnacyjnych należy regularne usuwanie pasierbów, gdy osiągną 5-7 cm długości, selekcję usuwanie
85
zbytecznych latorośli gdy dorosną do 20-30 cm i skracanie wierzchołków w sierpniu.
Do szczepienia ścina się pędy długości 2-8 m (w zależności
od klimatu), zdrowe, nieuszkodzone mechanicznie. W naszych
warunkach, drewnieje 3-3,5 m długości podkładki. Z łozy 1-1,3m
można uzyskać 3 podkładki długości 30-40 cm. Dolne cięcie robi się
3-5 cm pod węzłem łozy w mateczniku. Z pociętych pędów usuwa
się wszystkie oczka ręcznie lub mechanicznie. Zabieg ten eliminuje wyrastania pędów z podkładki. W zależności od typu podkładki,
zdrewniałe pędy skraca się na długość 35 cm – 40 cm, a czasami na
85 cm. Dolne cięcie podkładki robi się 0,5 cm pod węzłem i 1,5 cm
nad oczkiem. Podkładki sortujemy według grubości na cienkie:
6-7 mm, średnie: 7-8 mm i grube 8-10 mm, Pocięte sztobry wiąże
się w pęczki po 100 sztuk etykietuje i moczy się przez 8 h w wodzie
z fungicydami. Namoczone pędy przechowuje się w chłodni w temperaturze 2-4°C, aż do szczepienia.
Zrazy do szczepienia pozyskuje się w grudniu i styczniu, ale
zawsze przed większymi mrozami, aby nie pobierać zrazów z uszkodzonymi przez mróz oczkami. Ścina się zdrowe, jednoroczne pędy
długości 80 cm i średnicy, co najmniej 65 mm. Pędy są następnie
ścinane na 5 cm odcinki z jednym oczkiem. Zrazy mogą być również 2-3 oczkowe, cięcie zraza wykonujemy 1,5-2 cm pod oczkiem,
Zrazy są sortowane według grubości, pakowane w worki ruszlowe,
etykietowane i moczone, tak jak podkładki przez 8 godzin w wodzie
z fungicydami. Do czasu szczepienia, namoczone zrazy są przechowywane w chłodni w temperaturze 2-4°C.
Szczepienie
W produkcji szczepionego materiału szkółkarskiego winorośli wykonuje się szczepienie zimowe w marcu na nieukorzenionych
86
fragmentach podkładki. Przed samym szczepieniem podkładki
i zrazy wyciągnięte z chłodni są przycięte na odpowiednią długość
i moczone w wodzie przez godzinę. Obecnie najczęściej stosowana metoda szczepienia winorośli jest metoda Omega. W metodzie
tej wykorzystuje się maszynę lub urządzenie Omega pozwalające
na wycięciu na zrazie i podkładce identycznych nacięć. Warunkiem
tego szczepienia jest dobranie podkładki i zraza o jednakowej grubości i zachowanie biegunowości obu komponentów. Maszyna
wykonuje cięcie na zrazie, następnie w taki sam sposób, ale ‘odwrotnie’ nacina na podkładkę, a na końcu łączy oba komponenty
ze sobą.
Po szczepieniu połączone elementy są zanurzane w roztworze wosku w temperaturze 80°C z dodatkiem fungicydów i substancji przyspieszających formowanie kalusa. Następnie szczepy
są zanurzane w bardzo zimnej wodzie w celu ochrony oczek przed
przegrzaniem. Szczepy są układane w skrzynkach wypełnionych
wilgotnym podłożem torfowym i przenoszone do pomieszczenia,
gdzie następuje zrośnięcie się podkładki i zraza.
Kolejnym etapem jest termiczne kalusowanie, podczas którego należy stworzyć takie warunki, aby nastąpiło zrośnięcie się
obu komponentów. W Niemczech szczepy umieszczone w skrzynkach wypełnionych wilgotnym podłożem torfowym umieszczane są w specjalnych pomieszczeniach bez okien i wyposażonych
w sztuczne oświetlenie włączane na 16 h na dobę. Sufit i ściany takiego pomieszczenia są włożone folią odblaskową. Przez 2 tygodnie
w pomieszczeniu utrzymuje się temperaturę 35°C i bardzo wysoką
wilgotność [Antes 2014], Myśliwiec [1992], zalecał przeprowadzać
termiczne kalusowanie w drewnianych skrzyniach w wilgotnych
trocinach, umieszczonych w pomieszczeniu gdzie można zapewnić
wysoką temperaturę (pierwsza doba -35°C kolejne 4-5 dni-28-30°C,
87
potem 25-28°C), wysoką wilgotność (pierwsze dwa tygodnie -80%,
ostatni tydzień -60%) i dostęp światła.
Po 8-10 dniach termicznego kalusowania komponenty zrastają się ze sobą poprzez wytwarzany w miejscu szczepienia kalus
i zaczynają się rozwijać pąki. Ze względu na wysoką temperaturę
i wilgotność, niezbędna jest ochrona szczepów przed chorobami
grzybowymi. Po dwóch tygodniach od szczepienia rozpoczynamy
hartowanie szczepów, poprzez obniżanie temperatury i wietrzenie
pomieszczeń. Jeżeli szczepy wytworzyły młode przyrosty, skraca
się je na 2-3cm. Efektem skutecznego zrośnięcia się obu komponentów jest widoczny pełny pierścień tkani kalusowej w miejscu
szczepienia. Po wyciagnięciu szczepów z torfu ponownie górną ich
część zanurza się w wosku, a przed sadzeniem, całą noc moczy się
w wodzie.
Prowadzenie szkółki polowej dla sadzonek długich
i szczepów
W maju, gdy mnie ryzyko przymrozków wiosennych wysadzamy szczepy i zaparafinowane w 2/3 górnej części sadzonki
zdrewniałe do szkółki polowej. Szkółkę należy prowadzić na podwyższonych zagonach, okrytych czarną folią.
Szkółkę zakładamy na glebie odchwaszczonej, zwapnowanej,
bogatej w próchnicę i składniki odżywcze oraz podlanej przed sadzeniem. Rośliny wysadzamy w rozstawie 120-150 cm x 5 cm> na
zagonach okrytych folią wysadzamy sadzonki i szczepy na głębokość 10-15 cm, a w uprawie na płask ma głębokość 30-40 cm.
Do zabiegów pielęgnacyjnych w szkółce należy: nawożenie azotem, odchwaszczanie międzyrzędzi, ochrona przed chorobami i szkodnikami, nawadnianie oraz przycinanie (3-4 krotnie
do sierpnia). Po pierwszych przymrozkach sadzonki i szczepy są
88
wykopywane i sortowane według grubości i stopnia ukorzenienia.
Pędy skracane są na dwa oczka.
Niesprzedane sadzonki i szczepy są przechowywane w wilgotnym piasku, torfie lub trocinach w chłodni w temperaturze 2-4°C
i wilgotności powietrza 60-80%.
Literatura:
Alley C.J., 1980. Propagation of grapevines. Kalifornia Agriculture, (7), 2930.
Andrzejewska A., 2008. III Konferencja Winoroślarska w Środzie Śląskiej.
Hasło Ogrodnicze, 2, s. 62-63.
Andrzejewska A., 2009 Winorośli- nauka z praktyką. Hasło Ogrodnicze, 5,
s. 97.
Antes A., 2014. Szczepienie winorośli. Szkółkarstwo, 4 (116), 56-62.
Czynczyk A., 1998. Szkółkarstwo sadownicze. PWRiL., Warszawa, s. 206207.
Galet P. 1998. Grape varieties and rootstock varieties. Oenoplurimédia,
Chaintré, France.
Hillebrand W., Lott H., Pfaff F.,, 2003. Taschenbuch Der Rebensorten. Wydanie XIIIFachverla Dr. Feund, Mainz.
Lisek J., 1993. Amatorska uprawa winorośli, s. 33-47.
Lisek J. 2005. Zdrowotność, plonowanie i rozmnażanie wybranych genotypów winorośli ( Vitis sp. L) w warunkach Polski. Monografie i rozprawy. Zeszyty Naukowe ISiK, Skierniewice.
Lisek J., 2010. Czy winorośl w Polsce należy szczepić. Szkółkarstwo 5(93),
s. 64-68.
Myśliwiec R., 1992. Nowoczesna winnica, PWRiL, Warszawa.
Myśliwiec R., 1997. Ogród winoroślowy, PWRiL., Warszawa, s. 44.
Myśliwiec R., 2007. Jakość sadzonek winorośli. Szkółkarstwo 5 (75), s. 5759.
89
Myśliwiec R., 2009. Uprawa winorośli. Plantpress, Kraków, s. 62-65, 86.
Myśliwiec R., 2013. Uprawa winorośli. PWRiL, Warszawa, s. 74.
Perry R.L., Sabbatini P., 2015. Grape Rootstocks for Michigan. Michigan
state University. Extension bulletin E 3298.
Pongrácz D.P., 1983. Rootstocks for Grapevines. Dawid Philip, Cape Town,
South Africa.
Rejman A., Ścibisz K., Czarnecki B., 2002. Szkółkarstwo roślin sadowniczych. PWRiL, Warszawa, s. 256.
Sampaio T.L. 2003. Evaluation of viticultural characteristics of phylloxera
resistant rootstocks for the cultivars Pinot Noir, Chardonnay, Pinot
Gris and merlot. Proceedings of the 12th Annual Conference of the
Northwest Center for Small Fruits Research. Kennewick, WA, Dec
4, 2003, 69-73.
Shaffer R., Sampaio T.L., Pinkerton J., Vasconcelos M.C., 2004. Grapevine
rootstocks for Oregon Vineyards. Oregon State University. Extension Service.
Taylor P., 2002 evaluation of Vitis Rootstocks for Tolerance to Low Soil pH.
MS Thesis, Oregon State University.
90
7
RODZAJE KONSTRUKCJI
W UPRAWIE WINOROŚLI
Winorośl jest krzewem charakteryzującym się dosyć intensywnym wzrostem, którego przyrosty roczne mogą dochodzić do
kilku metrów. Zakładając plantacje należy więc zaplanować wybudowanie konstrukcji podporowych, pozwalających na przymocowanie pnia i łozy oraz pędów owocujących tzw. latorośli. Najprostszym rodzaje konstrukcji są paliki drewniane o średnicy 5-6 cm
wykorzystywane w uprawach amatorskich. Taki sposób prowadzenia winorośli polecany jest również na plantacji położonej na zboczu o spadku 40o w momencie gdy nie decydujemy się na budowę
tarasów. Umożliwia on łatwiejszą uprawę w wokół roślin i ogranicza erozję gleby, przy założeniu niskiego systemu prowadzenia, lub
tzw. prowadzenia „na głowę”.
Na plantacjach wielkotowarowych pojedyncze paliki wykorzystuje się jako tymczasowe podpory najdłużej przez dwa lata
po posadzeniu roślin. Całkowita ich długość powinna wynosić ok.
2,0-2,2 m i muszą być wkopane na głębokość co najmniej 40 cm.
Średnica tego typu podpór uzależniona jest od materiału, z jakiego
są wykonane i tak, drewniane mają ok. 3,0-3,5 cm, z włókna szklanego ok. 0,6-0,8 cm, natomiast metalowe (wykonane z pręta zbrojeniowego) 1,0-1,2 cm. W trzecim roku po posadzeniu, gdy rośliny
zaczynają plonować powinna być już gotowa stała konstrukcja podporowa składająca się ze skrajnych słupów, słupów przelotowych
i rozciągniętych pomiędzy nimi drutów.
91
Rodzaje konstrukcji w uprawie winorośli
Najtańsze są słupy drewniane, biorąc jednak pod uwagę
okres eksploatacji winnicy, który trwa 30-40 lat z czasem trzeba
będzie je wymienić, co znacznie zwiększy koszty inwestycji i wymaga ingerencji w trakcie eksploatacji kwatery. W przypadku wykorzystania drewna z drzew iglastych po kilku, natomiast z robinii
akacjowej, kasztana czy dębu po kilkunastu latach. Średnica słupów skrajnych powinna wahać się w granicach od 12-14 do 16 cm,
natomiast przelotowych 10-12 cm i oczywiście powinny być impregnowane i o końcu zaostrzonym, aby ułatwić wbijanie. Trwalsze są
słupy wykonane ze zbrojonego betonu o przekroju 8,0 x 8,0 cm są
jednak znacznie cięższe i droższe. Można też oczywiście wykorzystać do budowy rusztowania pod winnice elementy metalowe (stalowe) takie jak rury o średnicy ok 30 mm lub większej, rury o przekroju kwadratowym, stal zbrojeniową tzw. teowniki i dwuteowniki
(o przekroju profilu w kształcie T lub H). Pozyskiwane jako materiał budowlany lub z odzysku muszą być oczywiście zabezpieczone
przed korozją. W ostatnim czasie coraz częściej wykorzystywane są
słupy systemowe metalowe o przekroju U-kształtnym wykonane
z blachy ocynkowanej. Skrajne charakteryzują się stosunkiem boków zbliżonym do 1:1 (5x6 cm) i są wykonane z blachy o grubości
2 mm, natomiast przelotowe mają optymalne wymiary o stosunku
boków 2:1 (6x3,3 cm) i grubość ścianek 1,5 mm. W sprzedaży można spotkać również słupy wykonane z tworzywa sztucznego (PE lub
PCW) o średnicy 5,5 cm.
Zarówno słupy wykonane z blachy jak i te z tworzywa zaopatrzone są w zaczepy do drutów, co pozwala na szybki montaż,
obniżanie lub podnoszenie ich w czasie sezonu a w okresie jesiennym, po zbiorach, na łatwy demontaż co znacznie ułatwia prace
pielęgnacyjne (cięcie). W przypadku słupów drewnianych drut mocowany jest za pomocą skobli, natomiast w słupach betonowych
92
wkręcane są haczyki na kołki rozporowe lub zakładane są specjalnie profilowane zaczepy z drutu.
Skrajne słupy oprócz tego, że muszą być mocniejsze i mieć
większą średnicę to powinny być również i dłuższe od przelotowych
z reguły długości 2,6-2,8 m z tego względu, że są wkopywane na
głębokość 80-100 cm. Najczęściej osadzane są na końcach rzędu
ale w szczególnych przypadkach gdy szpaler jest dłuższy niż 150 200 m koniecznym staje się zaplanowanie jeszcze jednego słupa
o większej średnicy w jego środkowej części. W zależności od rodzaju gleby mogą być osadzone pionowo (prostopadle lub pod kątem) lub skośnie pochylone na zewnątrz rzędu. W celu zwiększenia
wytrzymałości konstrukcji stosowane są skośne podpory (zastrzały)
od wewnętrznej strony rzędu lub odciągi z drutu bądź linki stalowej
od zewnętrznej strony rzędu. Stopień pochylenia słupów powinien
być taki, aby znalazły się w ½ kąta, jaki tworzą drut z odciągiem. Do
zamocowania odciągów służą różnego rodzaju kotwy wkręcane lub
wbijane rozporowe zakończone linką stalową lub grubym drutem
zakończonym uchem mocującym.
Słupy przelotowe osadzane są płycej na głębokość 60-70 cm
w związku z tym ich długość waha się w granicach 2,1-2,4 m. W rzędzie rozmieszczone są co 5-8 m w zależności od wysokości szpaleru
(im wyższy tym gęściej) i szczepu winorośli. Oprócz słupów prostych
wykorzystywane są słupy T – kształtne zakończone prostopadłą poprzeczką charakteryzujące się wysokości 1,4 m i ramionami o długości po 60 cm. Drugi rodzaj to Y – kształtne słupy o wysokości
180 cm i poprzeczce z ramionami o długości 75 cm rozwartymi ku
górze pod kątem 90o względem siebie.
Zasadniczą podporę winorośli stanowią rozciągnięte pomiędzy słupami, wzdłuż rzędów dwa rodzaje drutów – nośne i podporowe (pomocnicze). Muszą charakteryzować się dużą wytrzymałością,
93
małą rozciągliwością a zarazem plastyczność (wytrzymałość na zerwania) i odpornością na niesprzyjające warunki atmosferyczne.
Najczęściej są one powlekane stopami cynku w celu ograniczenia
korozji stalowej części drutu. Coraz częściej dodatkowo pokrywane
są stopami aluminium czy miedzi, które mają za zadanie poprawić
jego właściwości mechaniczne i fizyko – chemiczne. W końcu otuliny z tworzywa sztucznego mają za zadanie chronić przed korozją
i mechanicznymi uszkodzeniami tych powłok nie bez znaczenia jest
też ich grubość.
Liczba i układ rozmieszczenia drutów zależny od typu rusztowania i sposobu prowadzenia latorośli. Drut nośny musi być przede
wszystkim mocny, służy bowiem do podwiązania ramion winorośli w związku z czym cały ciężar rośliny spoczywa na nim. Średnica
jego powinna wynosić 3,5 – 4 mm, a przypadku wysoko i mocno
rosnących odmian może być nawet zastosowany 5 mm. Druty podporowe, pełniące funkcje oparcia dla latorośli i umożliwiające równomierne jej rozmieszczenie, mogą być nieco cieńsze - o przekroju
w granicach 1,5 – 2 mm.
W uprawie winorośli o niskim pniu (10 – 40 cm) i formy
bezpiennej drut nośny musi być usytuowany nisko 20 -40 cm nad
ziemią tak, aby można było z łatwością rozpiąć łozę (sznur Royat).
Druty podporowe natomiast rozmieszczone powinny być w 3-4 parach, piętrowo. Pierwsza rozciągnięta 10 cm nad drutem nośnym,
czyli na wysokości ok. 50 cm, kolejne zaś co 30 – 35 cm, czyli na
wysokości 80, 110, 140 cm.
W przypadku krzewów o pniu średniej wysokości (60 - 70 cm),
rosnących w szpalerze, o pędach (ramionach) prowadzonych poziomo, odchodzących prostopadle od pnia, wystarczy zaplanować
jeden drut nośny na wysokości 70 cm nad ziemią (formy Guyota
i Casenave’a). W przypadku, gdy planujemy ramiona przyginać do
94
dołu (forma Guyota) to potrzebne będą dwa druty nośne oddalone od siebie o 20 – 25 cm a rozciągnięte na wysokości 45 – 50 cm
dolny i 70 cm górny. Druty podporowe, podobnie jak w przypadku
upraw winorośli o pniu niskim, rozmieszczone powinny być na 3 – 4
wysokościach (piętrach) parami z tym, że pierwsza para 10 cm nad
drutem nośnym, czyli na wysokości 80 cm. Kolejne co 30 – 35 cm,
a więc 110, 140 i 170 cm nad ziemią. W przypadku, gdy plantacja założona jest w rejonie cieplejszym, o łagodnych zimach, oraz
na glebach żyznych i charakteryzujących się większą wilgotnością
(wyższym poziomem wody gruntowej) planując rusztowanie można zrezygnować z jednej pary drutów podporowych tych znajdujących się na wysokości 80 cm nad ziemią. Konieczne jedynie wówczas jest podwyższyć pień winorośli.
Krzewy latorośli o pniu wysokim (140 – 180 cm) najczęściej
uprawia się wykorzystując jeden drut nośny, umiejscowiony jest
centralnie, o nieco większej średnicy (4-5mm) umieszczony na wysokości 140 cm, w przypadku rusztowań Y – kształtnych, bądź na
wysokości 180 cm, gdy słupy są T – kształtne. Druty pomocnicze,
podporowe rozciągnięte są pojedynczo na ramionach bocznych
rusztowania w trzech rzędach, na każdym z nich. Pierwszy umieszczony powinien być ok. 10 – 15 cm od drutu nośnego, a kolejne
w odległości co 20 cm.
Mocowanie drutów do słupów skrajnych i ich naciągnięcie
jest dość istotnym elementem dla trwałości i stabilności rusztowania na plantacji winorośli. Druty te powinny być naciągane w okresie wiosennym a na zimę luzowane, żeby zbytnio nie rozciągnęły
się czy nawet nie urwały. Najprostszym sposobem jest i owinięcie drutu wokół słupa i ręczne naciągniecie. Nie ma tu możliwości regulacji napięcia ich. Kolejnym jest wykorzystanie łańcuszków
przymocowanych do drutów, które naciąga się ręczne i zaczepia
95
odpowiednim ogniwem na haczyku znajdującym się na słupie. Wykorzystywany może być też pręt gwintowany o długości 30 – 50cm
z jednej strony zagięty w oczko do którego mocujemy drut drugą
stronę pręta przekładamy przez otwór w słupie i z drugiej strony przykręcamy nakrętkę naciągając drut. Dobrym rozwiązaniem
pozwalającym regulować naciąg drutów jest wykorzystanie śruby
rzymskiej. Najczęściej chyba jednak stosuje się napinacz „rolkowy”
składający się z obejmy w kształcie litery u i sworznia zakończonego
z jednej strony gwiazdą, a drugiej nasadką na klucz do naciągania.
Gwiaździste zakończenie, umożliwiającą obrót tylko w jedną stronę
a otwór poprzeczny w sworzniu umożliwia włożenie i zablokowanie
drutu tak żeby przy obracaniu się nawijał. Jeszcze innym rozwiązanie jest napinacz drutu „T” składający się z rurki zakończonej z boków nasadką na klucz do obracania (naciągania) oraz kilku otworów do przełożenia drutu i do blokowania napinacza.
W celu zabezpieczenia drutu przed zerwaniem można dodatkowo założyć sprężynę odciągową. Jednym z nowszych sposobów mocowania drutów do słupów czy łączenia ze sobą jest wykorzystanie złączek typu Gripple. Mechanizm działania polega na
tym że wewnątrz niej znajdują się dwa kanały każdy z własnym mechanizmem blokującym, rolką pozwalającą przesuwać swobodnie
drut w jedną stronę (naciągnąć drut) natomiast mocno chwytającą
i blokującą gdy chcemy go wyciągnąć drugą stronę.
Literatura:
Bosak W. 2004. Uprawa winorośli i winiarstwo w małym gospodarstwie
na Podkarpaciu, poradnik dla początkujących. Polski Instytut Winorośli i Wina.
Bosak W. 2006. Winorośl i wino w małym gospodarstwie w Małopolsce.
Małopolska Agencja Rozwoju Regionalnego SA.
96
Bosak W. 2013. Opłacalność produkcji wina oraz możliwości rozwoju komercyjnego winiarstwa w Polsce, Polski Instytut Winorośli i Wina,
www.winologia.pl.
Gripple 2015. Przewodnik po produktach.
Myśliwiec R. 2009. Uprawa winorośli. Plantpress.
Spinazze 2016. Katalog akcesoriów do konstrukcji winiarskich i przeciwgradowych.
97
Rysunek 3. Konstrukcja do winnicy prowadzonej metoda „na głowę”
- rusztowanie o niskim prowadzeniu głównej łozy.
Rysunek 4. Konstrukcja do winnicy prowadzonej w literę
„T” - forma wysoka.
98
Rysunek 5. Konstrukcja do prowadzenia winnicy wysokiej
w systemie „Y”.
Rysunek 6. Konstrukcja do prowadzenia winorośli w systemie sznura
poziomego.
99
Rysunek 7. Konstrukcja do prowadzenia winorośli w systemie Guyot.
Rysunek 8. Sposób montowania słupa krańcowego oraz linki naciągowej i rozmieszczenia kotew.
100
Fotografia 5. Montowanie drutów na słupkach profilowanych.
Fotografia 6. System prowadzenia winorośli przy konstrukcji stalowej
z profili.
101
Fotografie 7-9. System łączenia i naciągania drutów typu „gripple”
- różne rozmiary.
102
Fotografia 10. Winnica prowadzona przy konstrukcji z pali drewnianych.
Fotografia 11. Winnica prowadzona przy konstrukcji betonowej, wraz
z drewnianymi palikami przy krzewach.
103
Fotografia 12. Winnica prowadzona przy konstrukcji ze stali nierdzewnej profilowanej.
104
8
ZAKŁADANIE I PROWADZENIE
WINNICY, PIELĘGNACJA
KRZEWÓW
Wybór odpowiedniego terrior do założenia winnicy, dobór
podkładek i odmian nie kończy planu założenia winnicy. W celu
właściwego zaplanowania uprawy niezbędnym jest wybranie odpowiedniej rozstawy i sposobu prowadzenia krzewów. Zasadniczo
krzewy winnej latorośli prowadzić można na jedno lub dwa ramiona. Zależnie do wybranej metody rozstawa pomiędzy krzewami w rzędzie wynosić będzie w zakresie 0,8 - 1,2 m dla krzewów
prowadzonych jednostronnie do 2,0-2,5 m dla systemów dwuramiennych. Gęstsze sadzenie stosuje się dla krzewów o mniejszej
sile wzrostu (tzw. „czyste Vinifery”), a większe odległości przeznaczone są dla silnie rosnących „hybryd”. Odległość między rzędami
w winnicy uzależniona jest m.in. odo szerokości roboczej maszyn,
takich jak kosiarko-rozdrabniacz sadowniczy, służący utrzymaniu
murawy. Ze względu na ryzyko zacienienia niższych partii krzewów,
w warunkach klimatycznych Polski, konieczne jest stosowanie szerszych rzędów niż na południu Europy. Zakłada się, że szerokość
rzędów powinna być o 0,5 m większa niż wysokość planowanego prowadzenia roślin. I tak, jeżeli zakłada się prowadzenie krzewów do wysokości 2,5 m (na konstrukcji o wysokości nad ziemią
2,0 m) koniecznym jest zastosowanie przynajmniej 3,0 m odległości pomiędzy rzędami. Ten sposób doboru rozstawy przyczyni się
105
Zakładanie i prowadzenie winnicy, pielęgnacja krzewów
do podniesienia jakości plonu owoców. Dalsze zwiększanie odległości pomiędzy rzędami nie przyczyni się już do wzrostu produktywności i jakości owoców, uczyni jednak uprawę mniej opłacalną
w przeliczeniu na jednostkę powierzchni.
Systemy prowadzenia krzewów
Kolejną istotną decyzją podejmowaną przy zakładaniu winnicy jest wybór sposobu prowadzenia krzewów, jak również wysokość prowadzenia łozy owoconośnej. I tak, zgodnie z generalną
zasadą - „im bliżej owoc ma do korzenia, tym mniej gromadzi kwasów” a więc w warunkach klimatycznych Polski, gdzie kluczowym
problemem winiarzy jest konieczność odkwaszania wina - systemy
wysokiego prowadzenia nie są zalecana. Do najbardziej popularnych należy prowadzenie łozy na średniej wysokości, w zakresie 50
- 80 cm nad ziemią.
Do najczęstszych sposób prowadzenia krzewów winnej latorośli nalezą: Guyot (pojedynczy lub podwójny), sznur poziomy
(pojedynczy lub podwójny), sznur stały (pojedynczy lub podwójny) oraz sznur ukośny. Swoich zwolenników znajdują także nisko
prowadzone formy bezpienne, czyli cięcie „na głowę”, jednak ze
względu na późniejsze owocowanie w niewielkiej odległości od
ziemi, niektórzy autorzy zwracają uwagę na możliwość porażenia
gron przez choroby. Formowanie krzewów rozpoczyna się w drugim roku po posadzeniu. Pierwszy rok wzrostu ma na celu bowiem
dobre ukorzenienie krzewów oraz wytworzenie jak największej powierzchni asymilacyjnej, co zadecyduje o kondycji krzewów w kolejnych latach.
Formy bezpienne, czyli „głowy” nie mają pnia ani wieloletnich ramion. Na skutek corocznego cięcia, węzeł krzewienia znajdujący się tuż nad ziemią uzyskuje formę „pięści”, a następnie
106
„głowy”. dla tego sposobu prowadzenia zaleca się nawet rozstawę
1,0 x 1,0 m, przydatną zwłaszcza dla uprawy na niewielkich tarasach gdzie trudno zaproponować rzędy. Do niskich form prowadzenia należy także niski sznur Royat - modyfikacja niskiego sznura
poziomego stałego, o wysokości prowadzenia łozy n 10-40 cm nad
ziemią.
System Guyot polega na wyprowadzeniu corocznym nowej
łozy owoconośnej z węzła krzewienia, znajdującego się około 70 cm
nad ziemią. Jest to jedna z najprostszych do wyprowadzenia form
utrzymania krzewów winnej latorośli. Spośród pozostawionych
w pierwszych latach silnych łóz wybiera się jedną, którą łukowato
mocuje się do konstrukcji (wymagane dwa druty w odstępie około
10-15 cm). Łoza przeznaczona do wyprowadzenia na ramię powinna przede wszystkich charakteryzować się odpowiednią grubością
(minimum 6,0 mm), być zdrowa, bez objawów chorób i żerowania
szkodników, nieprzemarznięta o długości co najmniej 80 cm. Tylko
wybór takiego pędu zapewni odpowiedni poziom plonowania. Koniecznym jest także przycięcie wierzchołka pędu tuż po przygięciu.
W pierwszej części sezonu wegetacyjnego konieczne jest usuwanie
wszystkich słabych latorośli wyrastających z dolnej części łozy, pozostawiając jedynie latorośle owoconośne.
Sznur stały, nazywany także formą Casenave’a, złożony jest
z pnia o podobnej wysokości jak w przypadku systemu Guyot. W tej
formie łoza owoconośna stanowi stały element krzewu, z wieloma
węzłami krzewienia, wytworzonych z wcześniejszych czopków, pozostawionych po cięciu. W tym systemie wystarczy wyprowadzić
jeden drut mocujący w konstrukcji. Łozę wieloletnią przypina się
do niej w 3-4 miejscach, na przykład przy użyciu wężyka sadowniczego. Corocznie jednoroczne przyrosty uzyskane z łozy przycina
się na 2 oczka, by uzyskać kolejne latorośle owocujące.
107
Możliwe jest również prowadzenie krzewów w wysokich
systemach, takich jak forma „Y” lub „T”. obie formy nadają się do
prowadzenia odmian o stosunkowo silnym wzroście. Na wysokim
pniu, do odpowiednio przygotowanej w tym celu konstrukcji rozkłada się łozy owoconośne (stałe), a następnie latorośle rozkłada
równomiernie po obu stronach konstrukcji.
Pielęgnacja krzewów
Rozpoczynając od pierwszego roku po posadzeniu, winorośle wymagają starannej pielęgnacji, prowadzonej głownie poprzez prace wykonywane ręcznie. W pierwszym roku jest to przede
wszystkim nadanie pionowego charakteru wzrostu krzewów, poprzez przypięcie ich do palików, tyczek lub gotowej już konstrukcji.
Unika się wówczas usuwania latorośli i liści, by nie zmniejszać powierzchni asymilacyjnej krzewów, co ułatwi jej dobre ukorzenienie.
Jeżeli gleba została właściwie przygotowana i nawieziona przed sadzenie, stosowanie nawozów w pierwszym roku jest zbędne. Jednak w przypadku niedoborów, należy zastosować dodatkowe zasilanie krzewów azotem. Ze względu na dużą wrażliwość krzewów
winorośli na niedobory makro- i mikroelementów koniecznym jest
przeprowadzenie analiz liści już w pierwszym roku po posadzeniu.
Wskazanym jest także skontrolowanie odczynu gleby, poprzez wykonanie analiz próbek glebowych pobranych z warstwy 0-20 cm
oraz 20-40 cm.
Po wyprowadzeniu właściwych form prowadzenia krzewów
konieczne jest coroczne cięcie wiosenne winorośli, zgodnie z wymogami wybranej formy prowadzenia. Przy sytemach odnawialnych corocznie należy wybrać łozę owoconośną. Dla form stałych
konieczne jest skracanie na dwa oczka pędów jednorocznych i wybór latorośli. Każdorazowo na krzewach pozostawia się określoną
108
liczbę oczek, która zagwarantuje odpowiedniej wielkości i jakości
plon owoców. W sezonie wiosennym przeprowadza się uszczykiwanie słabych latorośli, oraz tych wyrastających z dolnej części łozy.
W późniejszym terminie, zwykle w lipcu usuwa się wszystkie pędy
syleptyczne, wyrastające w kątach liści, aby zmniejszyć zagęszczenie liści wokół owoców i zapewnić przewiewność ściany owoconośnej. następnie, zwykle pod koniec lipca przeprowadza sie skracanie latorośli wyrastających ponad konstrukcję, tak by jednocześnie
spowodować grubienie pędów. Kilkakrotnie w tym okresie, systematycznie należy przeprowadzać podwiązywanie lub mocowanie
do konstrukcji wszystkich latorośli. Jednocześnie usuwa sie pędy
wyrastające poniżej wyprowadzonej łozy, jak również pędy wyrastające od podkładki, niszczy się korzenie przybyszowe które pojawiają się na niektórych odmianach. Dla odmian silnie rosnących,
które mają tendencję do słabego zawiązywania owoców, można
przeprowadzić zabieg uszczykiwania wierzchołków latorośli jeszcze
przed kwitnieniem (Myśliwiec 2009).
W winnicach prowadzone są jednocześnie liczne zabiegi
mające na celu podniesienie jakości plonu winogron. Ponieważ
osiągnięcie zadowalających parametrów owoców jest niezbędnym
warunkiem uzyskania dobrego wina, jakość plonu stawia się w winnicy na pierwszym miejscu w stosunku do wielkości zebranego
plonu. Wśród licznych doniesień znajdują się takie, które zalecają
usuwanie liści położonych najniżej na pędach owoconośnych, jak
i zalecenia ich pozostawienia, a w zamian silniejszego ogławiania
roślin. Wybrani autorzy zalecają odsłonięcie gron poprzez usunięcie liści położonych w sąsiedztwie gron, inni natomiast zalecają ich
pozostawienie jako ochronę przed nadmiernym promieniowaniem
słonecznym bezpośrednio na jagody. Wśród zaleceń związanych
z poprawą jakości plonu jest redukcja liczby gron pozostawionych
109
na krzewach, zarówno podczas cięcia, po zawiązaniu owoców, jak
i tak zwane „zielone zbiory”. Do zwiększenie koncentracji cukrów
w owocach doprowadzić można także poprzez cięcie gron w odległości 1/3 od dołu grona lub też poprzez nadłamywanie szypułki na
kilkanaście dni przed zbiorem owoców. Należy pamiętać, że właściwą jakość owoców uzyska się tylko w przypadku wyboru optymalnego terminu zbioru owoców.
Sposoby utrzymania gleby w winnicy
Spośród sposobów utrzymania gleby w winnicach prostym
sposobem jest system uprawy murawy w międzyrzędziach oraz
utrzymanie ugoru bezpośrednio pod krzewami. W krajach o deficycie wody również w międzyrzędziach utrzymuje sie ugór mechaniczny lub też naprzemienne: murawę i ugór. W warunkach
klimatycznych Polski pozostawienie murawy w międzyrzędziach zabezpiecza glebę przed erozją, umożliwia wjazd sprzętem nawet po
intensywnych opadach, wpływa także na gromadzenie się śniegu
w miesiącach zimowych, co chroni korzenie przed przemarzaniem
i stanowi rezerwuar wody w początkowym okresie wegetacji. Ze
względu na wysoką wrażliwość winorośli na działanie herbicydów,
utrzymywanie ugoru herbicydowego nie jest zalecane. Początkowo można go stosować jedynie w miesiącach wiosennych i tylko
w międzyrzędziach. Rzędy należy odchwaszczać mechanicznie.
W winnicach ekologicznych spotyka się wprowadzanie roślin okrywowych do uprawy w międzyrzędziach, niekiedy także w rzędach
w starszych winnicach prowadzonych wysoko krzewów. Do sporządzania mieszanek roślin okrywowych stosuje się przede wszystkim
łubin niebliski, żółty lub biały, wykę jarą, peluszkę, seradelę, facelię,
bobik, grykę gorczycę, rzepak jary, owies, słonecznik lub kukurydzę.
110
Rośliny okrywowe stosowane w międzyrzędziach zwykle przyoruje
się jesienią, by wzbogacić glebę.
Wprowadzenie trwałej murawy w międzyrzędziach sprzyja
wygodnej uprawie w trakcie całego roku. Do założenia murawy stosuje się zwykle mieszankę traw wiechliny łąkowej, kostrzewy czerwonej i rajgrasu angielskiego, w stosunku 1:1:2. Murawę kosi się
kilkukrotnie w ciągu roku. Należy jednocześnie pamiętać o utrzymywaniu murawy i roślin okrywowych do niewielkiej wysokości.
Pozostawienie wyższych roślin sprzyja bowiem rozwojowi chorób
grzybowych na gronach.
Literatura:
Bosak W. 2010. SIEDLISKO WINNICY - topografia i mezoklimat, www.winologia.org.
Lisek J. 2005. Zdrowotność, plonowanie i rozmnażanie wybranych genotypów winorośli (Vitis sp L.) w warunkach Polski, Zeszyty Naukowe
Instytutu Sadownictwa i Kwiaciarstwa - Skierniewice.
Myśliwiec R. 2009 Uprawa winorośli, Plantpress.
Myśliwiec R. 2013. Uprawa winorośli. Państwowe Wydawnictwo Rolnicze
i Leśne.
Myśliwiec R. 1997. Ogród winoroślowy. Państwowe Wydawnictwo Rolnicze i Leśne.
111
9
NAWOŻENIE WINNICY
Wymagania pokarmowe winorośli
Winorośl jest gatunkiem zaliczanym do grupy roślin o stosunkowo niskich wymaganiach glebowych, a potrzeby pokarmowe są
uzależnione od siły wzrostu poszczególnych odmian i oczekiwanego plonu. Zbierając owoce i tnąc krzewy w tkankach każdorazowo
z plonem wynosimy z pola pewną ilość składników mineralnych. Dla
winorośli można przyjąć, że na wytworzenie 1 tony owoców potrzebuje ona 7-10 kg azotu, 1-1,5 kg fosforu, 8-10 kg potasu, 10-12 kg Ca
i 1-2 kg magnezu (Tab. 5). W przypadku mikroskładników te potrzeby
są znacznie mniejsze i wynoszą zazwyczaj kilkadziesiąt gramów na
hektar. Są to wymagania pokarmowe, czyli niezbędna ilość składników, jakie krzewy muszą pobrać, aby prawidłowo owocować. Występuje znaczne zróżnicowanie w zależności od typu odmian (jasne –
ciemne) oraz warunków uprawy i wysokości plonowania. W tabeli 5
przedstawiono sumaryczne zapotrzebowanie na składniki pokarmowe niezbędne do uzyskania określonego plonu. Są to dane uśrednione dla różnych regionów geograficznych.
Tabela 5. Wymagania pokarmowe winorośli w zależności od plonu
(IFA 2008, uzupełnione).
Plon
Mikroskładniki [g·ha-1]
Makroskładniki [kg·ha-1]
N P
K
Ca Mg B Cu Mn Zn Fe Mo
[t·ha-1]
Niski - 3
27 3,5 45 35
6
9 15 12 27 60 4,5
Średni - 6
54 7,0 90 70 12 18 30 24 54 120 9,0
Wysoki - 10 90 12 150 105 30 90 50 40 90 200 15
113
Nawożenie winnicy
Po każdym sezonie wegetacyjnym następuje sukcesywne
zmniejszanie zawartości składników pokarmowych w glebie i należy
je uzupełniać stosując odpowiednie nawożenie w oparciu o wyniki badania aktualnej zasobności gleby i stanu odżywienia krzewów
(Tab. 7). Należy w tym miejscu podkreślić, ze nawożenie jest zabiegiem mającym na celu prawidłowe odżywienie krzewów. Jego
oddziaływanie na rośliny jest kompleksowe i należy na kwestie żywienia patrzeć holistycznie. Celem nawożenia jest nie tylko efekt plonotwórczy, ale ogólnie dobry stan krzewów. Przykładowo rośliny niedożywione łatwiej zapadają na choroby i są mniej odporne na zimno.
Z drugiej strony za duże dawki nawozów, zwłaszcza azotowych powodują nadmierny wzrost wegetatywny, zwiększają podatność na choroby grzybowe i obniżają mrozoodporność. Prawidłowe odżywienie
ma bardzo duże znaczenie dla procesu winifikacji. Dobre odżywienie
winorośli potasem odpowiada za gromadzenie cukrów w jagodach,
co jest kluczowe dla fermentacji. Z powyższych powodów winnice
należy nawozić w oparciu o znajomość potrzeb pokarmowych poszczególnych odmian oraz warunków siedliska. Nawożenie może
mieć bardzo duży wpływ na jakość uzyskiwanego wina.
Jedną z cech wina jest mineralność wyczuwana podczas picia. Jeszcze do niedawna jej występowanie i intensywność przypisywano właściwościom gleby, na której rośnie winnica. Najnowsze
badania wykazały, że za mineralność wina w największym stopniu
odpowiada kwas bursztynowy i lotne związki siarki. Są to substancje produkowane przez drożdże podczas fermentacji a niepobierane z gleby. Synteza kwasu bursztynowego i związków siarkowych
przez drożdże jest związana z niedoborem azotu mineralnego
w moszczu, a to z kolei zależy od obecności przyswajalnej formy
tego składnika w glebie (Baroň i Fiala 2012). Z tego powodu wino
uzyskiwane z winnic na ubogich glebach ma bardziej mineralne
114
nuty. W tym sensie niejako pośrednio mineralność zależy od stanowiska i nawożenia. Reasumując można powiedzieć, że mineralność wina wcale nie bierze się z obecności substancji odżywczych
w glebie, lecz wręcz odwrotnie – z ich deficytu. Inaczej mówiąc
na stanowisku bogatym w składniki mineralne nie uzyskamy wina
o mineralnym posmaku.
Źródła składników pokarmowych
Źródłem składników pokarmowych dla winorośli mogą być
nawozy organiczne lub mineralne. Stosowani nawozów organicznych i naturalnych jest bardzo korzystne, ponieważ działają one
kompleksowo na właściwości gleby i podnoszą jej ogólną żyzność.
Nawozy organiczne są nie tylko źródłem składników pokarmowych,
ale substratem do powstawania próchnicy glebowej. Są wolno
działającym źródłem składników pokarmowych dla roślin, zwłaszcza mikroskładników i zwiększają pojemność sorpcyjną gleby.
Wpływają korzystnie i kompleksowo na właściwości fizyczne, chemiczne i biologiczne gleby. Zwiększają retencję wodną gleb lekkich,
rozluźniają gleby zbyt zwięzłe, działają strukturotwórczo.
Źródeł substancji organicznej jest wiele: tj. oborniki, komposty, trociny zrębki i inne. Wadą tego typu nawozów jest duża objętość i wysokie dawki, w jakich się je stosuje tj. 30-50 t/ha w zależności od zawartości azotu. Ustawa o nawozach i nawożeniu dopuszcza
żeby jednorazowo zastosować maksymalnie 170 kg N·ha-1 rok.
Nawozy organiczne powinno się stosować przede wszystkim przed założeniem winnicy, ponieważ wymagają przykrycia
glebą, najlepiej głęboką orką przedzimową. Pełna dawka nawozu organicznego zazwyczaj pokrywa zapotrzebowanie krzewów
na mikroelementy. W rosnącej winnicy nawozy tego typu stosuje
się powierzchniowo i wskazane jest ich wymieszanie z wierzchnią
115
Nawożenie winnicy
warstwą gleby. W takiej sytuacji nawożenie wykonujemy wczesną
wiosną przed uprawkami gleby w rzędach roślin.
Z powodów ekologicznych dawka nawozu naturalnego zastosowanego w ciągu roku nie może zawierać więcej niż 170 kg N/ha
użytków rolnych. Powinno się je stosować od 1 marca do 30 listopada i jak najszybciej przykryć lub wymieszać z glebą, aby zapobiec
stratom azotu.
Oborniki
Oborniki pozyskuje się od różnych gatunków zwierząt gospodarskich, i jest to mieszanina kału, moczu i ściółki, której skład
chemiczny zależy od gatunku i wieku zwierząt, sposobu ich utrzymania, rodzaju paszy i ściółki. Zawartość makroskładników w świeżej masie obornika wynosi przeciętnie (kg/t): N – 5; P – 1,5; K − 6;
Mg − 1; Ca−1,5, S − 1,5, zaś mikroskładników (g/t): Fe – 250; Mn
– 125; Zn – 35; B – 5; Cu – 10; Mo – 0,5; Co − 0,3. Składniki te są
intensywnie uwalniane przez dwa lata a potem tempo zmniejsza
się (tab. 6).
Tabela 6. Wykorzystanie składników pierwszoplanowych z obornika
[w %].
Azot
Fosfor
Potas
1. rok po zastosowaniu
Czas od zastosowania
30-40
30
50
15-20
20
10
5-10
10
10
0-5
10
10
Obornik jest dobrym źródłem mikroskładników, które są
wykorzystywane w pierwszym roku w 20-30%. Bezpośrednio po
aplikacji nawóz ten powinien być jak najszybciej przyorany, aby nie
doszło do strat azotu.
116
Kompost
Może być produkowany w gospodarstwie z odpadów organicznych lub pochodzić z kompostowni komunalnych. To drugie
źródło będzie miało coraz większe znaczenie, ponieważ zwiększa
się ilość zbieranych odpadów organicznych. Zawartość makroskładników w świeżej masie kompostu wynosi przeciętnie (kg/t):
N 1−2,5; P 0,1−0,5; K 1−2, Mg 0,3−0,6; Ca 0,5−3,5. Kompost działa
krócej niż obornik, ale szybciej. Można go stosować wiosną i mieszać z glebą kultywatorem lub innymi maszynami. Nie wymaga
przyorania a jedynie wymieszania. Orientacyjne wykorzystanie
składników pokarmowych z kompostu w pierwszym roku jest następujące: N 30−50%; P 50−60%; K 60−80%; Mg i Ca 100%; mikroskładniki 50%.
W rosnącej winnicy dawka obornika powinna wynosić
5 kg·m-2 gleby a kompostu 1-3 kg·m-2 w rzędach roślin. Najlepiej
stosować je kwietniu przed ruszeniem wegetacji przed spulchnianiem gleby po zimie żeby wymieszać nawóz z glebą. Obornik można stosować co 2-3 lata a kompost corocznie.
Nawozy zielone
Z powodu ograniczonego dostępu do nawozów organicznych i naturalnych można je zastąpić nawozami zielonymi, którymi
są rośliny uprawne przyorane w celu użyźnienia gleby. Najbardziej
przydatne są rośliny z rodziny bobowatych, ponieważ nie wymagają intensywnego nawożenia azotem, a ich system korzeniowy
działa strukturotwórczo na glebę. Ocenia się, że dobrze zastosowany nawóz zielony w 75% równoważy wartość pełnej dawki obornika. Uprawa roślin na przyoranie może zostać wykonana przed
założeniem winnicy. Na nawozy zielone wykorzystuje się gatunki
szybko rosnące, dające duży plon biomasy i mało wymagające pod
117
Nawożenie winnicy
względem siedliska, uprawiane w siewie czystym lub mieszankach.
W uprawie roślin na nawozy zielone bardzo ważny jest termin ich
przyorania. Nie należy go opóźniać, ponieważ rośliny młodsze szybciej ulegają mineralizacji. Dla większości gatunków optymalnym
terminem jest okres kwitnienia. Na glebach cięższych nawozy zielone podobnie jak oborniki przyorujemy płycej na głębokość 15 cm,
a na lżejszych 20 cm. Zbyt płytkie lub głębokie przyoranie nadmiernie przyspiesza lub opóźnia rozkład materii organicznej. Korzystne
działanie nawozu zielonego jest zauważalne w płodozmianie przez
kilka lat.
Odczyn
Wymagania winorośli co do odczynu są szczególnie wysokie,
a zwłaszcza Vitis vinifera. Optymalne pH gleby powinno być wyższe od 6,2, a najlepiej, jeżeli wynosiłoby około 7,0. Inaczej mówiąc
odczyn powinien być obojętny, a dla winorośli szlachetnej nawet
lekko alkaliczny. Nadmierna koncentracja jonów wodorowych (czyli niskie pH) powoduje szereg niekorzystnych zjawisk. Pogorszeniu
ulega struktury gleby, a co za tym idzie jej właściwości powietrzno-wodnych. Rozpad struktury gruzełkowatej skutkuje obniżeniem
ilości tlenu w strefie korzeniowej i obniżeniem pojemności wodnej
gleby. Gleba staje się zlewna i łatwo ulega zbryleniu. Jest bardziej
podatna na erozję. W kwaśnym odczynie następuje rozwój niewłaściwej fauny i flory glebowej. Większość mikroorganizmów glebowych to tlenowce wymagające pH powyżej 5,5.
Odczyn ma również podstawowe znaczenie dla dostępności
i pobierania składników pokarmowych przez system korzeniowy
(Rys. 9). W zbyt niskim pH ograniczeniu ulega pobieranie fosforu
gdyż następuje jego uwstecznianie. W kwaśnej glebie wzrasta rozpuszczalność jonów metali w tym także niektórych mikroelementów
118
(Fe, Cu, Zn, Mn) ale również bardzo toksycznych jonów glinu i manganu. Jak wynika z przytoczonych argumentów właściwe pH ma kapitalne znaczenie dla wszystkich parametrów gleby.
AZOT
FOSFOR
POTAS
SIARKA
WAPŃ
MAGNEZ
ŻELAZO
MANGAN
BOR
MIEDŹ, CYNK
MOLIBDEN
Bardzo kwaś ny pH< 4,5 Kwaś ny pH 4,5- 5,5 Le kko kwaś ny pH 5,5- 6,5 Odczyn obojętny pH 6,5- 7,2
Odczyn alkaliczny pH>7,2
Rysunek 9. Dostępność składników pokarmowych w zależności od pH.
Dawki nawozów wapniowych ustala się laboratoryjnie w Stacjach Chemiczno-Rolniczych lub na podstawie liczb granicznych. Regulację odczynu należy wykonać koniecznie przed posadzeniem
winnicy, ponieważ późniejsze odkwaszanie jest mało efektywne
i kłopotliwe. Nawozy wapniowe należy mieszać z glebą i nie wolno ich stosować łącznie z nawozami organicznymi. Warto stosować
nawozy wapniowo-magnezowe, które oprócz odkwaszania są dobrym źródłem tych składników. W rosnących winnicach stosuje się
odkwaszanie ponieważ w naszych warunkach jest zjawiskiem całkowicie naturalnym zakwaszanie gleby. Zabieg najlepiej jest wykonać
119
Nawożenie winnicy
jesienią lub zimą, gdy krzewy są w spoczynku. Z powodu braku możliwości wymieszania wapna z glebą dawki nawozów wapniowych należy znacznie ograniczyć (do 25-50%) w porównaniu do standardowych zaleceń. Należy wybierać wolno działające formy węglanowe,
a w wyjątkowych sytuacjach na ciężkich glebach mogą to być tlenki.
Azot
Azot jest podstawowym makroskładnikiem i prawie zawsze
jest go w glebie zbyt mało w stosunku do potrzeb pokarmowych
winorośli. Z drugiej strony nadmierne nawożenie tym składnikiem
zwiększa podatność na choroby grzybowe, przedłuża wegetację
i obniża odporność na mrozy. Nadmierna ilość azotu mineralnego
i wolnych aminokwasów może pogorszyć jakość wina. Winorośl
ma niewielkie wymagania w stosunku do azotu, zazwyczaj stosuje się go dawkach 50-100 kg•ha-1. Mogą one być jednak mniejsze
lub większe, co zależy od odmiany, spodziewanych plonów i typu
gleby. Na glebach średnich i cięższych zazwyczaj stosuje się 50-70
kg azotu w dwóch dawkach np. połowę w momencie pękania pąków a resztę po kwitnieniu. Na glebach lżejszych gdzie azot jest bardziej podatny na wymywanie łączne dawki azotu mogą być większe
75-100 kg N•ha-1. Można je podzielić na 3 aplikacje: pękanie pąków,
przed i po kwitnieniu. Generalnie nawożenie azotem należy zakończyć w czerwcu, aby uniknąć ryzyka nadmiernego nagromadzenia
wolnych aminokwasów w jagodach i opóźnienia terminu zbioru.
Odmiennie należy podchodzić do nawożenia azotem w młodych
winnicach a inaczej w plonujących. W naszych warunkach nie zaleca
się stosować nawożenia tym składnikiem po zbiorach z powodu ryzyka obniżenia odporności na mróz. W przypadku nowych nasadzeń
istotne jest żeby krzewy zbudowały silny system korzeniowy, pień
i łozy. Z powodu małego zasięgu korzeni młodych winnic nie należy
120
nawozić na całej powierzchni, ale tylko glebę wokół rośliny 30-50
cm. Gdy krzewy są starsze i korzenie penetrują większą objętość
gleby nawozimy glebę w rzędach roślin. W wielu opracowaniach
można spotkać stwierdzenie, że w pierwszym roku nie ma potrzeby nawożenia azotem. To założenie może być prawdziwe jedynie na
bardzo zasobnych stanowiskach, co można stwierdzić na podstawie
analiz gleby. Nawet, jeżeli zastosowano pełną dawkę obornika przed
sadzeniem to rośliny mogą cierpieć na braki azotu, które są łatwe
do zdiagnozowania. Wzrost jest zahamowany, liście mają zredukowane blaszki i są jasnozielonego koloru. Całą dawkę można rozsiać
jednorazowo wiosną w formie saletry amonowej lub, gdy będzie to
saletra wapniowa lub lekka gleba można ją podzielić na dwie części,
wykonując drugi zabieg w czerwcu. Czasami, gdy krzewy słabo rosną można stosować interwencyjnie dokarmianie pozakorzeniowe
mocznikiem w stężeniu 1-2%.
Fosfor
Podstawowe nawożenie fosforem powinno wykonać się
przed posadzeniem winnicy, ponieważ składnik ten musi być wymieszany glebą. Fosforany są mało mobilne w glebie. Zapewnienie
wystarczającej ilości tego składnika ma duże znaczenie dla prawidłowego rozwoju systemu korzeniowego młodych roślin, a w późniejszym okresie dla rozwoju gron i owoców. Podstawowym problemem w prawidłowym odżywieniu fosforem jest uwstecznianie
fosforanów w glebie o zbyt niskim pH lub zbyt alkalicznej po wapnowaniu. Nawożenia fosforem nie wolno łączyć z wapnowaniem,
ponieważ może dojść do uwsteczniania fosforu. Najpierw należy
glebę odkwasić, a następnie zastosować nawozy fosforowe. Źródłem tego składnika mogą być superfosfaty pojedynczy (19-20%
P2O5) lub wzbogacony (40% P2O5). Na stanowiskach ubogich w bor
121
Nawożenie winnicy
warto zastosować superfosfat borowany. Do nawożenia bezpośrednio przed sadzeniem lub pogłównego można zastosować fosforany amonu (12% N i 52% P2O5 lub 16% N i 46% P2O5) W plonujących winnicach z powodu stosunkowo małego zapotrzebowania
winorośli na ten składnik (kilka do kilkunastu kilogramów na rok)
potrzeba nawożenia fosforem w starszych winnicach pojawia się
dopiero po kilku latach od sadzenia. W takiej stosuje się pogłówne
nawożenie fosforem w oparciu o aktualna zasobność gleby i w miarę możliwości miesza z glebą. Można je uzupełnić dokarmianiem
pozakorzeniowym stosując fosforan monopotasowy lub specjalistyczne nawozy o wysokiej zawartości P.
Potas
Winorośl ma duże wymagania w stosunku do potasu (100150 kg K/ha), dlatego należy jego zawartość doprowadzić do
optimum przed założeniem uprawy. W tym celu należy wykonać
analizę i na podstawie jej wyników zastosować nawozy potasowe.
Jest to bardzo istotne, ponieważ ilość potasu zależy od pojemności kompleksu sorpcyjnego (KS) i uzupełnianie dużych niedoborów
na rosnącej plantacji jest kłopotliwe i może być mało skuteczne.
Potas ma bardzo duży wpływ na jakość owoców, ponieważ odpowiada bezpośrednio na gromadzenie cukrów w jagodach, gospodarkę wodną krzewów oraz ich zimotrwałość. Zapotrzebowanie
na ten składnik wzrasta na plantacjach intensywnie plonujących,
gdzie znaczne ilości potasu są wynoszone z plonem. Z tego powodu niezbędne są analizy i bieżące uzupełnianie niedoborów.
Nawozy potasowe można stosować jesienią po zbiorze owoców,
ponieważ ten składnik jest sorbowany wymiennie i nie ma ryzyka jego wymywania z wyjątkiem gleb bardzo lekkich i stoków. Jako
źródło potasu należy wybierać siarczan (40% K i 18% S), ponieważ
122
sole potasowe (KCl 40-50% K) mogą powodować zasolenie gleby. Należy pamiętać, że większość typowych nawozów rolniczych
zawiera potas w formie chlorkowej. Dobrym rozwiązaniem może
być użycie nawozów potasowo-magnezowych np. Patenkali (30%
K2O, 10% MgO i 42,5% SO3). Zaletą nawozów siarczanowych jest
obecność siarki w formie dostępnej dla roślin. Jeżeli istnieje potrzeba stosowania dużych dawek potasu, to najlepiej zrobić to jesienią, ponieważ w okresie zimowym chlorki zostaną wymyte do
głębszych warstw gleby. Na młodych plantacjach oraz intensywnie
plonujących można stosować nawożenie pozakorzeniowe w formie oprysku siarczanem potasu lub saletrą potasową w stężeniu
0,5-1,0%, lub specjalistycznymi nawozami o wysokiej zawartości K.
Zwiększa to mrozoodporność młodych roślin na mrozy a u plonujących poprawia jakość owoców.
Magnez
Winorośl ma niewysokie zapotrzebowanie na magnez, przeciętnie jest to 15-30 kg Mg/ha. Odmiany o ciemnych owocach są
bardziej wrażliwe na niedobór tego składnika. W praktyce dość często spotyka się objawy niedoboru. U odmian białych jest jasnozielony kolor liści większość charakterystyczną mozaiką, a u czerwonych
antocyjanowe przebarwienie przestrzeni między nerwami. Przy silnym deficycie plamy robią się żółte a następnie tkanka brązowieje
i zamiera. Objawy pojawiają się najpierw na starszych liściach, ponieważ magnez ulega reutylizacji, czyli przemieszczeniu ze starszych
organów do młodszych. Niestety większość gleb Polki jest uboga
w magnez i objawy jego niedoboru są dość często spotykane. Inną
przyczyną problemów z żywieniem magnezem jest antagonizm jonowy powodowany przez inne składniki pokarmowe. Po intensywnym wapnowaniu lub nawożeniu potasem mogą wystąpić kłopoty
123
Nawożenie winnicy
z pobieraniem magnezu. Stosunek ilościowy magnezu do wapnia
w glebie powinien wynosić jak 1:6-8. Jeżeli jest mniejszy to można
się spodziewać pogorszenia pobierania wapnia, w odwrotnej sytuacji ograniczone zostanie pobieranie magnezu. Z tego powodu do
odkwaszania należy używać nawozów wapniowo-magnezowych.
W skrajnych przypadkach niedobory magnezu mogą wystąpić na
szypułkach owoców powodując zamieranie pojedynczych jagód lub
całych gron. Są to plamy, które są najpierw jasne a potem brązowieją i tkanka zamiera. Objawy uwidaczniają się podczas dojrzewania gron. Zaburzenie występuje, gdy gleba jest uboga w wapń
i magnez a bardzo zasobna w potas. Za prawidłowy przyjmuje się
stosunek potasu do magnezu w przedziale 1:2. Należy unikać nadmiernych zawartości magnezu w glebie, ponieważ z jednej strony
utrudnia prawidłowe odżywienie wapniem i potasem a z drugiej
pogarsza jakość wina, które staje się gorzkie. W przypadku wysokich
niedoborów najlepszym rozwiązaniem jest wprowadzenie magnezu podczas odkwaszania gleby, można wtedy również skorygować
stosunek Ca:Mg. W sytuacji, gdy pH gleby jest właściwe można sięgnąć po nawozy magnezowe szybko działające np. Kizeryt (25-29%
MgO) zawierający dodatkowo szybko działającą siarkę. Magnez jest
szybko przyswajany przez dokarmianie dolistne i dobrze tolerowany
w stosunkowo wysokich stężeniach 1-2%. Można tutaj polecić siedmiowodny siarczan magnezu (16% MgO).
Wapń i siarka
Zazwyczaj w nawożeniu winorośli nie stosuje się specjalnego nawożenia tymi składnikami, ponieważ występują one
w glebach w ilościach pokrywających potrzeby pokarmowe. Duże
ilości wapnia są wnoszone podczas odkwaszania gleb, dawki nawozów wapniowych to kilka ton na hektar. Wapń jest gromadzony
124
w kompleksie sorpcyjnym gleby i stosunkowo trudno wymywany.
Jeżeli jest prawidłowe pH to ilość wapnia pokrywa potrzeby pokarmowe krzewów, które są stosunkowo duże 50-100 kg Ca•ha-1.
Czasami mogą wystąpić jego niedobory na glebach zbyt kwaśnych
lub przenawożonych magnezem lub potasem. W skrajnych przypadkach występują tzw. suche zgnilizny na najmłodszych organach.
Tkanka robi się brązowa i zamiera. Może to dotyczyć zarówno gron
jak i liści. Wapń jest bardzo ważny dla rozwoju systemu korzeniowego, przy jego niedoborze włośniki zamierają a korzenie się nie
rozwijają. W konsekwencji cały rozwój krzewu jest zahamowany.
W sytuacji kryzysowej można dokarmiać krzewy nawozami zawierającymi wapń rozpuszczalny w wodzie np. saletrą wapniową,
chlorkiem wapnia (stężenia 0,5%) lub specjalistycznymi nawozami
do dokarmiania pozakorzeniowego z Ca.
Niedoborów siarki w winnicach się praktycznie nie spotyka,
a jeżeli wystąpią to są najczęściej mylone z brakiem azotu, ponieważ są podobne. Zazwyczaj w większości gleb jest wystarczająca
ilość siarki pochodząca z opadów oraz glebowej substancji organicznej. Znaczna część nawozów mineralnych to sole siarczanowe
będące źródłem tego składnika dla winorośli. Istotnym źródłem
siarki są też fungicydy. Warto w analizie gleby uwzględnić ten
składnik, zwłaszcza na stanowiskach o wysokim pH i bardzo lekkich
glebach gdzie może dochodzić do wymywania siarczanów.
Żelazo
Zapotrzebowanie winorośli na żelazo jest szacowane na 100200 g•ha-1 i jest największe spośród mikroskładników. W glebach
zazwyczaj są duże lub bardzo duże ilości tego składnika, ale występuje on w formie trudno lub niedostępnej dla roślin. Podstawowym czynnikiem odpowiedzialnym za dostępność i pobieranie
żelaza jest odczyn.
125
Nawożenie winnicy
Tabela 7. Liczby graniczne dla winorośli [analiza metodą uniwersalną,
Komosa i Stafecka 2002].
Zawartości wskaźnikowe dla gleb
Składnik
mineralnych użytkowanych
Makroskładniki [mg/100g p.s. gleby]
N - NH4 + N - NO3
2,5-5,0
P
3,0 - 6,0
K
5,0 - 8,0
Ca
25 - 40
Mg
3,0 - 6,0
S - SO4
1,0 - 3,0
Mikroskładniki [mg/kg p.s. gleby]
Cl
10-50
Fe
75 - 120
Mn
25 - 40
Zn
5,0 – 25,0
B
0,5 - 1,5
Cu
1.0 - 4,0
Odczyn i zasolenie
pH w KCl
6,2 - 6,8
EC [mS/cm]
<0,5
Literatura:
Baroň M., Fiala J. (2012), Chasing after minerality, relationship to yeast
nutritional stress and succinic acid production. Czech J. Food Sci.,
30: 188–193.
Komosa A., Stafecka A. 2002. Zawartości wskaźnikowe składników pokarmowych dla gleb użytkowanych sadowniczo analizowanych metodą uniwersalną. ROCZ. AR W POZNANIU, CCCIXL: 105-116.
126
10
CHARAKTERYSTYKA
BIOLOGICZNA
I STRATEGIE ZWALCZANIA
NAJWAŻNIEJSZYCH CHORÓB
WINOROŚLI
Mączniak prawdziwy
Mączniak prawdziwy winorośli Uncinula necator (Schwein)
jest jedną z najważniejszych chorób winorośli we wszystkich rejonach uprawy tej rośliny na świecie (Carroll i Wilcox 2003, Calonnec
i in. 2004, Bendek i in. 2007). Patogen ten wywodzi się z Ameryki
Północnej, gdzie pierwotnie koegzystował na dzikich formach winorośli Vitis labrusca (Gadoury i in. 2001, David i in. 2001). W miejscu swojego pierwotnego pochodzenia patogen nie miał większego
znaczenia dla rodzimych gatunków i odmian winorośli. W Europie
został oficjalnie stwierdzony we Francji roku 1847 i bardzo szybko, bo już w następnym sezonie od jego pojawienia się na Starym
Świecie, doprowadził do silnego ograniczenia plonu Vitis vinifera
(Délye i in. 1997). Od tego czasu mączniak zaczął szybko się rozprzestrzeniać, a wszędzie tam gdzie się pojawił powodował znaczne straty. Aż do roku 1854, kiedy to do jego zwalczania regularnie
zaczęto stosować bardzo skuteczne zabiegi opylania siarką, straty
plonu we Francji dochodziły nawet do 80%. Obecnie, jest to jeden
127
Charakterystyka biologiczna i strategie zwalczania najważniejszych chorób winorośli
z najbardziej istotnych patogenów winorośli właściwej na całym
świecie (Fung i in. 2007).
Uncinulla necator jest wyłącznie pasożytem roślin z rodziny Vitaceae należących do rodzaju Ampelopsis, Cissus, Parthenocissus i Vitis Na całym świecie jest to jedyny gatunek mączniaka
spotykany na winorośli (Stummer i in. 2006, Pavloušek 2007). Na
wrażliwych i nie chronionych odmianach grzyb może prowadzić
do spadku plonu jagód i pogorszenia jakości wina (Rumbolz i in.
2000, Northover i Homeyer, 2001, Calonnec i in. 2004, Bendek i in.
2007, Campbell i in. 2007). Przyczynia się również do ograniczenia wzrostu roślin, opóźnienia drewnienia oraz ograniczenia ilości
asymilatów potrzebnych roślinom do właściwego przezimowania
(Northover i Homeyer 2001).
Patogen infekuje wszystkie zielone części roślin jak liście,
pędy i jagody. Wrażliwa na porażenie jest zarówno dolna jak i górna strona liści. Dość rzadko na górnej powierzchni liści rozwijają się
chlorotyczne, prześwitujące plamy, które mogą przypominać objawy infekcji pierwotnej dokonywanej przez mączniaka rzekomego.
W wyniku infekcji młode liście stają się poskręcane i skarłowaciałe.
Na młodych pędach w miejscu wnikania grzyba tworzą się początkowo ciemno-brązowe, aż do czarnych, charakterystyczne plamy,
które w momencie drewnienia pędów mogą przybierać nawet kolor czerwono-brązowy (Pearson i in. 1989, Ficke i in. 2002, Pavloušek 2007).
Infekcja kwiatów prowadzi z reguły do pogorszenia wiązania
się owoców, natomiast porażenie gron przed, oraz krótko po kwitnieniu, przyczynia się do silnego ograniczenia jakości i ilościowego
spadku plonu. Jagody są wrażliwe na infekcję, aż do momentu, kiedy zawartość cukru podniesie się do około 8° w skali Brix’a [°Bx]. Jeżeli jednak grona są już zaatakowane to produkcja zarodników ma
128
miejsce dłużej, aż do osiągnięcia 15°Bx.(David i in. 2003). Owoce
zaatakowane we wczesnych fazach rozwojowych najczęściej zasychają i opadają. Na jagodach porażonych później, ale jeszcze zanim
osiągną swój maksymalny rozmiar, grzybnia powoduję niszczenie
ścian epidermy i zahamowanie wzrostu skórki. Ponieważ miazga
nadal kontynuuje wzrost jagody po prostu pękają pod wpływem
ciśnienia wewnętrznego. Popękane szybciej wysychają i gniją oraz
zdecydowanie częściej są infekowane przez szarą pleśń. Na kolorowych odmianach owoce wcześnie zaczynają tracić swój właściwy
kolor i podczas zbioru przybierają plamisty wygląd. Czasami na powierzchni jagód mogą pojawić się charakterystyczne plamy grzybni
przypominające siatkę (Pearson i in. 1989).
Wraz z wiekiem rośnie odporność tak liści jak i jagód. Jest
to tzw. odporność ontogeniczna (Ficke i in. 2002). O ile w przypadku liści stanowi ona tylko przedmiot teoretycznych rozważań
(liście nigdy nie osiągną pełnej odporności), tak w przypadku jagód ma duże znaczenie praktyczne. Odporność ontogeniczna jest
dość zróżnicowana. W przypadku pewnych odmian np. ‘Concord’
jagody są wrażliwe w okresie 2-3 tygodni od zawiązania. U innych,
np. ‘Riesling’ czy ‘Chardonay’ jagody pozostają wrażliwe do 8 tygodni dłużej, aż do momentu gdy wspomniany już wcześniej poziom
zawartości cukru osiągnie 8°Bx (Gadoury i in. 2003). Takie fizjologiczne pojawianie się odporności jest częściowo tłumaczone poprzez zmiany w ciśnieniu osmotycznym dojrzewających jagód oraz
syntetyzowanie przez owoce pewnych związków antymikrobiologicznych. Generalnie największą wrażliwość jagód można zaobserwować od momentu zawiązania gron, zaraz po kwitnieniu, do fazy
dojrzewania ‚veraison’ (Ficke i in. 2002).
Ogonki liściowe i osie kwiatostanów pozostają wrażliwe praktycznie przez cały sezon. Raz zainfekowane stają się kruche i mogą
129
pękać w trakcie dalszego wzrostu. To właśnie osie kwiatostanów
są często najdłużej wrażliwymi organami. Ich odporność może pojawić się dopiero przed zbiorem w momencie drewnienia. Jednak
w przypadku takich odmian jak np. ‘Chardonay’ lub ‘Riesling’ organy te uodparniają się wcześniej - już w okresie dwóch tygodni
po kwitnieniu. Wczesna infekcja osi kwiatostanowych, tuż przed
kwitnieniem, ułatwia infekcje kwiatów a co za tym idzie i jagód.
Niewłaściwy poziom ochrony prowadzi do rozwoju grzybni, która
następnie może przemieszczać się w okresie kwitnienia od osi kwiatostanowych, poprzez szypułki, do ścian zalążka a stąd bezpośrednio do skórki rozwijających się jagód. Dlatego tak często zabiegi wykonywane bezpośrednio przed kwitnieniem mają fundamentalne
znaczenie dla zdrowotności rozwijających się owoców (Pearson i in.
1989). Z upraw zainfekowanych w większym stopniu nie da się już
wyprodukować wina o wysokich walorach smakowych (Calonnec
i in. 2004). Wraz ze wzrostem porażenia jagód spada jakość wina
i moszczu poprzez niekorzystne zwiększenie kwasowości, a także
obniżenie zawartość cukru oraz spadek jakości organoleptycznych
cech wina. Porażenie już zaledwie 3% jagód uniemożliwia wyprodukowanie wina o odpowiednich właściwościach sensorycznych
i smakowych (Erickson i Wilcox 1997, Campbell i in. 2007).
Silne epidemie, występujące na winnicach rokrocznie, mogą
w konsekwencji ograniczać wzrost roślin oraz produktywność krzewów (Northover i Homeyer 2001).
Mączniak prawdziwy winorośli może przezimować jako
grzybnia wewnątrz pąków winorośli, oraz w postaci owocników
tzw. kleistotecjów (otoczni) na powierzchni porażonych organów
(Cortesi i in. 1997, Bendek i in. 2007, Campbell i in. 2007). Przez
wiele lat uznawano, że podstawowym źródłem infekcji pierwotnej w Europie, która zapoczątkowuje rozprzestrzenianie się grzyba
130
w danym sezonie, są pąki porażane w poprzednim roku (Bendek
i in. 2007). Grzybnia wnika do wnętrza pąków, gdzie pozostaje w fazie uśpionej, aż do następnego sezonu. Wkrótce po „pękaniu pąków” grzyb wznawia swoją aktywność i w niedługim czasie rozwija
się na pędach wyrosłych z zainfekowanych pąków. Te pędy są w literaturze określane jako „flag shoots” (Cortesi i in. 2004).
Rozwijająca się grzybnia wytwarza specjalne trzonki zarodnikonośne (konidiofory), które z kolei produkują jednokomórkowe
zarodniki konidialne. Konidia pod wpływem wiatru są roznoszone
na wrażliwe tkanki i dają początek wielu następującym po sobie
cyklom infekcji wtórnych (Pearson i in. 1989).
Dosyć wcześnie, bo już na początku sezonu, winorośl rozpoczyna tworzenie pąków, które umożliwią jej wzrost w następnym
roku. Jeżeli więc niewłaściwie chronione, tworzące się pąki ulegną
infekcji i przeżyją warunki zimowe to właśnie z nich będą wyrastać
pędy porażone przez grzybnie i dające początek rozwojowi mączniaka prawdziwego w kolejnym sezonie.
Rola kleistotecjów w zapoczątkowaniu procesu infekcyjnego jest nadal szeroko dyskutowana (Cortesi i in. 2004, Bendek i in.
2007, Campbell i in. 2007 ). W rejonach gdzie kleistotecja mają duże
znaczenie (np. południe Europy, USA) z otoczni, w sprzyjających warunkach klimatycznych, wydostają się zarodniki workowe, który zapoczątkowują infekcję pierwotną (Cortesi i in. 1997). Przyjmuje się
również, że askospory mogą stanowić główne źródło infekcji w wilgotniejszych regionach (Campbell i in. 2007). Najnowsze badania
genetyczne wskazują na występowanie dwóch biotypów mączniaka prawdziwego, obecność których potwierdzono w Europie oraz
w Australii. Zróżnicowanie genetyczne w obrębie obydwu grup genetycznych może korelować również ze sposobem zimowania E. necator na plantacjach winorośli (Bouscaut i Corio-Costet 2007).
131
Epidemiologia mączniaka prawdziwego
Jak większość grzybów mączniak prawdziwy winorośli jest
silnie uzależniony od warunków klimatycznych. Podstawowym
czynnikiem limitującym rozwój epidemii wydaje się być temperatura. Grzyb może rozwijać się w bardzo szerokim zakresie temperatur od 6 do 32°C. Jednak optymalne warunki dla infekcji i rozwoju
choroby występują w przedziale 20-27°C. Znamienne, że dopiero
powyżej 35°C następuje zahamowanie kiełkowania zarodników
a całkowite ich zniszczenie jest możliwe dopiero po przekroczeniu
40°C. W temp. 25°C konidia mogą kiełkować w przeciągu ok. 5h.
W temp. pomiędzy 25 a 30°C czas jaki musi minąć od infekcji do
wytworzenia kolejnej partii zarodników wynosi zaledwie od 5 do
7 dni, podczas gdy przy 7°C przekracza już 32 dni (Ypema i Gubler
1997).
Obecność wolnej wody (trwałego zwilżenia tkanek) na powierzchni organów, która jest determinującym czynnikiem w przypadku infekcji dokonywanej przez mączniaka rzekomego czy szarą
pleśń nie ma dla mączniaka prawdziwego dużego znaczenia. Co
więcej jej obecność prowadzi w rezultacie do słabszego i nienormalnego kiełkowania zarodników, a wręcz do ich pękania, przypuszczalnie wskutek nadmiernego ciśnienia osmotycznego. Zarodniki konidialne mączniaków prawdziwych zawierają w sobie
bardzo dużo bo ponad 70% wody (przykładowo zarodniki szarej
pleśni mają jej zaledwie 16%) co uniezależnia je od obecności
wody w procesie kiełkowania. Dla uzupełnienia zawartości wody
potrzebnej do wykiełkowania zarodnikom wystarcza wilgoć z powietrza, a to jest możliwe przy jego wysokim nasyceniu parą wodną (Kochman 1980).
Deszcz spełnia więc w przypadku mączniaka prawdziwego rolę wtórną przyczyniając się do mechanicznego roznoszenia
132
zarodników konidialnych i grzybni. Istnieje jednak możliwość, że
w przypadku silnych opadów następujących bezpośrednio po okresie pękania pąków i/lub bezpośrednio po kwitnieniu intensywne
opady deszczu mogą przyczyniać się do epidemicznego rozwoju
E. necator na winorośli (Grove 1987).
Przez wiele lata sądzono, że poziom wilgotności wydaje się
nie mieć w przypadku mączniaka prawdziwego większego znaczenia. Jest to dość zrozumiałe ponieważ zarówno kiełkowanie
zarodników na powierzchnia roślin jak i proces produkcji nowych
zarodników może odbywać się w bardzo szerokim przedziale od
40 do 100% wilgotności względnej powietrza. Co więcej kiełkowanie zarodników zanotowano nawet przy wilgotności poniżej 20%.
Z pewnością wilgotność wywiera większy wpływ na intensywność
produkcji zarodników niż na sam fakt możliwości ich wykiełkowania, która może mieć miejsce nawet przy wilgotności w granicach
10%. Wilgotność wywiera więc wpływ nie tyle na proces inicjowania choroby co na siłę epidemii (presję choroby) w danym roku (Miles 2011).
Z całą pewnością w lata suche U. necator radzi sobie znacznie lepiej niż chociażby mączniak rzekomy. Osiągnięcie poziomu
epidemicznego będzie jednak mimo wszystko łatwiejsze wraz ze
wzrostem wilgotności względnej powietrza. Stąd mączniak prawdziwy stanowi większy problem w warunkach częstego występowania nadbrzeżnych mgieł, słabego przepływu powietrza na plantacjach, nisko położonych plantacji bądź plantacji zlokalizowanych
na brzegach rzek. Silne epidemie częściej pojawiają się podczas
ciężkiej, wilgotnej pogody. W takich warunkach również rozproszone światło bardziej faworyzuje rozwój choroby niż bezpośrednie
promieniowanie (Hayes 2006, Miles 2011).
133
Monitoring mączniaka prawdziwego winorośli
Skomplikowane zależności pomiędzy rozwojem grzyba i różnymi czynnikami atmosferycznymi stanowią podstawę do opracowywania programów mających na celu monitorowanie rozwoju
choroby, a przez to do precyzyjne określanie terminu stosowania fungicydów. Na świecie znanych jest kilka takich systemów.
W niemieckim programie o nazwie OiDiag momentem krytycznym
jest pojawienie się wilgotności w granicach 60 - 70% wilgotności
względnej jako czynnika szczególnie sprzyjającego rozwojowi epidemii. Z kolei w programie amerykańskim tzw. „Gubler-Thomas UC
Davis powdery mildew risk indeks” opracowanym na Uniwersytecie w Kalifornii wilgotność nie jest czynnikiem determinującym.
Założeniem tego modelu, jest determinujący wpływ temperatury
jako jedynego, istotnego czynnika wpływającego na rozwój mączniaka. Jest to zgodne z opiniami niektórych badaczy, którzy wskazywali wprost, że większość mączniaków prawdziwych jest bardzo
tolerancyjna na niski poziom wilgotności, a jej wysoki poziom w żaden sposób nie faworyzuje rozwoju choroby ( Kast 1997, Gubler
i in. 1999).
Dopiero niedawno, badania przeprowadzone przez naukowców szwajcarskich w Genewie, pozwoliły na jednoznaczne wykazanie, że zarówno częstość jak i siła występowania mączniaka
prawdziwego rosną wraz z wilgotnością osiągając optimum przy
wilgotności ok. 85% wilgotności względnej w temp 25°C (Hayes
2006).
W świetle tych najnowszych eksperymentów wygląda na to,
że wilgotność odgrywa jednak bardzo znaczącą rolę w epidemiologii mączniaka prawdziwego, a silne epidemie mączniaka prawdziwego zależą zarówno od wilgotności jak i temperatury. Dzięki
tym badaniom można obecnie tak kierować doborem fungicydów
134
tak, aby po uwzględnieniu ich aktywności precyzyjnie określać czas
trwania odstępów pomiędzy poszczególnymi zabiegami.
Strategie zwalczania mączniaka prawdziwego
Na tych plantacjach, gdzie mączniak prawdziwy rokrocznie
stanowi duży problem potrzebny jest program wczesnej ochrony
winorośli przed tym patogenem. Uwzględniając najbardziej rozpowszechniony fungicyd jakim jest siarka program taki obejmuje
wykonanie kilku oprysków do kwitnienia ( Ypema i in. 1997, Halleen i Holz 2001, Hitch i Wicks 2002, Wilcox 2003, Madge 2005).
Najczęściej zabiegi wykonuje się terminach, kiedy rośliny są w fazie
rozwojowej:
–– 5-6 liści,
–– 8-10 liści,
–– bezpośrednio przed kwitnieniem w fazie 12-15 liści (Madge
2005).
Odstępy pomiędzy poszczególnymi zabiegami są związane
z pojawianiem się przyrostów pędów z nowymi liśćmi, które muszą zostać pokryte preparatem przed kolejną reprodukcją grzyba
i związanym z tym masowym rozsiewaniem zarodników. Termin
wykonania pierwszego zabiegu po pękaniu pąków jak i odstępy pomiędzy kolejnymi różnią się w zależności od klimatu i tempa przyrostu winorośli (Misc 2002, Madge 2005).
Dla owoców krytyczny etap infekcji występuje w okresie bezpośrednio przed kwitnieniem do 4 tygodni po kwitnieniu. W tym
czasie najczęściej stosuje się syntetyczne fungicydy organiczne
W zależności od presji mączniaka bardzo ważne jest wykonanie
co najmniej jednego zabiegu zaraz po zawiązaniu gron. Dalsze
ewentualne opryski powinny być prowadzone wyłącznie w przypadku przedłużającego się silnego zagrożenia. W produkcji na wino
135
zabiegi należy skończyć do momentu kiedy jagody osiągną zawartość cukru w granicach pomiędzy 12-15O w skali Brixa (Steinkellner
i Redl 2001, Halleen i Holz 2001, Santomauro i in. 2003), co w naszych warunkach, w zależności od odmiany, wypada na około 30-45
dni przed zbiorem.
Przedstawiony powyżej, podstawowy schemat ochrony winorośli, może ulegać licznym modyfikacjom. Zastosowanie fungicydów organicznych pozwala min. wydłużyć odstępy pomiędzy
poszczególnymi zabiegami bądź uzyskać większą pewność ochrony
w krytycznych dla infekcji fazach rozwojowych winorośli. Największe nadzieje należy jednak pokładać w systemach monitorowania
rozwoju mączniaka, które w zasadniczy sposób pomagają zrozumieć istotę epidemii dokonywanych przez mączniaka prawdziwego
i ułatwiają podejmowanie decyzji dotyczących odstępów pomiędzy zabiegami jak i doboru stosowania konkretnych preparatów
grzybobójczych. Do tych najbardziej popularnych należą UC Davies
powdery mildew risk indeks oraz OiDiag – System. System strategii zwalczania mączniaka prawdziwego oparty na monitoringu
określonym w ramach UC Davies powdery mildew risk indeks jest
najbardziej rozprzestrzenionym systemem na świecie z uwagi na
prostotę założeń. Praktycznie w tym systemie jedynym czynnikiem
jaki podlega monitoringowi jest temperatura (Sall i in. 1983, Gubler
i in. 1999, Kast 1997).
Mączniak rzekomy
Mączniak rzekomy winorośli Plasmopara viticola (Burk &
M.A Curtis) pochodzi z Ameryki Północnej, gdzie został opisany
już przeszło wiek temu. Od tego czasu rozprzestrzenił się na plantacjach winorośli niemal na całym świecie. Do Europy został przypuszczalnie zawleczony po raz pierwszy pod koniec XIX wieku, wraz
136
z odpornymi na filokserę (Daktulospharia vitifolii) podkładkami
sprowadzanymi z Ameryki. W roku 1880 był już powszechny na
większości upraw Vitis vinifera we Francji skąd rozpoczął podbój
całej Europy, a także niektórych obszarów Azji i Afryki (Gobbin i in.
2006). Jednak dopiero po 20 latach od jego zawleczenia do Europy choroba osiągnęła poziom epidemiczny. Jak podają wiarygodne
źródła, w roku 1900 zniszczone zostało ok. 70% spodziewanego plonu. Od tego czasu mączniak rzekomy już regularnie stanowi jedną
z najgroźniejszych chorób winorośli, szczególnie w wilgotnych rejonach jej uprawy. Ponieważ poziom infekcji i produkcja zarodników
zależą od specyficznych warunków atmosferycznych uwzględniających zwilżenie liści, temperaturę oraz wilgotność względną powietrza, P. viticola jest szczególnie groźnym gatunkiem w warunkach
wilgotnego i gorącego sezonu wegetacyjnego (Pearson i in. 1989,
Reuveni 2001, Wong i Wilcox, 2001, Wong i in. 2001).
P. viticola jest bardzo wyspecjalizowanym gatunkiem i atakuje przede wszystkim różne odmiany winorośli szlachetnej. Praktycznie wszystkie odmiany V.vinifera są wrażliwe na mączniaka rzekomego, a zróżnicowanie w odporności pomiędzy poszczególnymi
kultywarami jest nieznaczne. Dla Przykładu ‘Merlot’, ‘Riesling’ czy
‘Pinot Noir’ są szczególnie wrażliwe, podczas gdy odporność ‘Cabernet Sauvignon’ czy ‘Semillon’ jest większa. Krzyżówki V. vinifera
i innych gatunków winorośli jak np. Vitis rupestris czy Vitis riparia
są zdecydowanie mniej wrażliwe, bądź nawet oporne. Gatunki te
wykorzystuje się w programach hodowlanych prowadzących do
powstawania nowych odpornych odmian (Musetti i in. 2005, Williams, 2005).
Porażane mogą być wszystkie części winorośli: liście, wąsy,
ogonki liściowe, pędy, kwiatostany i grona. Liście są najczęściej
pierwszymi organami rośliny, gdzie dochodzi do infekcji. Objawy
137
różnią się w zależności od wieku liścia, warunków atmosferycznych
i czasu trwania okresu inkubacji. Na górnej stronie najmłodszych
liści, po okresie inkubacji, który trwa średnio od 7 do 10 dni, pierwsze widoczne symptomy występują w postaci żółtych, prześwitujących, „tłustych” plam. Te oleiste plamy są bardzo charakterystyczną
cechą dla P. viticola. Po przeciwnej stronie plam na dolnej stronie
liścia, pojawia się wyraźny, biały, gęsty filcowaty nalot świadczący
o rozpoczęciu masowego wytwarzania zarodników. Od momentu
pojawienia się plam do pojawienia się nalotu po spodniej stronie
liścia mija ok. 1-2 dni i jest to ostateczny moment na wykonanie zabiegów interwencyjnych warunkujących zatrzymanie rozwoju choroby. ( Williams, 2005, Musetti i in. 2005, Allègre i in. 2007, Rossi
i Caffi 2007).
W niekorzystnych dla rozwoju mączniaka warunkach, kiedy
jest sucho, plamy zasychają, czerwienieją i z czasem przechodzą
w kolor brązowy. Później, wraz z ponownym wzrostem wilgotności, zarodnikowanie może pojawić się ponownie, ale już tylko na
brzegach plam. Jeżeli w przeciągu kilku nocy wystąpi odpowiednia
temperatura i wysoka wilgotność względny okres inkubacji może
ulec skróceniu nawet do 4-5 dni. W takiej sytuacji pojawienie się
oleistych plam nie jest konieczne i patogen może zarodnikować bez
wykazywania objawów chorobowych. W takich okolicznościach zatrzymanie rozwoju mączniaka poprzez terminowy dobór środków
grzybobójczych jest zadaniem niezmiernie trudnym. Na starszych
liściach objawy występują w postaci małych nieregularnych, często kanciastych, nekrotycznych plam ograniczonych głównymi nerwami liścia. Prowadzi to do wytworzenia się charakterystycznego
wzoru w postaci szachownicy różnokolorowych plam (Pearson i in.
1989).
138
Silne infekcje liści mogą prowadzić do przedwczesnego ich
zrzucania, co w naszych warunkach klimatycznych jest niezmiernie
szkodliwe, ponieważ osłabia rośliny i zmniejsza odporność łozy na
przemarzanie. Defoliacja liści powoduje także wystawianie odsłoniętych gron na silną operację słoneczną. Ponadto ograniczenie powierzchni asymilacyjnej ogranicza fotosyntezę i może prowadzić do
zmniejszenia plonu jagód oraz zawartości cukru (Fisher i in. 2007).
Infekcja pędów ma miejsce zdecydowanie rzadziej i objawia
się występowaniem na ich powierzchni brązowo-oleistych plam.
W efekcie wzrost pędów może zostać zahamowany i często ulegają
one silnemu skręcaniu. W warunkach dużej wilgotności na zainfekowanych pędach również może pojawić się biały nalot zarodnikowania grzyba. W ostateczności zaatakowane pędy brązowieją
i zamierają. Na wąsach i ogonkach liściowych symptomy są bardzo
podobne do tych spotykanych na pędach. Jeżeli silna infekcja wystąpiła już na początku sezonu, to zainfekowane organy mogą zasychać i opadać (Pearson i in. 1989, Williams 2005).
Infekcja kwiatów i młodych gron jest szczególnie niebezpieczna z uwagi na bezpośredni jej wpływ na wielkość i jakość
przyszłego plonu. Zainfekowane kwiatostany i młode grona brązowieją i zasychają. Z kolei na jagodach większość infekcji występuje w dwóch różnych terminach. Pierwszy i najbardziej krytyczny okres występuje od kwitnienia do fazy, kiedy jagody osiągają
wielkości ziaren grochu. Infekcja, która ma miejsce w tym momencie powoduje, że owoce przebarwiają się na kolor jasnobrązowy,
miękną i przy wilgotnej pogodzie pokrywają się grzybnią z zarodnikami. Kiedy noce pod koniec lata lub wczesną jesienią stają się
chłodniejsze, może rozwinąć się drugi etap infekcji jagód. Zainfekowane owoce nie miękną, ani nie pokrywają się grzybnią. Z czasem stają się jednak matowe, a następnie ciemno-brązowe, aż do
139
brązowo-purpurowych. W przypadku silnych infekcji jagody mogą
również marszczyć się i łatwiej ulegają zniszczeniu. W drastycznych
przypadkach zdarza się nawet, że zamierają całe grona. Niezależnie od stopnia infekcji, porażone w tym okresie jagody nigdy nie
dojrzewają normalnie. Z praktycznego punktu widzenia szczególnie
niebezpieczne są jednak infekcje występujące w pierwszym terminie czyli w okresie kwitnienia i bezpośrednio po nim ponieważ spadek plonu jest wtedy bardzo trudny do zahamowania (Pearson i in.
1989, Williams 2005).
U jagód winorośli wraz z wiekiem rozwija się silna i trwała odporność na mączniaka rzekomego. Ponadto występuje duża
zmienność we wrażliwości zarówno pomiędzy różnymi odmianami
jak i organami w obrębie tej samej odmiany. U pewnych odmian
mało odporne są liście przy całkowitej odporności gron a u innych
przeciwnie. Wreszcie takie odmiany jak ‘Riesling’, ‘Chardonnay’ czy
‘Niagara’ wykazują wrażliwość zarówno liści jak i jagód. Niezależnie
od odmiany jagody, które ulegają infekcji w okresie dłuższym niż
dwa tygodnie po kwitnieniu nigdy nie wykazują objawów chorobowych. W licznych badaniach udowodniono, że patogen obficie
zarodnikuje i kompletnie niszczy kwiatostany w okresie kwitnienia
i zawiązywania jagód do dwóch tygodni po kwitnieniu, kiedy te
osiągają średnicę ok. 2-3 mm. Niestety szypułki kwiatów mogą pozostać wrażliwe dłużej nawet do 4 tygodni po kwitnieniu i w związku z tym część jagód może ulec infekcji później właśnie wskutek porażenia szypułek. Nie zmienia to jednak faktu, że szczególny wysiłek
uwzględniający stosowanie fungicydów powinien zostać skoncentrowany w okresie bezpośrednio poprzedzającym kwitnienie, aż
do 2-3 tygodni po kwitnieniu, gdzie właściwy poziom ochrony jest
niezbędnym warunkiem dla ograniczenia spadku wielkości i jakości
plonu.(Kennelly i in. 2005).
140
Cykl rozwojowy
P. viticola jest patogenem bardzo uzależnionym od wilgoci.
Zależność relacji pomiędzy patogenem, a środowiskiem, która warunkuje zarówno sam fakt pojawienia się choroby jak również i jej
natężenie, jest zdecydowanie bardziej kompleksowa niż w przypadku wielu innych chorób. Taki poziom złożoności powoduje, że
nie zawsze zwalczanie mączniaka rzekomego może być skuteczne,
szczególnie jeżeli nie opiera się o bardzo precyzyjne metody prognostyczne uwzględniające wiele danych dotyczących biologii P.
viticola. Stąd jednym z najistotniejszych czynników warunkujących
poziom skutecznej ochrony jest dobra znajomość cyklu rozwojowego uwzględniająca w szczególności te elementy, które mogą wpłynąć na skuteczność decyzji dotyczących wyboru terminu i rodzaju
stosowanych środków grzybobójczych. Proces infekcyjny P. viticola
składa się z kilku różnych faz: kiełkowanie sporangiów, kiełkowanie
zoospor i penetracja tkanek oraz następujący później proces inkubacji, kiedy to roślina jest kolonizowana. Cały ten proces kończy się
zarodnikowaniem (sporulacją) patogena (Park i in. 1997, Hughes
i in. 1997, Salinari i in. 2006, Caffi i in. 2007).
P. viticola zimuje w postaci tzw. oospor, czyli zarodników
przetrwalnikowych, na opadłych liściach i resztkach porażonych
gron na powierzchni ziemi. W mniejszym stopniu grzyb może zimować w postaci grzybni spoczynkowej w pączkach oraz w nie
opadłych liściach i fragmentach pędów. Żywotne oospory kiełkują
w zarodnie pływkowe (sporangia), które z kolei produkują zarodniki pływkowe tzw. zoospory (średnio 5-8), które już bezpośrednio są odpowiedzialne za proces infekcji. Czynniki środowiskowe,
a w szczególności światło, temperatura i wilgotność ściśle wpływają
na sukces inicjowania tej fazy w procesie infekcyjnym. Po dostaniu
się sporangiów na powierzchnię wrażliwych tkanek infekcja może
141
być kontynuowana tylko w obecności filmu wodnego, czyli w warunkach nieprzerwanego zwilżenia liści umożliwiających uwalnianie się zoospor ze sporangiów (Gobbin i in., 2005, Williams, 2005,
Gobbin i in. 2006).
Natychmiast po opuszczeniu sporangium ruchliwe zoospory
przy użyciu wici bezładnymi ruchami kierują się w stronę szparek
i to w zdecydowanej większości po spodniej stronie liści. Możliwa
jest również infekcja w wyniku penetracji skórki na górnej stronie
liści, ale nie jest to zjawisko powszechne (Williams, 2005). Dokładne opryskiwanie dolnej strony liści jest więc koniecznym warunkiem skutecznej ochrony przy zastosowaniu środków profilaktycznych wyłącznie o charakterze kontaktowym.
Uwalnianie się gotowych do infekcji zarodników pływkowych może odbywać się w temperaturach skrajnych pomiędzy 2
a 9°C oraz 28-30°C. Jednak optymalny zakres temperatur mieści
się w przedziale 15-25°C. W warunkach optymalnych kiełkowanie
zoospor, czyli początek infekcji, wymaga zaledwie 40-60 minut,
gdy tymczasem w warunkach skrajnych temperatur trwa ok. 10h.
Popularnie stosowanym kryterium pozwalającym określać początek infekcji pierwotnej jest wystąpienie co najmniej 10 mm opadu
deszczu i występowania temperatury 10°C w czasie co najmniej
24h czyli tzw. system [10:10:24]. System ten warunkuje termin
przeprowadzenia pierwszych zabiegów. Takie warunki mogą wystąpić w każdym okresie sezonu wegetacyjnego. Charakterystyczne symptomy infekcji pierwotnej objawiające się występowaniem
na powierzchni liści żółtawych „tłustych’ plam mogą rozwijać się
w zależności od panującej w tym czasie temperatury od 4 do 20 dni
najczęściej 7-10 dni. Z reguły infekcja pierwotna nie jest duża i zaledwie niewielki procent liści wykazuje objawy chorobowe ( Pearson
i in. 1989, Magarey i Orlandini 2005).
142
Przy odpowiedniej temperaturze, wilgotności i ciemności
na powierzchni plam będących efektem infekcji pierwotnej, po
spodniej stronie liści, produkowane są kolejne zarodnie pływkowe (sporangia), które wydostają się poprzez otwarte szparki, po
czym zostają rozpryskiwane lub rozwiewane na sąsiednie liście
i inne organy. Aby zarodnikowanie mogło nastąpić wymagane jest
wystąpienie równocześnie przynajmniej 4 godziny ciemności wraz
z temp. otoczenia 13°C lub więcej i przynajmniej 95% wilgotności
względnej powietrza. W odpowiednich warunkach nowe sporangia
produkują kolejne partie zoospor, które wpływają do szparek na
dolnej stronie liści i kiełkują rozpoczynając penetrowanie tkanek
roślin. W tym momencie rozpoczyna się cykl infekcji wtórnej. Na
oleistych plamach mączniak rzekomy może zarodnikować wielokrotnie w kilku fazach. Jednak od zaobserwowania pierwszej fazy
zarodnikowania (średnio ok. 14 dni od infekcji) produkcja zarodników dość szybko ulega redukcji – do 50% w ciągu 5 dni. Na starszych
plamach zarodnikowanie odbywa się wyłącznie na brzegach plam,
a nie na całej ich powierzchni. Kiedy dni są pochmurne z temp. ok.
28°C, żywotność zarodników spada bardzo nieznacznie, natomiast
w warunkach czystego nieba i pogody z temperaturą ok. 36,5°C
żywotność zarodników gwałtownie ulega redukcji nawet w ciągu
jednego dnia. Cykl rozwojowy kończy się produkcją oospor na starzejących się liściach późnym latem lub jesienią. (Lalancette i in.
1988, Pearson i in. 1989, Gobbin 2004, Gobbin i in. 2006).
W okresie inkubacji P. viticola kolonizuje tkanki penetrując
zarówno wnętrze komórek jak i przestrzenie międzykomórkowe.
Wzrost grzybni P. viticola w obrębie tkanek V. vinifera jest uzależniony od odmiany, temperatury, wieku tkanek i ich anatomii.
Wzrost grzybni jest bardziej obfity i grzybnia ma większą średnicę
w tkankach młodych. W tkankach starszych wzrost grzybni jest już
143
mocno ograniczony. To właśnie w rezultacie tego zjawiska powstaje
kanciasty charakter plam na starszych liściach gdzie patogen nie
ma możliwości przebijania się do światła tkanki naczyniowej co
powoduje mozaikowaty wygląd starszych plam. Czas trwania inkubacji zależy od pogody, a w szczególności od temperatury i wilgotności oraz wieku tkanek, a także odmian winorośli. W przedziale
od 5 do 26°C wzrost temperatury wyraźnie skraca okres inkubacji.
Optimum temperatury waha się pomiędzy 19 a 26°C co w tych warunkach daje w rezultacie średni okres inkubacji w granicach 4-5
dni. Wpływ wilgotności na czas trwania tej fazy jest mniejszy niż
temperatury. Ponadto stwierdzono, że wraz z procesem starzenia
się rośliny proces inkubacji wydłuża się. (Dalla i in. 2005).
Po inkubacji i pojawieniu się widocznych objawów sporangia i zoospory mogą rozwijać się i infekować nowe organy. W tym
momencie proces sporulacji jest uwarunkowany wilgotnością
względną powietrza, światłem, temperaturą oraz kondycją zainfekowanych tkanek. Sporulacja P. viticola wymaga nieprzerwanego
wysokiego poziomu wilgotności względnej w granicach 95-100%.
Proces ten wymaga również ciemności w granicach minimum 4 h
w temp 20°C. Zarodnikowanie występuje najczęściej w nocy ponieważ jest hamowane przez światło i faworyzowane przez wysoką
wilgotność względną powietrza. Minimum, optimum i maksimum
temperatury dla zarodnikowania P. viticola wynosi odpowiednio
15°C, 17-27°C, i 29°C. Najwięcej kontrowersji wzbudza próg dolnej
granicy właściwej dla zarodnikowania. Według niektórych badaczy
proces ten może powstawać już przy temp pomiędzy 10 a 11°C.
Jest to niezwykle istotne z praktycznego punktu widzenia, ponieważ determinuje wystąpienie warunków koniecznych do przeprowadzenia zabiegów chemicznych. Sporulacja jest faworyzowana przez większą zawartość wody w zainfekowanych tkankach.
144
Wytwarzane zarodnie pływkowe są rozprzestrzeniane przez wiatr
oraz porywane wraz z rozpryskiwanymi kroplami deszczu lub rosy
i w odpowiednich warunkach mogą prowadzić do epidemicznego
wybuchu choroby. Zjawisko jest jednak trudne do przewidzenia,
ponieważ przeżycie zarodni zależy od temperatury, wilgotności
i światła. Żywotność sporangiów zmniejsza się wyraźnie wraz ze
wzrostem temperatury, zmniejszeniem wilgotności i zwiększeniem
ekspozycji na światło słoneczne (Dalla i in. 2005, Williams 2005)
Strategie rozwojowe
W cyklu rozwojowym mączniaka rzekomego winorośli występują dwie wyraźne strategie rozprzestrzeniania się patogena.
Z jednej strony mamy do czynienia z infekcją pierwotną, która rozpoczyna się od zimujących oospor i powoduje rozprzestrzeniane się
patogena z powierzchni gleby na rośliny co daje początek całemu
cyklowi infekcyjnemu. Z kolei przenoszenie się sporangiów z miejsc
infekcji pierwotnej na nowe liście, pędy, kwiatostany i jagody daje
początek infekcji wtórnej. Do dnia dzisiejszego prowadzony jest
spór o to, który rodzaj infekcji jest istotniejszy. Przez wiele lat sądzono, że infekcja pierwotna, która zapoczątkowuje cykl infekcyjny
nie prowadzi do bardzo dużego rozwoju choroby. Dopiero infekcja
wtórna miała być podstawowym czynnikiem prowadzącym do znaczącego, masowego rozprzestrzeniania się choroby. To przekonanie
wiązało się z obserwowaną niewielką liczbą ognisk infekcji pierwotnej jak i z ograniczonymi możliwościami rozprzestrzeniania się sporangiów pochodzących z oospor. Dopiero później zarodniki, które
początkowo są produkowane na całej powierzchni plamy, miały być
w krótkim okresie czasu porywane są przez wiatr (nawet do 100 m)
oraz wodę i potęgować rozprzestrzenianie się patogena. Tak więc
sądzono, że infekcja pierwotna (z oospor) jedynie zapoczątkowuje
145
infekcję, gdy tymczasem infekcje wtórne prowadzą do wybuchu
epidemii. (Caffi i in. 2007).
Jak się z czasem okazało, niepoprawność takich rozważań,
wynikała z faktu, że większość modeli śledzących dynamikę infekcji pierwotnych opierało się na tym samym błędnym założeniu,
że oospory po przejściu okresu uśpienia kiełkowały mniej więcej
w tym samym czasie zapoczątkowując krótki okres infekcji pierwotnej. Tymczasem najnowsze badania wykazują, że oospory nie
dojrzewają wszystkie w tym samym czasie. Okres ich dojrzewania
i kiełkowania, a co za tym idzie termin infekcji pierwotnej, rozciąga się na kilka tygodni. Jest to bardzo istotne ponieważ warunki
sprzyjające infekcji pierwotnej są zdecydowanie różne od tych, które sprzyjające infekcji wtórnej. Tak więc opieranie się na systemie
prognostycznym tylko dla warunków infekcji wtórnej jest błędne
ponieważ możliwość wystąpienia warunków dla infekcji pierwotnej
jest częstsza i zdecydowanie bardziej rozciągnięta w czasie niż początkowo przypuszczano. Można więc powiedzieć, że na obecnym
etapie wiedzy zrównano ze sobą rangę infekcji pierwotnej i wtórnej
w wywoływaniu wybuchu epidemii (Lalancette i in. 1988, Pearson
i in. 1989, Williams, 2005, Caffi i in. 2007).
Strategie zwalczania mączniaka rzekomego
Wdrażanie skutecznej ochrony winorośli przed mączniakiem
rzekomym jest w dużej mierze uzależnione od właściwego poziomu
kontroli infekcji pierwotnej. Stąd, niezależnie od stosowanych systemów zwalczania, zawsze podkreśla się niezmiernie istotną wagę
terminu pierwszej aplikacji w sezonie. Ponieważ patogen rozwija
się bardzo szybko, w okresie infekcji wtórnej, zwalczanie choroby
dopiero w trakcie jej dynamicznej „eksplozji” staje się już niezwykle trudne. Ponadto choroba rozwija się bardzo szybko, w okresie
146
wilgotnej i deszczowej pogody, kiedy to zastosowanie środków interwencyjnych może być utrudnione.
Krytyczny dla roślin i przyszłego plonu jagód okres występuje dość wcześnie, na początku sezonu, w trakcie silnego wzrostu
wegetatywnego. Infekcje pojawiające się do momentu osiągnięcia
przez jagody wielkości grochu mogą w tym czasie doprowadzić do
ogromnego spadku plonu. Tak więc od fazy kiedy pierwsze pędy
urosną do 10 cm długości, aż do osiągnięcia przez jagody wielkości
ziarna grochu, plantacje powinny być regularnie i bardzo dokładnie
kontrolowane na obecność plam infekcji pierwotnej.
Poprawnie wdrażana strategia ochrony chemicznej winorośli przed mączniakiem rzekomym zakłada intensywne stosowanie
fungicydów w sposób, który nie dopuści do pojawienie się plam infekcji pierwotnej, w okresie przed kwitnieniem oraz tuż po kwitnieniu, a następnie ograniczone stosowanie środków grzybobójczych,
zapobiegających rozwijaniu się infekcji wtórnych w okresie letnim
(Caffi i in. 2007).
W zależności od regionu, doświadczenia producentów, działania służb doradczych i możliwości technicznych stosuje się kilka
strategii ochrony chemicznej.
Strategia profilaktyczna
Stosowanie strategii profilaktycznej jest z pewnością zdecydowanie bardziej konserwatywne, choć obarczone dużo mniejszym
ryzykiem. Ochrona profilaktyczna zakłada, że wszystkie zielone
części roślin muszą być chronione przy użyciu środków kontaktowych. Jednak w warunkach wyjątkowo sprzyjających rozwojowi
mączniaka rzekomego do ochrony i tak powinny zostać włączone
środki układowe zastosowane przed okresem spodziewanych, silnych infekcji. Ponieważ w systemie profilaktycznym nie próbuje się
147
uchwycić terminu pierwszej infekcji zabiegi należy rozpocząć odpowiednio wcześniej, kiedy na pędach pojawi się 6-8 liści. W trakcie
wilgotnej pogody plantacja powinna być opryskiwana mniej więcej
co 2 tygodnie, a w okresie krytycznym, czyli od momentu bezpośrednio przed kwitnieniem, do osiągnięcia przez jagody wielkości
grochu nawet co tydzień. Później, kiedy wzrost wegetacyjny jest
mniejszy częstotliwość opryskiwania można ograniczyć nawet do
trzech tygodni. (Misc, 2002, Deliere i Sauris, 2003).
Chociaż jagody są wrażliwe na porażenie do osiągnięcia przez
nie wielkości ziaren grochu, to jednak osie gron pozostają wrażliwe zdecydowanie dłużej. Znaczna redukcja plonu jagód jest więc
również obserwowana w wilgotnych i nisko położonych regionach,
gdzie osie gron są infekowane nawet w trakcie dojrzewania jagód.
Tak więc w warunkach dużej wilgotności, związanej z położeniem
czy panującymi warunkami atmosferycznymi, niezbędna jest regularna ochrona praktycznie wszystkich zielonych części winorośli.
Strategia po infekcyjna
Ta strategia zakłada nie wykonywanie żadnych zabiegów
chemicznych, aż do momentu wystąpienia warunków właściwych
dla infekcji pierwotnej, czyli do momentu wystąpienia co najmniej
10 mm opadu deszczu i występowania temperatury 100C w czasie co najmniej 24h [SYSTEM 10:10:24]. Po pojawieniu się takich
warunków, czyli bezpośrednio po infekcji, należy wykonać pierwszy zabieg stosując interwencyjnie preparaty układowe. Dobór poszczególnych preparatów jest wtedy uzależniony od czasu w jakim
poszczególne substancje aktywne mogą powstrzymać rozwój patogena. Stosowanie tego systemu pozwala na ograniczenie liczby niepotrzebnych aplikacji aż do momentu faktycznego pojawienia się
pierwszej infekcji. Jest to jednak związane z dość dużym stopniem
148
ryzyka w sytuacji powtarzających się przelotnych opadów deszczu,
zbyt dużej wilgotności gleby odpowiedniej do wjazdu opryskiwaczy, posiadania niedostatecznego sprzętu oraz zaistnienia innych
czynników przeszkadzających terminowemu opryskiwaniu plantacji. Istnieje prawdopodobieństwo doprowadzenia do silnego rozwoju infekcji wtórnych, kiedy to ochrona jest już bardzo utrudniona. Strategia taka jest więc polecana tylko dla tych regionów, gdzie
natężenie mączniaka od lat jest małe i gdzie istnieją warunki, które nie są zbyt sprzyjające dla rozwoju tego gatunku. (Gessler i in.
2011).
Strategia zwalczania w oparciu o prognozy meteorologiczne i modelowanie matematyczne
Zwalczania mączniaka rzekomego zarówno w systemie po
infekcyjnym [10:10:24] jak i profilaktycznym z konieczności wymaga zastosowania stosunkowo dużej liczby zabiegów chemicznych
(średnio 6-10). W związku z powyższym od wielu już lat dąży się do
opracowania programów umożliwiających ograniczenie liczby zabiegów tylko do okresów faktycznego ryzyka występowania infekcji. Biorąc pod uwagę badania dotyczące roli infekcji pierwotnych
obecne systemy opierają się na prognozowaniu warunków meteorologicznych uwzględniających niezależnie zarówno ryzyko występowania infekcji pierwotnej jak i wtórnej. Stosowanie tych programów wiąże się jednak z koniecznością posiadania odpowiedniego
sprzętu. Programy monitorowania infekcji mączniaka rzekomego
są bardzo zbliżone do wprowadzanych w Polsce systemów monitorowania zarazy ziemniaczanej jak NegFry czy PHYTEB i bardzo często opierają się na skomplikowanych modelach matematycznych
(Park i in. 1997; Hughes i in. 1997, Caffi i in. 2007).
149
Szara pleśń
Szara pleśń, czyli zgnilizna owoców winorośli powodowana
przez grzyb Botrytis cinerea (Pers.), jest chorobą, która na całym
świecie przynosi straty o dużym znaczeniu ekonomicznym. We
wszystkich zarówno chłodnych jak i cieplejszych rejonach uprawy
Vitis vinifera L., patogen ten może powodować znaczące szkody
przejawiające się często drastycznym spadkiem plonu jagód oraz
w znaczący sposób wpływa na jakości wina produkowanego z zainfekowanych owoców. Co prawda w większości tradycyjnych krajów produkcji wina, czyli we Francji, Niemczech, Włoszech, Chile
czy w Południowej Afryce w większości lat odnotowuje się umiarkowane szkody jakkolwiek w sprzyjających dla rozwoju grzyba warunkach mogą pojawiać się bardzo gwałtowne wybuchy epidemii
(Pearson i in. 1989, Ash i in. 1998).
Cykl rozwojowy
Cykl rozwojowy grzyba rozpoczyna się od infekcji młodych,
intensywnie rosnących tkanek roślin oraz infekcji kwiatów. Zarodniki konidialne (konidia), które zapoczątkowują infekcję pierwotną
pochodzą z różnych źródeł. Mogą to być tzw. sklerocja, czyli zbite
struktury grzybni będące specjalną formą przetrwalnikową grzyba.
Zarodniki są również produkowane przez grzybnię, która przezimowała na pędach porażonych w poprzednim sezonie, a także przez tę
grzybnię, która zimuje na porażonych szczątkach roślinnych pozostałych na powierzchni gleby. Konidia mogą również pochodzić z innych porażonych roślin będących żywicielami dla tego patogena,
a jest ich ponad 200. Możliwość porażania wielu różnych gatunków
roślin (polifagiczność) oraz niewielka różnorodność genetyczna powodują, że trudno jest ograniczać źródła infekcji w przypadku tak
wszędobylskiego organizmu jakim jest B. cinerea. W tej sytuacji
150
cały ciężar ochrony musi zostać przesunięty w kierunku zapobiegania lub zwalczania infekcji co niestety często wiąże się z koniecznością sięgania po chemiczne środki grzybobójcze (Ash i in. 1998,
Coertze i in. 2001, Choquer i in. 2007, Jacometti i in. 2007, Kretschmer i in. 2007).
Infekcja liści i pędów
Częstotliwość występowania uszkodzeń na liściach i pędach
jest stosunkowo mała. Infekcja najczęściej objawia się powstawaniem na powierzchni liści brązowych plam różnej wielkości, które
są z reguły otoczone ciemniejszą obwódką. Rozwój takich nekrotycznych powierzchni dość szybko zostaje zahamowany. Porażeniu
mogą również ulegać młode, intensywnie rosnące pędy. W tym
okresie do infekcji dochodzi najczęściej, jeżeli rośliny pozostają nieprzerwanie zwilżone przez okres 48 godzin lub krócej, o ile jednocześnie wystąpią mechaniczne uszkodzenia tkanek spowodowane
porywistym wiatrem czy ulewnym deszczem. Starsze liście i pędy
są całkowicie odporne na infekcję (Ash i in. 1998).
Infekcja kwiatów
Infekcja kwiatostanów może następować w różnym stadium
ich rozwoju. Najczęściej zarodniki infekują kwiaty poprzez blizny
powstałe w wyniku odpadających kołpaczków. Kołpaczki są charakterystycznym elementem w strukturze kwiatostanów winorośli
i powstają poprzez zrośnięcie 5 płatków korony. Ich odpadanie zapoczątkowuje proces kwitnienia winorośli. Zarodniki szarej pleśni
mogą również wnikać poprzez otwory tworzące się w momencie
zasychania działek kielicha. W każdym bądź razie największe zagrożenie przypada na okres pełni kwitnienia. Niebezpieczeństwo
stanowi również możliwość infekcji nierozwiniętych kwiatów, które
151
pozostały w obrębie kształtujących się gron. Części kwiatów porażone przez szarą pleśń zewnętrznie nie wykazują żadnych objawów
chorobowych. Co prawda infekcja rzadko osiąga poziom epidemiczny prowadzący do zamierania kwiatostanów, ale już od tego
momentu zostaje zapoczątkowany bardzo ważny proces prowadzący w późniejszym okresie do gnicia gron i istotnych strat w plonie.
Dzieje się tak ponieważ grzybnia tworząca się z kiełkujących zarodników wrasta najczęściej, aż do dna kwiatowego i przechodzi w tzw.
„fazę uśpioną” (latentną) (Vire i in. 2004, Elmer i Reglinski, 2006,
Kretschmer i in. 2007).
Faza utajona
W swoim cyklu rozwojowym B. cinerea przechodzi na winorośli wyjątkowo długi okres utajony, który ma miejsce od końca
kwitnienia do początku dojrzewania owoców. Okres ten jest związany z bardzo wysoką opornością niedojrzałych jagód na porażenie
(Goetz i in. 1999). Za taki stan rzeczy odpowiada wiele czynników,
do których należy min. wytwarzanie przez niedojrzałe jagody bardzo specyficznych związków o charakterze odpornościowym. Do
tych najistotniejszych należy chociażby resweratrol (Ash i in. 1998,
Goetz i in. 1999, Vire i in. 2004, Elmer i Reglinski 2006).
„Reaktywacja” grzybni oraz ustalanie się poziomu infekcji
wtórnej
Grzybnia może wznowić swój wzrost zaraz na początku okresu dojrzewania jagód. Jest to niezmiernie istotna faza rozwojowa,
a jej uchwycenie stanowi niezbędny element decydujący w dużej
mierze o powodzeniu stosowanej ochrony. W literaturze enologicznej fazę tą określa się jako „veraison”. W tym czasie niedojrzałe grona zaczynają przebarwiać się co świadczy o ich wchodzeniu w okres
152
dojrzewania. Od tego momentu poziom infekcji jagód w sprzyjających dla grzyba warunkach będzie się sukcesywnie zwiększał.
Wzrost poziomu infekcji koreluje ze zwiększaniem się poziomu
zawartości cukru w jagodach będącego niezbędną pożywką dla
rozwoju szarej pleśni. W okresie dojrzewania jagód choroba może
znacząco nasilać się, jeżeli grona są uszkadzane przez owady, a także w wyniku działania różnych czynników atmosferycznych. Silne
opady deszczu, które wystąpią w tym okresie uszkadzają skórkę i są
jednym z podstawowych czynników prowadzących do epidemicznego rozwoju choroby. Rozwijająca się wtórna infekcja jagód jest
związana z zarodnikami tworzącymi się z grzybni, która wznowiła
swoją aktywność po okresie utajonym, zarodnikami pochodzącymi z sąsiednich porażonych gron oraz zarodnikami rozsiewającymi
się z innych sąsiadujących z plantacjami winorośli gatunków roślin
(Claire 2000, Vire i in, 2004).
Po zbiorze B. cinerea ponownie przechodzi w formę nieaktywna (spoczynkową) poprzez produkowanie w obrębie zniszczonych owoców struktur przetrwalnikowych, czyli sklerocjów, bądź
jako zimująca grzybnia. Sklerocja oraz zimująca grzybnia są zdolne
do kiełkowania i wytwarzania zarodników, które zapoczątkują infekcję kwiatów oraz uszkodzenia młodych tkanek wiosną w nadchodzącym sezonie (Elad i in. 2007).
Wpływ czynników atmosferycznych na poziom infekcji
Grzyb dobrze prosperuje w warunkach wysokiej wilgotności i przy braku przewiewu powietrza, stąd takie czynności jak
obrywanie liści czy przerzedzania gron minimalizują wystąpienie
sprzyjających dla jego rozwoju warunków (Pearson i in. 1989). Chociaż patogen nie rośnie dobrze w niedojrzałych jagodach, to może
dostać się do młodych owoców wcześniej min. poprzez więdnące
153
części kwiatów, resztki kwiatostanów pozostające w gronach i blizny pozostawione po odpadnięciu czapeczek. Takie infekcje pozostają w formie utajonej, ale grzybnia może ponownie uaktywnić się
w momencie, kiedy jagody zaczynają dojrzewać (Pearson i in. 1989,
Vire i in. 2004).
W warunkach klimatu chłodnego poziom utajonych infekcji
jest najczęściej związany z wilgotną pogodą panującą w okresie
kwitnienia winorośli. Jednak zdecydowana większość takich „uśpionych” infekcji pozostaje bezczynna, aż do zbiorów i nigdy się nie
uaktywnia. Czynniki, które powodują reaktywacje infekcji latentnych i wywoływanie choroby są dalej najsłabiej poznanym elementem w całym cyklu rozwojowym szarej pleśni. Wysoka wilgotność
powietrza w okresie przedzbiorczym oraz wysoka wilgotność gleby
od początku okresu dojrzewania jagód, wydają się istotnie sprzyjać
procesowi aktywacji grzybni. Należy zauważyć, że podobnie wilgotny okres w okresie kwitnienia promuje występowanie infekcji
latentnych, jak również wilgotny okres w okresie przedzbiorczym
sprzyja wzrostowi Botrytis i dostarcza warunków do dalszego jej
rozwoju. (Vire i in. 2004).
Jak zdecydowana większość grzybów zarodniki B. cinerea
wymagają tzw. „filmu wodnego”, czyli okresu ciągłego zwilżenia,
w którym mogą kiełkować i zainicjować infekcje. Stąd deszczowa
pogoda w okresie przedzbiorczym uwydatnia reakcję łańcuchową,
w której wcześniej utajone infekcje są aktywowane przez wysoką
wilgotność powietrza i wysoką wilgotność gleby. Takie warunki
promują produkcję zarodników na porażonych resztkach roślinnych
i porażonych jagodach, a obecność wody na powierzchni jagód
sprzyja kiełkowaniu zarodników i pojawianiu się nowych infekcji.
Także wysoka zawartość azotu w jagodach oraz różne uszkodzenia
mechaniczne sprzyjają rozwojowi epidemii (Claire 2000).
154
Reasumując należy zauważyć, że infekcje utajone będące
efektem porażenia kwiatów mogą być istotne, o ile zaistnieją warunki umożliwiające wznowienie ich aktywności. Wtedy stają się
one podstawą do późniejszego rozprzestrzeniania się choroby. Ponieważ niewiele z nich uaktywnia się i prowadzi do gnicia jagód to
hipotetycznie można założyć, że stosowanie fungicydów w okresie
kwitnienia nie byłoby potrzebne, jeżeli od momentu rozpoczęcia
dojrzewania jagód sezon jest suchy i nie ma warunków sprzyjających wznawianiu aktywności grzyba i dalszemu rozprzestrzenianiu
się patogena. Z drugiej strony, jeżeli okres przedzbiorczy będzie
mokry wykonywanie zabiegów w momencie kwitnienia jest jak
najbardziej uzasadnione. Ponieważ poziom infekcji jest uzależniony od czasu zwilżenia liści i temperatury to precyzyjne ustalanie
liczby koniecznych do przeprowadzenia aplikacji winorośli wymaga
posiadania odpowiedniej aparatury podobnej do tej jaką stosuje
się sadach do sygnalizowania oprysków przeciwko parchowi jabłoni. Przy braku takich przyrządów, decyzje oparte wyłącznie na własnym przeczuciu mogą okazać się bardzo ryzykowne i w tej sytuacji
niestety lepiej będzie wykonać większą ilość zabiegów nawet jeżeli
część z nich okazałaby się niepotrzebna (Commenil i in. 1997, Coertze i in. 2001).
Strategia chemicznej ochrony winorośli przed szarą pleśnią
Standardowa strategia ochrony chemicznej zakłada wykonywanie zabiegów w czterech podstawowych fazach, zaprezentowanych w tab. 8. (Misc, 2002, Elad i in. 2007, Moyer i Grove 2011).
155
Tabela 8. Standardowe terminy stosowania fungicydów do ochrony
winorośli prze szarą pleśnią.
Faza zwalczania
Faza rozwojowa winorośli
FAZA I
Ia
kiedy latorośle mają 10-20 cm i opadło ok. 5%
płatków kwiatowych
Ib
kiedy opadło 80% płatków kwiatowych
FAZA II
w okresie przed zamykaniem się gron
FAZA III
bezpośrednio po zapoczątkowaniu okresu
dojrzewania jagód w gronach
FAZA IV
w okresie przedzbiorczym
W niektóre lata wczesne zabiegi (na kwiat i przed zamykaniem gron) dają lepszą ochronę, niż zabiegi wykonywane w terminach późniejszych (w fazie dojrzewania gron i w okresie przed zbiorami). W pozostałe lata to właśnie odwrotny schemat zabiegów
może okazać się zdecydowanie skuteczniejszy. Czasami stosowanie
wyłącznie dwóch wcześniejszych zabiegów, albo tylko dwóch późniejszych, może być wystarczające i nie ma potrzeby wykonywania pełnej ich liczby. Jednak w większości przypadków wykonanie
standardowo wszystkich czterech oprysków gwarantuje największą
skuteczność. Osiąganie korzyści z wcześniejszych czy późniejszych
aplikacji jak i ich sumaryczna liczba zmienia się w poszczególnych
sezonach w zależności od sumy i rozkładu opadów oraz wynika
z różnej wrażliwości poszczególnych odmian czy krzyżówek.
Literatura
Allègre M., Daire X., Héloir M., Trouvelot S., Mercier L., Adrian M., Pugin,
A. (2007). Stomatal deregulation in Plasmopara viticola - infected
grapevine leaves. New Phytologist, 173: 832–840.
156
Ash G., McDonald C., Ellison P., Mcdonaldb C., Ellison P., McDonald C.
(1998). An Expert System for the Management of Botrytis cinerea in Australian Vineyards . I . Development. Agricultural Systems,
56(2): 185–207.
Bendek C. E., Campbell P. A., Torres R., Donoso A., Latorre, B. A. (2007).
The risk assessment index in grape powdery mildew control decisions and the effect of temperature and humidity on conidial
germination of Erysiphe necator. Spanish Journal of Agricultural
Research, 5(4): 522–532.
Bouscaut J., Corio-Costet M.F. (2007). Detection of a Specific Transposon
in Erysiphe necator from Grapevines in France. Journal of Phytopathology, 155(6): 381–383.
Caffi T., Rossi V., Cossu A., Fronteddu, F. (2007). Empirical vs. mechanistic
models for primary infections of Plasmopara viticola. EPPO Bulletin, 37(2): 261–271.
Calonnec A., Cartolar P., Poupot C., Dubourdieu D., Darriet P. (2004). Effects of Uncinula necator on the yield and quality of grapes (Vitis
vinifera) and wine. Plant Pathology, 53: 434 - 445.
Campbell P., Bendek C., Latorre B. A. (2007). Risk of powdery mildew (Erysiphe necator) outbreaks on grapevines in relation to cluster development. Ciencia E Investigacion AGRARIA, 34(May 2006): 1–6.
Carroll J. E., Wilcox W. F. (2003). Effects of humidity on the development
of grapevine powdery mildew. Phytopathology, 93(9): 1137–1144.
Choquer M., Fournier E., Kunz C., Levis C., Pradier J.M., Simon A., Viaud
M. (2007). Botrytis cinerea virulence factors: new insights into
a necrotrophic and polyphageous pathogen. FEMS Microbiology
Letters, 277(1): 1–10.
Claire D. J. R. (2000). Managing Bunch Rots. Procedings ASVO Viticulture
Seminar. Mildura Arts Centre, Mildura, Victoria.
157
Coertze S. Holz G. Sadie A. (2001). Germination and establishment of infection on grape berries by single airborne conidia of Botrytis cinerea. Plant Disease, 85(6): 668–677.
Commenil P., Brunet, L., Audran J. (1997). The development of the grape
berry cuticle in relation to susceptibility to bunch rot disease. Journal of Experimental Botany, 48(313): 1599–1607.
Cortesi P., Bisiach M., Ricciolini M., Gadoury D. M. (1997). Cleistothecia
of Uncinula necator - An additional source of inoculum in Italian
vineyards. Plant Disease, 81(8): 922–926.
Cortesi P., Ottaviani M.P., Milgroom M. G. (2004). Spatial and Genetic
Analysis of a Flag Shoot Subpopulation of Erysiphe necator in Italy.
Phytopathology, 94(6): 544–550.
Dalla Marta A., Magarey R. D., Orlandini S. (2005). Modelling leaf wetness
duration and downy mildew simulation on grapevine in Italy. Agricultural and Forest Meteorology, 132(1-2), 84–95.
Deliere L., Sauris P. (2003). Vineyard evaluation of the efficacy of fenamidone - containing products against grapevine downy mildew (Plasmopara viticola). Pflanzenschutz-Nachrichten Bayer, 56: 477–490.
Délye C., Laigret F., Corio-Costet M. F. (1997). RAPD Analysis Provides Insight into the Biology and Epidemiology of Uncinula necator. Phytopathology, 87(7): 670–677.
Elmer P. A. G., Reglinski T. (2006). Biosuppression of Botrytis cinerea in
grapes. Plant Pathology, 55: 155–177.
Erickson E. O., Wilcox W. F. (1997). Distributions of Sensitivities to Three
Sterol Demethylation Inhibitor Fungicides Among Populations of
Uncinula necator Sensitive and Resistant to Triadimefon. Phytopathology, 87(8): 784–791.
Ficke A., Gadoury D. M., Seem R. C. (2002). Ontogenic resistance and
plant disease management: a case study of grape powdery mildew. Phytopathology, 92(6): 671–675.
158
Fisher D.,Taylor, A. Gordon C. at all. (2007). DOWNY MILDEW IN VINEYARDS. Bulletin 4708, Replaces Bulletin 4439, ISSN 1833-7236.
Fung R. W. M., Gonzalo M., Fekete C., Kovacs L. G., He Y., Marsh E., Qiu W.
(2007). Powdery Mildew Induces Defense-Oriented Reprogramming of the Transcriptome in a Susceptible But Not in a Resistant
Grapevine. Plant Physiology, 146(1): 236–249.
Pearson G. D. A., Goheen C.A., Gadoury D. M. (1989). Compendium of
Grape Diseases. Mycologia (Vol. 81). The American Phytopathological Society, 93.
Gadoury D. M., Seem R. C., Ficke A.,Wilcox, W. F. (2001). The epidemiology of powdery mildew on concord grapes. Phytopathology, 91(10):
948–955.
Gadoury D. M., Seem R. C., Ficke A., Wilcox W. F. (2003). Ontogenic resistance to powdery mildew in grape berries. Phytopathology,
93(5): 547–555.
Gadoury D. M., Seem R. C., Pearson R. C., Wilcox W. F., Dunst R. M. (2001).
Effects of Powdery Mildew on Vine Growth, Yield, and Quality of
Concord Grapes. Plant Disease, 85(2): 137–140.
Gessler C., Pertot I., Perazzolli M. (2011). “Plasmopara viticola”: a review
of knowledge on downy mildew of grapevine and effective disease
management. Phytopathologia Mediterranea, 50(1): 3–44.
Gobbin D. (2004). Redefining Plasmopara viticola Epidemiological Cycle
by Molecular Genetics. A Dissertation Submitted to the SWISS FEDERAL INSTITUTE OF TECHNOLOGY, ZÜRICH for the Degree of Doctor on Natural Sciences, 154.
Gobbin D., Jermini M., Loskill B., Pertot I., Raynal M., Gessler C. (2005).
Importance of secondary inoculum of Plasmopara viticola to epidemics of grapevine downy mildew. Plant Pathology, 54(4): 522–
534.
159
Gobbin D., Rumbou A., Linde C. C., Gessler C. (2006). Population genetic
structure of Plasmopara viticola after 125 years of colonization in
European vineyards. Molecular Plant Pathology, 7(6): 519–531.
Goetz G., Fkyerat A., Métais N., Kunz M., Tabacchi,R., Pezet R., Pont V.
(1999). Resistance factors to grey mould in grape berries: Identification of some phenolics inhibitors of Botrytis cinerea stilbene
oxidase. Phytochemistry, 52(1999): 759–767. h
Grove G. G. (1987). Perennation of Uncinula necator in Vineyards of
Eastern Washington. Plant Disease, 88(3): 242–247.
Gubler W.D., Rademacher M.R., Vasquez S. (1999). Control of Powdery
Mildew Using the UC Davis Powdery Mildew Risk Index. Retrieved
from http://www.apsnet.org/publications/apsnetfeatures/pages/
UCDavisRisk.aspx.
Halleen F., Holz G. (2001). An Overview of the Biology, Epidemiology and
Control of Uncinula necator (Powdery Mildew) on Grapevine, with
Reference to South Africa. South African Journal of Enology & Viticulture, 22(2): 111–121.
Hayes M. A. (2006). Identification of host genes involved in the biotrophic
interaction between grapevine and powdery mildew by Table of
contents. A thesis submitted for the degree of Doctor of Philosophy. The University of Adelaide School of Agriculture and Wine.
Hitch C., Wicks T. J. (2002). Managing new fungicides for the control of
powdery mildew and other grape diseases. South Australian Research and Development Institute. FINAL REPORT to GRAPE AND
WINE RESEARCH & DEVELOPMENT CORPORATION. Project Number: SAR 99/3.
Hughes G., McRoberts N., Madden L. V, Gottwald T. R. (1997). Relationships between disease incidence at two levels in a spatial hierarchy. Phytopathology, 87(5): 542–50.
Jacometti M. A., Wratten S. D., Walter M. (2007). Management of understorey to reduce the primary inoculum of Botrytis cinerea:
160
Enhancing ecosystem services in vineyards. Biological Control,
40(1): 57–64.
Kast W. K. (1997). A step by step risk analysis (SRA) used for planning
sprays against powdery mildew (OiDiag-System). Vitic. Enol. Sci.,
(52): 230–231.
Kennelly M. M., Gadoury D. M., Wilcox W. F., Magare, P. A., Seem R. C.
(2005). Seasonal development of ontogenic resistance to downy
mildew in grape berries and rachises. Phytopathology, 95(12):
1445 - 1452.
Kochman J. (1980). Zakażenia roślin przez grzyby. Wszechnica Nauki Polskiej. Najnowsze Osiągnięcia Nauki. Ossolineum, Wrocław. 122 str.
Kretschmer M., Kassemeyer H.-H., Hahn, M. (2007). Age-dependent Grey
Mould Susceptibility and Tissue-specific Defence Gene Activation
of Grapevine Berry Skins after Infection by Botrytis cinerea. Journal of Phytopathology, 155(5): 258–263.
Lalancette N., Madden L. V., Ellis, M. A. (1988). A Quantitative Model for
Describing the Sporulation of Plasmopara viticola on Grape Leaves. Phytopathology, 78(10): 1316–1321.
Mia Gabrielle Williams. (2005). Impact of environmental conditions on
the infection behaviour of western australian strains of. Thesis presented for the degree of Doctor of Philosophy of the University of
Western Australia. 169 p.
Miles L. A. (2011). The Epidemiology of Grapevine Powdery Mildew in
Michigan and the Effects of Powdery and Downy Mildew on Vine
Physiology. Submitted to Michigan State University in Partial Fulfillment of the Requirements for the Degree of Master of Science.
Misc. (2002). Good plant protection practice: Grapevine - PP 2/23(1).
EPPO Bulletin, 32(2), 371–392.
Moyer M., Grove. G. (2011). Botrytis Bunch Rot in Commercial Washington Grape Production. WASHINGTON STATE UNIVERSITY EXTENSION FACT SHEET FS046E, 1–5.
161
Musetti R., Stringher L., Borselli S., Vecchione A., Zulini L., Pertot I. (2005).
Ultrastructural analysis of Vitis vinifera leaf tissues showing atypical symptoms of Plasmopara viticola. Micron (Oxford, England :
1993), 36(1): 73–80.
Northover J., Homeyer, C. A. (2001). Disease Control Detection and Management of Myclobutanil-Resistant Grapevine Powdery Mildew
(Uncinula necator) in Ontario. Canadian Journal of Plant Pathology, 23: 337–345.
Park E. W., Seem R. C., Gadoury D. M., Pearson, R. C. (1997). DMCASTa prediction model for grape downy mildew development. Viticult.
Enol. Sci., 52: 182–189.
Pavloušek P. (2007). Evaluation Of Resistance To Powdery Mildew In Grapevine Genetic Ressources. Journal of Central European Agriculture, 8(1): 105–114.
Reuveni M. (2001). Activity of trifloxystrobin against powdery and downy
mildew diseases of grapevines. Canadian Journal of Plant Pathology, 23: 52–59.
Rossi V., Caffi, T. (2007). Effect of water on germination of Plasmopara
viticola oospores. Plant Pathology, 56(6): 957–966.
Rumbolz J., Kassemeyer H.H., Steinmetz V., Deising H. B., Mendgen K.,
Mathys, D., Guggenheim R. (2000). Erratum: Differentiation of infection structures of the powdery mildew fungus Uncinula necator and adhesion to the host cuticle. Canadian Journal of Botany,
78(7): 984.
Salinari F., Giosuè S., Tubiello F. N., Rettori A., Rossi V., Spanna F., Gullino M. L. (2006). Downy mildew (Plasmopara viticola) epidemics
on grapevine under climate change. Global Change Biology, 12(7):
1299–1307.
Sall M.A., Wrysinski J., Shick F.J. (1983). Temperature-based sulfur applications to control grape powdery mildew. California Agriculture,
Berkeley, (August), 4–5.
162
Santomauro A., Tauro G., Dongiovanni C., Giampaolo C., Abbatecola A.,
Miazzi, M. (2003). A four-year experience with trifloxystrobin against powdery mildew on table grape in Southern Italy, Pflanzenschutz-Nachrichten Bayer, 56: 373–386.
Steinkellner S., Redl H. (2001). Sensitivity of Uncinula necator populations
following DMI-fungicide usage in Austrian vineyards. Bodenkultur,
52(4): 213–219.
Stummer B. E., Zanker T., Harvey P. R., Scott E. S. (2006). Detection and
quantification of Erysiphe necator DNA in wine grapes and resultant must and juice. Mycological Research, 110 (10): 1184–92.
Viret O., Keller M., Jaudzems V. G., Cole, F. M. (2004). Botrytis cinerea Infection of Grape Flowers: Light and Electron Microscopical Studies
of Infection Sites. Phytopathology, 94(8): 850–7.
Wilcox W. F. (2003). Strategies to control powdery mildew. Retrieved from
http://www.practicalwinery.com/marapr03/marapr03p16.htm
Wong F. P., Burr H. N., Wilcox, W. F. (2001). Heterothallism in Plasmopara
viticola. Plant Pathology, 50(4): 427–432.
Wong F. P., Wilcox, W. F. (2001). Comparative Physical Modes of Action of
Azoxystrobin, Mancozeb, and Metalaxyl Against Plasmopara viticola (Grapevine Downy Mildew). Plant Disease, 85.
Elad Y., Williamson B., Tudzynski P., Delen N. (2007). Botrytis: Biology, Pathology and Control. Springer. 404.
Ypema H.L., Gubler W. D. (1997). Long-term effect of temperature and
triadimefon on proliferation of Uncinula necator: Implications
for fungicide resistance and disease risk assessment, Plant Dis.
81:1187-1192.
Ypema H. L., Ypema M., Gubler W. D. (1997). Sensitivity of Uncinula necator to Benomyl, Triadimefon, Myclobutanil, and Fenarimol in California. Plant Disease, 81(3): 293–297.
163
Fotografia 13. Objawy szarej pleśni na gronach.
Fotografia 14. Mączniak rzekomy – infekcja pierwotna.
164
Fotografia 15. Mączniak rzekomy - infekcja wtórna.
Fotografia 16. Objawy mączniaka rzekomego na jagodach.
165
Fotografia 17. Pierwsze ogniska mączniaka prawdziwego na liściach.
Fotografia 18. Grzybnia, zarodniki i owocniki (kleistotecja) mączniaka
prawdziwego na jagodach.
166
11
OCENA JAKOŚCI PLONU,
WYZNACZANIE TERMINU
ZBIORU
Właściwy termin zbioru owoców w znacznej części determinuje jakość przyszłego wina. W zależności od tego, jakie wino chcemy uzyskać, decydujemy się na zbiór owoców w określonym terminie. Na południu Europy winiarz ma zwykle większe pole manewru
niż w warunkach polskich. W ciepłym klimacie winiarz może zdecydować o zbiorze winogron wówczas, gdy osiągnie ono dojrzałość
zbiorczą i technologiczną – wówczas zwykle owoce posiadają już
odpowiednio dużo cukru, by mów wyprodukować wino o mocy 1213% alkoholu. Często wręcz przyspiesza się termin zbioru owoców,
i zbiera grona przed osiągnięciem przez owoce właściwej dojrzałości, po to by uniknąć produkcji wina bardzo mocnego (15% alk.) –
np. w Portugalii czy Hiszpanii. Producenci wina na południu Europy
uskarżają się na zbyt ciepłe lata. Polski winiarz ma zwykle odmienne dylematy: zebrać winogrona, czy zaryzykować możliwość opadu deszczu i obniżenia temperatury? W praktyce owoce w Polsce
zbiera się zwykle dużo wcześniej niż należy, z uwagi na zbliżające
się ochłodzenia, intensywne opady deszczu i ryzyko infekcji, silne
wiatry. Niedojrzałe nasiona, zbyt duża ilość tanin w skórce owoców
powoduje często w polskich winach powstawanie aromatów i smaków „trawiastych” (niedojrzałych lub zielonych części roślin), zbyt
wysoką kwasowość win, niską zawartość alkoholu i praktycznie
167
Ocena jakości plonu, wyznaczanie terminu zbioru
brak możliwości wyprodukowania wina słodkiego. Wina półsłodkie
możliwe są do uzyskania tylko w latach słonecznych, o sprzyjającym przebiegu pogody.
Dlatego też do nasadzeń w Polsce poleca się jedynie odmiany wczesne i średnio wczesne. Uprawa pozostałych, nawet
teoretycznie nadających się dla naszego klimatu stanowi ryzyko, iż
w latach o niesprzyjających warunkach atmosferycznych owoce nie
zdążą dojrzeć (Izajasz-Parchańska i in. 2012).
Podstawowe parametry niezbędne do
wyznaczania terminu zbioru owoców
W krajach o rozwiniętej kulturze uprawy winorośli na potrzeby określenia terminu zbioru wykonuje się kompletne, skomplikowane analizy laboratoryjne. W każdym rejonie uprawy winiarz
ma dostęp do właściwie przygotowanego laboratorium, w którym
codziennie może przebadać próbki owoców i wyznaczyć właściwy
termin zbioru. W Polsce, w związku z brakiem takiej infrastruktury
oprzeć musimy się na podstawowych analizach możliwych do wykonania samodzielnie przez producenta bezpośrednio w winnicy.
Przygotowanie próbki reprezentatywnej
Niezmiernie ważnym, często pomijanym przez polskich winiarzy jest właściwy sposób pobrania próby owoców. Każdorazowo do badań powinniśmy pobrać około 200 jagód, pochodzących
z różnych krzewów i gron. Można tego dokonać poprzez pobranie
kilku gron – lub też pojedynczych owoców. Przy niewielkiej plantacji
minimalna liczba jagód to około 60. Pomijamy krzewy na rzędach
skrajnych, a także pierwsze krzewy w rzędzie (lub też wykonujemy
168
osobną analizę i wyznaczamy odrębny termin zbioru, gdy występują duże różnice).
Zawartość cukru w owocach
Podstawowym parametrem jest ocena zawartości cukrów
w soku owoców winorośli. Trzeba pamiętać, aby pomiar wykonać
na soku wyciśniętym z reprezentatywnej próby. Pomiar można wykonać zgniatając w woreczku foliowych kilkadziesiąt jagód i mierząc
zawartość ekstraktu cukrowego w soku. Do pomiaru zawartości cukru w owocach winiarze wykorzystują zwykle przenośny refraktometr, który często dla ułatwienia posiada także wyskalowanie również na zawartość możliwego do uzyskania potencjalnego alkoholu.
Refraktometr
przenośny
Nanoszenie próbki
cieczy
Odczyt wartości
Rysunek 10. Obsługa refraktometru
Refraktometry służą do badania współczynników załamania światła w różnych środowiskach, przede wszystkim w cieczach
(Rys. 10). Ta metodą, poza zawartością cukru w soku mierzy się również inne parametry (zasolenie, temperatura zamarzania płynów
itp.). Dlatego warto pamiętać, że nie każdy przenośny refraktometr
jest wyskalowany i przeznaczony do badania soków owocowych.
169
Wszystkie z prezentowanych refraktometrów posiadają zwykle automatyczną kompensację temperatury. Poszczególne modele mierzą również zawartość cukru w różnych zakresach (0-10%,
0-32%, 18-32%). Jednostka pomiaru – 1 brix – odpowiada 1% cukru w moszczu, czyli 10 g/l. Przy posiadaniu znacznej liczby prób,
w celu przyspieszenia pracy, stosuje się refraktometry stacjonarne,
z odczytem elektronicznym.
Zbiór owoców przeznaczonych do wyrobu winogron rozpoczynamy wówczas, gdy zawartość cukru pozwoli na otrzymanie
wina o zawartości alkoholu minimum 10%. Zakładając, że dla uzyskania 1% alkoholu potrzebne jest ok. 17g cukru – minimalna zawartość cukru wynieść powinna 170g/l (17 brix). W praktyce wziąć
pod uwagę należy tzw. „niecukry” (związki, które nie są cukrami,
jednak wpływają na pomiar), który jest ok. 4 brix, więc optymalnie
zbiór należy zacząć gdy otrzymamy ok. 21 brix.
Kwasowość ogólna
Pomiar kwasowości ogólnej wykonuje się metodą miareczkowania. Moszcz miareczkuje się w obecności błękitu bromotylowego. Miareczkowanie przeprowadza się 0,1M NaOH, aż do
uzyskania koloru zielono-niebieskiego. W warunkach polskich kwasowość moszczu, jest bardzo rożna, zależnie od przebiegu pogody
( 6,5 – 15). W krajach cieplejszych problem stanowi często zbyt niska kwasowość, powodująca mało wyrazisty smak wina, stąd nagły
spadek kwasowości powoduje często podjęcie decyzji o przyspieszeniu zbioru.
pH moszczu
pH jest jednym z podstawowych parametrów oceny owoców. Moszcz o zbyt wysokim pH łatwo ulega zepsuciu, utrzymanie
170
stabilności mikrobiologicznej w procesie wiwifikacji jest bardzo
trudne. Należy kontrolować zmiany pH w celu wyboru takiego terminu zbioru, by pH znajdowało się w granicach 3,0-3,7. W niższym
pH drożdże fermentują zbyt wolno, zbyt wysokie natomiast powoduje trudności z utrzymaniem właściwej czystości mikrobiologicznej moszczu.
Zasady wyznaczania optymalnego terminu zbioru
Na podstawie opisanych powyżej, prostych analiz wyznaczyć
można termin zbioru owoców, metody te jednak nie określają dojrzałości technologicznej owoców, to znaczy takich parametrów jak
dojrzałość nasion, aromat owoców, dojrzałość tanin itp. W tym celu
niezbędna jest organoleptyczna ocena dojrzałości owoców. Ocenę
taką przeprowadza się na podstawie ustalonych zasad. Optymalnym byłoby alby ocenę przeprowadzały niezależnie w tym samym
czasie dwie lub trzy osoby, codziennie te same.
Należy przy tym pamiętać, że zmiana koloru skórki i dojrzewanie jagód nie przebiega jednolicie, można więc, w razie potrzeby
dokonywać selekcji owoców i wykonać zbiór w dwóch terminach
(Tab. 9.). Od mięknięcia jagód do pełnej dojrzałości fizjologicznej
upływa od 40 do 60 dni. Jagody osiągają wówczas maksymalną
wielkość oraz najwyższą koncentrację cukrów w ilości ok. 180240g/l (w zależności od odmiany). Jeśli kolor pestek jest ciemnobrązowy, a ich smak z gorzkiego i ściągającego - łagodnieje (staje się
bardziej orzechowy), jest to oznaka osiągnięcia przez pestki pełnej
dojrzałości fizjologicznej. Szypułki również brązowieją, a w strefie
rozmieszczenia owoców przebarwiają się liście. Niemniej ważna
dla winiarza jest także dojrzałość aromatyczna owoców– kojarzona głównie z dojrzałością oceniana na podstawie skórki, związki
fenolowe w niej zawarte osiągają maksymalne stężenie i łatwo
171
ekstrahują do moszczu. Niektóre odmiany osiągają najlepsze własności aromatyczne przed osiągnięciem pełnej dojrzałości fizjologicznej, przy zawartości cukru 160-180 g•-1 (Jackson 2008).
Na podstawie wszystkich powyższych parametrów ocenić
można dojrzałość technologiczną – moszcz cechuje się odpowiednią zawartością cukru i kwasów organicznych, wartością pH, ale
również odpowiednimi właściwościami skórki, pestki i miąższu.
Dojrzałość ta jest ściśle uzależniona od rodzaju wina jakie chcemy
uzyskać.
Proponowany schemat oceny dojrzałości organoleptycznej
przedstawia tabela na kolejnej stronie.
Kiedy i jak często wykonywać analizy
Ocenę organoleptyczną oraz pomiary podstawowych parametrów należy rozpocząć co najmniej 2-3 tygodnie przed przewidywanym terminem zbioru. Nawet gdy owoce wydają się być wyraźnie niedojrzałe, monitorowanie zmian pozwoli na uniknięcie wad
i ewentualne wykrycie infekcji jagód. Początkowo ocenę można
wykonać raz w tygodniu, potem co 3-4 dni. Na około 10 dni przed
zbiorem pomiary wykonujemy codziennie, najlepiej rano czyli o takiej porze, o jakiej zwykle przeprowadza się zbiory. Różnice pomiędzy zawartością cukru rano i wieczorem potrafią być znaczne, podobnie opad deszczu może istotnie zmienić skład jagód. Dlatego
należy pamiętać, by podjęcie ostatecznej decyzji o terminie zbioru
skorelowane było także przewidywaniami dotyczącymi spodziewanej pogody. Zmniejszenie koncentracji cukru w jagodach po opadach deszczu może uniemożliwić wyprodukowanie wina o spodziewanej zawartości alkoholu. Kilkudniowe opady i wysoka wilgotność
mogą przyczynić się do całkowitego zniszczenia plonu na skutek infekcji grzybowych.
172
Literatura
Izajasz-Parchańska M., Cioch M. Tuszyński T. 2012. Monitoring parametrów dojrzałości technologicznej winogron na terenie małopolskiej
Winnicy Srebrna Góra, w sezonie wegetacyjnym 2012, Acta Agrophysica 21(3), 263-278.
Jackson R.S 2008. Wine science, principles and applications. Elsevier, 270317.
173
Tabela 9. Ocena dojrzałości owoców według skali 4 punktowej (opr. własne).
Dojrzałość (skala punktowa 1-4)
Ewentualne
1
2
3
4
możliwe wady
Mało słodka, wyczuSusza – miąższ silwalna kwasowość,
Słodka, lekko kwanie
słodki i o wysoskórka w rożnym Średnio słodka,
śna, skorka odchoIntensywnie słodka,
kiej kwasowości;
stopniu odchodzi
lekko kwaśna,
dzi prawie całkoskórka odchodzi od
od miąższu, miąższ
skórka lekko
Owoce zbyt dojrzawicie od miąższu,
miąższu, szypułka odmocno przylega
odchodzi od
łe - owoce bardzo
szypułka odchodzi
chodzi bardzo łatwo
do skórki i pestek,
miąższu
słodkie, zbyt niska
łatwo
szypułka odrywa się
kwasowość
razem z miąższem
Infekcje grzybowe
Umiarkowanie
- aromaty pleśnioTrawiasty, zielony,
Neutralny,
Bardzo intensywnie
intensywny, owowe, ziemiste, fenoniedojrzały
„bez smaku”
owocowy, konfiturowy
cowy
lowe, grudkowaty
miąższ
jagoda (cała)
miąższ
174
Element owocu
Element owocu
175
Brązowo-zielone
Brązowe, o orzechowym smaku,
lekko lub średnio
cierpkie
Zielone, żółto-zielone
Dość miękka, neuTwarda, trawiasta,
Twarda, lekko
tralna, owocowa
zielona (odm. jatrawiasta, do lub lekko trawiasta,
sne), różowa (odm.
neutralnej, ziekolor jednolity
ciemne), kwaśna,
lona lub różosłomkowy lub
wysuszająca, ściąwa, agresywne bursztynowy (lub
gająca, niska intengarbniki
od ciemnoczerwosywność garbników
nego do czarnego).
Dojrzałość (skala punktowa 1-4)
2
3
skórka
nasiona
1
Ewentualne
4
możliwe wady
Podczas degustacji
łatwo rozpada się, wyInfekcje grzybowe
czuwalny smak konfitur,
– smak ziemisty,
kolor jednolity burszpleśni, fenolowy,
tynowy lub czarny, nie
„zepsuty”
wyczuwalne nuty kwaU niektórych odśne, brak wysuszających
mian – trawiasty
garbników, silna ekstraksmak skórki
cja barwników do moszczu po rozgnieceniu
Niesprzyjające
Ciemnobrązowe, smak
warunki pogoorzechowy-tostowy,
dowe - Kolorowe
brak cierpkości, łatwo
przebarwienia na
oddzielają się od miążnasionach, przy
szu
niedojrzałej skórce
i miąższu
12
EKOLOGICZNA UPRAWA
WINOROŚLI
W ostatnich latach na całym świecie wzrasta zainteresowanie ekologiczną uprawą winorośli. Powodem zwiększonego zainteresowania produktami ekologicznymi jest troska ludzi o bezpieczeństwo żywności, zdrowie i środowisko, ale także względy
ekonomiczne (Dragincic i in. 2015). Ten system uprawy jest obecny
we wszystkich państwach, w których prowadzi się uprawę winorośli, jednak w stosunkowo małej skali w porównaniu do uprawy
konwencjonalnej. W 2012 roku globalna powierzchnia winnic ekologicznych wynosiła 284155 ha w ponad 50 krajach (AgenceBIO
2016). Do największych plantatorów winogron organicznych należały Hiszpania, Francja i Włochy (w sumie 72% powierzchni światowych upraw ekologicznych). Powierzchnia tych upraw z roku na
rok wzrasta. Przykładem jest Francja, w której, w 2001 r. wynosiła
ona 13 426 ha, w 2008r. 28 190 ha, a w 2014 r. 54 687 ha (AgenceBIO 2016, Coll i in. 2011). Światową produkcję win ekologicznych
w 2012 r. oszacowano na 6 mln hektolitrów, co stanowiło 2,4% całkowitej produkcji wina. Największymi rynkami wina ekologicznego
są: Francja, Niemcy, USA, Włochy, Wielka Brytania i Austria.
Podstawową zasadą i celem funkcjonowania systemu ekologicznego jest współistnienie z otaczającym środowiskiem naturalnym, a więc wzmocnienie cykli biologicznych, utrzymanie równowagi biologicznej dzięki podtrzymywaniu bioróżnorodności na
terenie uprawy, jak i wokół upraw. Ważne jest utrzymanie stanu
177
Ekologiczna uprawa winorośli
lub poprawa żyzności gleby w wyniku zachowania wysokiego poziomu próchnicy przez stosowanie nawozów naturalnych zwłaszcza
obornika, wykorzystanie – zaorywanie lub mieszanie z glebą resztek roślinnych, np. resztek pozbiorczych, stosowanie mało inwazyjnej techniki uprawy roli. Zasadą jest również jak najmniejszy wpływ
na środowisko w wyniku nie używania syntetycznych nawozów mineralnych, chemicznych środków ochrony roślin i herbicydów oraz
minimalizacji zużycia zasobów nieodnawialnych. Kryteria rolnictwa
ekologicznego to nie tylko wymogi dotyczące uprawy roślin, ale
także przetwórstwo surowców ekologicznych oraz zasady znakowania produktów.
Zmianę systemu produkcji z konwencjonalnej czy integrowanej na ekologiczną nazywa się konwersją, czyli przestawieniem. Jest
to wymagany okres stosowania w gospodarstwie kryteriów, przed
przyznaniem certyfikatu produkcji ekologicznej po raz pierwszy.
Okres konwersji dla upraw wieloletnich (w tym winnic) trwa 3 lata,
służy rozkładowi pozostałości stosowanych na tej powierzchni
środków chemicznych, a także osiągnięciu równowagi ekologicznej
w gospodarstwie. Wdrożenie kryteriów rolnictwa ekologicznego
podlega kontroli i jest warunkiem uzyskania certyfikatu, uprawniającego do znakowania produktu i jego zbytu jako pochodzącego
z rolnictwa ekologicznego. Dalsze etapy postępowania z winogronami uzyskanymi z takiej uprawy muszą również mieć cechy ekologicznej produkcji wina, aby uzyskany produkt mógł zachować
nazwę produktu ekologicznego. Dopuszczalne są tradycyjne metody mechaniczne, fizyczne, fermentacyjne.
Wytyczne dla rolnictwa ekologicznego zostały ustanowione
przez IFOAM (Międzynarodową Federację Rolnictwa Ekologicznego). Akty prawne regulujące ekologiczną uprawę roślin w Polsce to:
Ustawa z dn. 25 czerwca 2009 r. o rolnictwie ekologicznym (Dz. U.
178
09. Nr 116, poz. 975) i Ustawa z dnia 5 grudnia 2014 r. o zmianie
ustawy o rolnictwie ekologicznym (Dz. U. z 2015 r., poz. 55) oraz
odpowiednie Rozporządzenia Ministra Rolnictwa i Rozwoju Wsi.
Przepisy Unii Europejskiej, natomiast to: Rozporządzenie Rady nr
834/2007 (tekst pierwotny) z dnia 28 czerwca 2007 r. w sprawie
produkcji ekologicznej i znakowania produktów ekologicznych
(Dz.Urz. L 189 z 20.07.2007 r., s.1) wraz z kolejnymi Rozporządzeniami zmieniającymi i wykonawczymi.
Położenie miejsca uprawy winorośli i stanowisko ma ogromny wpływ na jakość winogron i wina. Jak podaje Barbeau i in.
(2001) głębokość gleby, rodzaj skały macierzystej, ekspozycja oraz
wysokość n.p.m. wpływają na przebieg dojrzewania i dojrzałość winogron oraz ich skład. Van Leeuwen i Seguin (2006) także twierdzą,
że gleba wraz z klimatem, jest kluczowym składnikiem siedliska
dla produkcji winorośli i wina oraz dla jakości wina. Należy również pamiętać o tym, że winnica ekologiczna powinna być położona
na terenie wolnym od zanieczyszczeń przemysłowych i komunikacyjnych, na glebie o niskim poziomie wód gruntowych. Najlepszą
lokalizacją takiej winnicy w Polsce są stoki południowo-zachodnie
terenu wyniesionego ponad otoczenie (300 – 400 m n.p.m.), z naturalnymi osłonami od wiatrów północnych i wschodnich. Nieco
gorsza lokalizacja to teren o nachyleniu południowym. Zupełnie
nieprzydatne są bezodpływowe zagłębienia terenu, w których tworzą się zastoiska mrozowe.
Przy zakładaniu nowej winnicy, zgodnie z zasadami produkcji
ekologicznej niezbędny jest wybór najlepszych odmian oraz podkładek ze względu na dużą szybkość adaptacji ich do warunków
środowiskowych, wysoką odporność na szkodniki i choroby oraz
wydajność (Sivcev i in. 2010). Właściwy wybór przyczynia się do
podniesienia rentowności przedsięwzięcia (Guesmi i in. 2012).
179
Bardzo ważne jest, aby wybrane odmiany miały wysoką odporność
na choroby głównie występujące na danym obszarze. W Polsce
powinny być przystosowane do warunków klimatycznych charakteryzujących się występowaniem mrozów - zimą, przymrozków na
wiosnę oraz częstym brakiem opadów w okresie wegetacji, a więc
o dużej odporności na niskie temperatury i niedobory wody. Przede
wszystkim, jednak ich cechą charakterystyczną powinna być duża
odporność na choroby grzybowe takie jak: mączniak prawdziwy,
mączniak rzekomy, szara pleśń oraz na filokserę. Bardziej pożądane
są odmiany o słabszym wzroście, tworzące mniejszą masę wegetatywną, ze względu na łatwiejsze ich uformowanie w taki sposób,
aby uprawa wymagała mniej nakładu pracy na cięcie i była dobrze
przewietrzona. W tym celu zaleca się minimalną odległość między
rzędami 2m, a rozstawę krzewów od 0,8 do 1,5m w zależności od
formy. Na zwiększenie zdrowotności winnicy i uniknięcie oprysków
przeciw chorobom grzybowym pozwala wysokie prowadzenie
krzewów, silne cięcie wiosenne oraz letnie cięcie zielone, a więc
regularna likwidacja w odpowiednim czasie pasierbów, ogławianie,
przerzedzanie liści.
Odmiany polecane do uprawy ekologicznej, sprawdzone
w warunkach klimatycznych Polski przez producentów to: m.in.:
Bianca, Cabernet Cortis, Cascade, Csilam, EinSet-V-68, GF-89-3,
Gołubok, Hibernal, Iza, Klainer Bungunder, Kristaly, Leon Millot, Libera, LM, Marechal Foch, Medina, Merzling, MF, Monarch,
MuscatBlue, Muscat Odeski, Nero, Peage, Phoenix, Regent, Rondo,
Reion de Nor, Schuler, Seyval Blanc, Sibera, Solaria, Wynosliwyj.
Bianca (Seyve-Villard 12-375 x Bouvier) to odmiana deserowa
o jasnych owocach przeznaczanych także do produkcji wina, wyhodowana na Węgrzech. Przydatna do uprawy organicznej, jednak tylko na dobrych stanowiskach w rejonach o łagodniejszych
180
zimach. Odznacza się dużą odpornością na choroby i rzadko wymaga ochrony chemicznej. Krzewy wytrzymują temperaturę do
–25°C, a po przemarznięciu części nadziemnych bardzo dobrze się
regenerują. Ze względu na późniejsze rozpoczynanie wegetacji są
rzadko uszkadzane przez przymrozki wiosenne. Jest mało odporna
na długotrwałą suszę, dlatego najlepszym stanowiskiem są gleby
wilgotne. Większą odporność na niekorzystne warunki siedliskowe odmiana ta zyskuje po zaszczepieniu na podkładce V. riparia x
V. rupestris K-1 (Myśliwiec 2009). Seyval Blanc syn. Seyve-Villard
5-276 (Seibel 4995 x Seibel 4986) jest odmianą pochodzącą z Francji, o jasnych owocach, na wino. Krzewy wytrzymują temperaturę do ok. –26°C, ich wzrost jest średnio silny. Charakteryzuje się
dużą odpornością na choroby. W bardzo wilgotnych latach owoce mogą być jednak porażane przez mączniaka rzekomego i szarą
pleśń (Myśliwiec 2009). Csilam (Mika) (SV 12.375 x Csaba Gyongye) – węgierska odmiana przerobowa, o jasnych owocach. Ma
podwyższoną odporność na mróz i choroby, a wzrost średnio silny.
Na uwagę zasługują również odmiany o owocach ciemnych np.: Cabernet Cortis (Cabernet Sauvignon x Solaris) — odmiana niemiecka, do produkcji wina. Wzrost krzewów jest średnio silny. Odmiana
ta wcześnie rozpoczyna wegetację, dlatego może być uszkadzana
przez spóźnione przymrozki wiosenne. Pędy drewnieją wcześnie
i są dość odporne na przemarzanie — wytrzymują temperaturę ok.
–22°C, jest przydatna w ciepłych rejonach Polski, odporna na choroby (Myśliwiec 2009). Marechal Foch (V. riparia x V. rupestris x
Goldriesling) to odmiana francuska o silnie rosnących krzewach ze
skłonnością do zagęszczania. Wykazuje wysoką odporność na choroby i zazwyczaj nie wymaga ochrony chemicznej. Krzewy znoszą
temperaturę do –30°C (Myśliwiec 2008). Leon Millot (V. riparia x
V. rupestris x Goldriesling) jest mutantem odmiany Marechal Foch.
181
Krzewy rosną bardzo silnie i znoszą, bez większych uszkodzeń, temperaturę do –28°C. Są średnio odporne na choroby, zwłaszcza na
mączniaka rzekomego. Amerykańską odmianę Heridan (cechy zbliżone do Vitis riparia) można również polecić do uprawy organicznej
ze względu na takie cechy jak: wysoka wytrzymałość krzewów na
mróz (do –30°C), średnio silny wzrost, duża odporność na choroby.
Nie wymaga ochrony chemicznej. Dużą odpornością na mróz (do
–35°C) i na choroby odznacza się również odmiana amerykańska
Sabrevois (E.S. 283 x E.S. 193) (Myśliwiec 2009).
Podstawą ochrony roślin w obrębie ekologicznej uprawy winorośli są działania profilaktyczne. Jeżeli jednak nastąpi nasilone
występowanie szkodników lub chorób można zastosować interwencyjnie środki biologiczne lub fizyczne. Dopuszcza się stosowanie
pułapek, substancji feromonowych, preparatów bakteryjnych i wirusowych, wyciągów roślinnych oraz innych naturalnych środków.
Niedozwolone jest stosowanie syntetycznych środków ochrony
roślin i regulatorów wzrostu. Środki dopuszczone do zastosowania
w uprawach ekologicznych sankcjonowane są przez przepisy prawne UE i zamieszczone w załączniku II do rozporządzenia 889/2008.
Do zwalczania chorób grzybowych polecana jest miedź w formie
wodorotlenku miedzi, tlenochlorku (trójzasadowy), siarczanu,
tlenku, oktanianu. W uprawach wieloletnich średnia, rzeczywiście
zastosowana ilość miedzi w okresie 5 lat obejmującym dany rok
oraz 4 wcześniejsze lata nie może przekroczyć 6 kg ha-1. Można zastosować również siarczan wapnia (wielosiarczek), siarkę, oleje mineralne, nadmanganian potasu i wodorowęglan potasu. Preparaty
siarkowe wykorzystuje się do zwalczania mączniaka prawdziwego,
natomiast miedziowe – mączniaka rzekomego. Emulsje wodne
olejków eterycznych mogą służyć do zwalczania mączniaka i szarej
pleśni, wyciąg z pestek grejpfruta (preparat Biosept) zwalcza szarą
182
pleśń. Do zwalczania owadów zalecane są: azadirachtina (otrzymywana z miodly indyjskiej), żelatyna, pyretrum (otrzymywane
ze złocienia dalmatyńskiego), quassia (z Quassia amara), rotenon (z Derris spp. i Lonchocarpus spp. i Terphrosia spp.), a także
szare mydło, olej parafinowy, olejki eteryczne, siarczan wapnia.
Na plantację można również wprowadzić z zewnątrz naturalnych
wrogów szkodników, chociaż bardziej poleca się zadbanie o takie
warunki w obrębie winnicy, aby były one optymalne dla rozwoju pożytecznych organizmów np. stawonogów (Caprio i in. 2015,
Provost i Pedneault 2016). Kontrola fizyczna wykorzystuje fizyczną
barierę dla roślinożerców, np. zastosowanie na powierzchnię liści
szarego mydła, oleju czy kaolinu. Polecane są również siatki o bardzo drobnych oczkach chroniące rośliny przed szkodnikami, a także
owadami, które mogą być wektorami dla wirusów czy bakterii wywołujących choroby. Decyzja o zastosowaniu środka oraz jego wybór należy do rolnika. W rejestrze działań należy odnotować uzasadnienie zastosowanego zabiegu (np. objawy na roślinach), datę,
nazwę rośliny uprawnej, określenie działki rolnej, nazwę środka,
dawkę. Producent jest zobowiązany przechowywać dokumentację
potwierdzającą potrzebę użycia danego środka.
Podstawą nawożenia są nawozy organiczne i naturalne wzbogacające glebę w próchnicę. Nawozy te powinny być wytworzone
w gospodarstwie prowadzącym uprawę w systemie ekologicznym
lub pochodzić z innego gospodarstwa ekologicznego. Można również zakupić, lecz w ograniczonej ilości, nawóz organiczny z mało
intensywnych gospodarstw konwencjonalnych. Powinny one jednak być przekompostowane w gospodarstwie ekologicznym. Do
nawożenia winorośli można użyć również nawozy mineralne, ale
tylko pochodzenia naturalnego, które nie zostały przetworzone
przemysłowo. Stosuje się je wówczas, gdy stwierdzi się w glebie
183
stały niedobór określonego składnika. Środki służące użyźnieniu
gleby zostały przedstawione w załączniku I do rozporządzenia
889/2008 UE. Są to m.in. obornik, pomiot ptasi, kompostowane
odpady z gospodarstw domowych lub resztek roślinnych, wermikomposty, produkty pochodzenia zwierzęcego (mączka z krwi,
mączka kostna, rogowa, rybna, mięsna), produkty pochodzenia
roślinnego (np. wytłoczyny z nasion roślin oleistych, wodorosty,
trociny, przekompostowana kora, popiół drzewny, surowa sól potasowa lub kainit, siarczan potasu z solą magnezu, wywar gorzelniczy,
węglan wapnia, węglan magnezu, kizeryt, roztwór chlorku wapnia,
siarczan wapnia, siarka elementarna, mączka skalna i glinki.
W systemie ekologicznym zwraca się uwagę na bioróżnorodność zarówno w obrębie świata roślinnego, jak i zwierzęcego. Na
obszarach zdominowanych przez rolnictwo intensywne i uprawy
w monokulturach jedynym miejscem, gdzie można znaleźć wiele
różnych gatunków roślin są miedze – marginesy pola. Z biegiem
czasu zaznacza się wpływ gospodarki rolnej na zmianę składu roślin, nawet w skupiskach takich jak marginesy pól, co powoduje
utratę bioróżnorodności (Schmitz i in. 2014). Pasy roślinności są
siedliskiem różnych organizmów – owadów, pajęczaków, które
przyczyniają się do zapylania roślin, są naturalnymi wrogami szkodników, mogą przyczynić się do żyzności gleby (Zhang i in. 2007).
Duże miedze charakteryzują się zazwyczaj większym bogactwem
gatunków i ich zagęszczeniem w porównaniu z wąskimi pasami
(Hahn i in. 2014). Winnice mogą odgrywać ważną rolę w zachowaniu bioróżnorodności w agroekosystemie, ponieważ są one systemem stałym i heterogenicznym, składającym się z wielu warstw,
gdzie występują rzędy winorośli na przemian z pasami potencjalnie
nienaruszonymi lub mniej zakłóconymi, w porównaniu z uprawami rocznymi lub sadami (Bruggisser i in. 2010, Simon i in. 2010,
184
Caprio i in. 2015). Promuje się duże zróżnicowanie gatunków roślin na obszarze winnicy i wokół niej, co prowadzi do różnorodności
biologicznej na różnych poziomach troficznych (Mania i in. 2015).
Potencjalny wkład winnic do zwiększenia bioróżnorodności roślin
i innych organizmów zależy od cech krajobrazu, przyjętego systemu
uprawy (Nascimbene i in. 2012) oraz od charakterystyki obszarów
sąsiednich (Thomson i Hoffmann 2009, Simon i in. 2010).
Gleba jest zasobem nieodnawialnym, a gleby winnic są niestety uważane za najbardziej zdegradowane Coll i in. (2011) pod
względem strat węgla organicznego w wyniku zwiększenia erozji
i zmniejszenia zawartości składników odżywczych (Le Bissonnais
i in. 2007, Martinez-Casasnovas i Ramos 2009), akumulacji metali
i zanieczyszczeń organicznych (Chaignon i in. 2003, Komarek i in.
2010), albo z powodu zagęszczenia przez działanie ciągników i maszyn (Coulouma i in. 2006). Obecnie wzrasta świadomość uprawiających winorośl oraz obawa, że niektóre praktyki technologiczne
mogą mieć długoterminowy niekorzystny wpływ na środowisko
glebowe, powodując utratę żyzności gleby i gromadzenie w niej
nadmiernej ilości składników mineralnych oraz pozostałości chemicznych środków ochrony roślin. Jak określa Riches i in. (2013)
jakość gleby pod produkcję winorośli jest to zdolność gleby do
wspierania produkcji przy jednoczesnym zminimalizowaniu negatywnego wpływu na środowisko. Autorzy ci polecają przeprowadzenie oceny jakości gleby przeznaczonej pod uprawę winorośli na
podstawie wskaźników biologicznych gleby takich jak: zawartość
węgla organicznego i labilnego, potencjalnie zmineralizowanego
azotu oraz biomasa mikroorganizmów. W produkcji winogron ekologicznych, unikanie erozji gleby i strat wilgotności gleby ma zasadnicze znaczenie.
185
Wymagania tego systemu uprawy spełniają alternatywne
technologie uprawy i ściółkowanie. Należą do nich przede wszystkim pokrycie powierzchni gleby pozostałościami roślinnymi, roślinami okrywowymi i żywymi ściółkami, darnią oraz bardzo ograniczona uprawa mechaniczna. Stosowanie rozdrobnionych pozostałości
pozbiorczych w winnicach zalecane jest na terenach, gdzie roczna
suma opadów wynosi poniżej 700-800 mm. Varga i in. (2012) podają, że zastosowanie resztek pozbiorczych na całej powierzchni
uprawy winorośli spowodowało zwiększenie plonu w porównaniu
z plonem z uprawy z roślinami okrywowymi lub z zastosowaniem
płytkiej uprawy mechanicznej. Tłumaczą ten efekt utrzymaniem
większej wilgotności gleby pod taką ściółką. Wilgotność gleby pod
naturalną murawą była o około 30% mniejsza ze względu na intensywne pobieranie wody przez rośliny okrywające, zwłaszcza
w okresie wiosny. Jak wykazały badania zastosowanie ściółek organicznych w winnicach wpływa na zwiększenie wilgotności gleby
i jej aktywności biologicznej, zwiększenie ilości składników pokarmowych, poprawia strukturę gleby, a także stan odżywienia roślin,
plon roślin oraz jakość owoców (Jacometti i in. 2007). Na bardzo
korzystny wpływ ściółek organicznych na stan uwilgotnienia gleby w winnicy oraz na zwiększenie ilości mikroorganizmów zwrócili
uwagę również Serdinescu i Brinduse (2014). Ocenili oni, że całkowite lub częściowe ściółkowanie gleby takimi materiałami jak sieczka ze słomy lub kompost z wytłoków ogranicza parowanie wody
i zapewnia wyższą, odpowiednio o 17% i 12% wilgotność w porównaniu z glebą na stanowisku z nieosłoniętymi zagonami. Większa
wilgotność gleby była ściśle skorelowana z większą ilością mikroorganizmów, wśród których najliczniejszą grupę stanowiły bakterie,
a następnie grzyby, promieniowce i drożdże.
186
Nagromadzenie w glebie materii organicznej, a więc C i N zależy od sposobu uprawy roli. Jej zwiększeniu sprzyja zastosowanie
roślin okrywowych, których biomasa pozostaje na powierzchni lub
jest wprowadzana do gleby. Powoduje to wzrost aktywności mikrobiologicznej i powstanie glebowych związków organicznych. Pozostawienie masy roślinnej na powierzchni gleby lub tylko płytkie
wymieszanie ogranicza stopień jej rozkładu ze względu na mniejszy
kontakt z mikroorganizmami. Jak stwierdzili Sainju i in. (2002) oraz
Salinas-Garcia i in. (1997) wzrasta wówczas zawartość C i N w glebie. Zwiększenie koncentracji tych pierwiastków jest możliwe przy
szerokim stosunku C:N w roślinach i wolniejszym rozkładzie ich tkanek (Sainju i in. 2001, 2002). Wolniejszej mineralizacji resztek roślinnych i unieruchomieniu N sprzyjają inne niż bobowate gatunki
roślin okrywowych, np. trawy (Kumar i Goh 2002).
Jak podaje Licznar-Małańczuk (2012) rośliny okrywowe (ang.
cover crops) to gatunki pokrywające powierzchnię gleby w czasie
uprawy rośliny głównej lub po jej zbiorze. Żywa ściółka (ang. living
much), natomiast rośnie łącznie z rośliną uprawną, od momentu jej
posadzenia przez cały okres jej wzrostu. Rośliny okrywowe i żywe
ściółki mogą rosnąć w rzędach winorośli, między rzędami lub na
całej powierzchni plantacji. Powinny być dobrze dostosowane do
warunków klimatycznych, w których znajduje się plantacja, szybko
i dobrze pokrywać powierzchnię gleby, charakteryzować się dużą
tolerancją na suszę, trwałością, małymi potrzebami nawozowymi.
Powinny to być gatunki jak najmniej konkurencyjne dla winorośli.
Provost i Pedneault (2016) sukces tego systemu uprawy winorośli
uzależniają przede wszystkim od właściwego doboru gatunków roślin okrywowych i od sposobu prowadzenia takiej uprawy. W wielu
krajach przetestowano różne gatunki roślin, z których w winnicach
okazały się skuteczne np. koniczyny, żyto, życica trwała i kostrzewy
187
(Guerra i Steenwerth 2012). W tym systemie uprawy na wyniki
produkcji mogą wpływać także wiek winorośli, początkowy zasób
składników odżywczych w glebie i pojemność wodna oraz proporcje między powierzchnią zajmowaną przez rośliny okrywowe a całym obszarem upraw. Sweet i Schreiner (2010) stwierdzili, że gdy
rośliny okrywowe są zastosowane na całej powierzchni, równowaga jest osiągnięta zwykle po 4-5 latach i zmniejsza się ich wpływ na
winorośl.
Uprawa z roślinami okrywowymi lub mulczami chroni strukturę gleby przed degradacją przez ograniczenie wykonywania zabiegów uprawowych i zwalczania chwastów oraz okrycie powierzchni
gleby biomasą. Zmniejsza się wówczas nasilenie bezpośredniego
działania wody opadowej, spływów powierzchniowych i wiatru.
Następuje znaczne ograniczenie strat składników pokarmowych
oraz cząstek gleby (Leary i De Frank 2000, Hartwig i Ammon 2002).
Rośliny okrywowe przyczyniają się również do poprawy struktury
gleby, zmniejszając jej zwięzłość. Wynika to ze zminimalizowania
ilości przejazdów ciągnikiem wraz z maszynami i wpływu systemu
korzeniowego (Leary i De Frank 2000).
Rośliny okrywowe oraz ściółki organiczne zapobiegają zachwaszczeniu lub znacznie je ograniczają. Zwalczanie chwastów
w winnicy ekologicznej może odbywać się również w sposób mechaniczny, przy użyciu np. pielnika lub glebogryzarki. Dopuszcza się
również okrycie gleby włókniną polipropylenową (o ciężarze 1 m2
50 – 60g) lub matą ogrodniczą w rzędach roślin.
Niekorzystnym zjawiskiem w uprawie z zastosowaniem roślin okrywowych i mulczy roślinnych może być zmniejszenie zawartości
składników mineralnych - zwłaszcza azotu w glebie. Zmniejszenie
ilości dostępnego azotu może być związane z niekorzystnym stosunkiem C:N resztek pozbiorczych zastosowanych jako ściółka. W tym
188
wypadku dostarczenie N w postaci nawozów na powierzchnię gleby
może pomóc w utrzymaniu korzystnego bilansu. Varga i in. (2012)
wskazują jednak na fakt, że stosowanie nawożenia obornikiem powoduje, niezależnie od warunków pogodowych opóźnienie dojrzewania winogron. Niższa zawartość składników mineralnych w glebie w uprawie z roślinami okrywowymi lub z żywymi ściółkami jest
natomiast związana z ich pobieraniem przez te rośliny, zwłaszcza
w okresie intensywnego rozwoju np. spowodowanego przez obfite
deszcze. Konkurencja o zasoby mineralne, a także wodę ze strony
żywych ściółek ma bezpośredni wpływ na wigor krzewów winorośli. W rzeczywistości, w takiej sytuacji stwierdzono mniejszą masę
i długość przycinanych pędów, mniej pędów bocznych i bardziej
otwarte krzewy (Provost i Pedneault 2016). Dowiedziono, że gdy
zasoby gleby nie są ograniczone (gleba żyzna, wilgotność optymalna), taka konkurencja może poprawić wydajność winorośli poprzez
zmniejszenie nadmiernego wigoru i potencjalną poprawę jakości
plonu bez znaczącego wpływu na jego wielkość (Giese i in. 2015,
Sweet i Schreiner 2010). Zmniejszenie masy wegetatywnej krzewów powoduje większą ich wentylację oraz wzrost temperatury
w dolnych partiach, co sprzyja zdrowotności roślin. W przeciwieństwie, długoterminowe żywe ściółki na obszarach, gdzie dostępność wody jest ograniczona, stanowią dużą konkurencję (Guerra
i Steenwerth, 2012).
Sukces ekologicznej produkcji winogron i wina wymaga
potraktowania winnicy jako zrównoważonego ekosystemu, który
przyczynia się do utrzymania równowagi między rozwojem a wydajnością winorośli, przy jednoczesnym poszanowaniu natury i otoczenia, z zachowaniem szkodników, mikroorganizmów chorobotwórczych i chwastów na najniższym poziomie (Provost i Pedneault
2016). To także wdrożenie praktyk uprawowych, które poprawiają
189
mikroklimat i wpływają korzystnie na populację pożytecznych owadów i mikroorganizmów. Jednakże, stosowanie pestycydów, takich
jak środki grzybobójcze na bazie miedzi, mogą nadal być konieczne, gdy następuje nasilenie porażenia przez patogeny, zwłaszcza na
obszarze, gdzie prawdopodobieństwo ich wystąpienia jest duże.
Literatura
AgenceBIO 2016. http://www.agencebio.org/la-bio-en-france (strona aktywna 21.07.16).
Barbeau, G., A. Rebreteau, M. H. Bouvet, A. Mege, M. Cosneau, C. Asselin, and Y. Cadot. 2001. Influence des composantes du terroir et
du climat sur la surmaturation des baies de Chenin (Vitis vinifera):
Relation avec l’analyse sensorielle des vins. Rev. Fr. Oenolog., Paris
France 188, 22–28.
Bruggisser O.T., Schmidt-Entling M.H., Bacher, S. 2010. Effects of vineyard
management on biodiversity at three trophic levels. Biol. Conserv.
143, 1521-1528.
Caprio E., Nervo B., Isaia M., Allegro G., Rolando A. 2015. Organic versus
conventional systems in viticulture: Comparative effects on spiders
and carabids in vineyards and adjacent forests. Agric. Syst. 136,
61–69.
Chaignon, V., Sanchez-Neira, I., Herrmann, P., Jaillard, B., Hinsinger, P.,
2003. Copper bioavailability and extractability as related to chemical properties of contaminated soils from a vine-growing area.
Environ. Pollut. 123, 229–238.
Coll P., Le Cadrea E., Blanchart E., Hinsingerc P., Villenave C. 2011. Organic
viticulture and soil quality: A long-term study in Southern France.
Appl. Soil Ecol. 50, 37– 44.
Coulouma, G., Boizard, H., Trotoux, G., Lagacherie, P., Richard, G., 2006.
Effect of deep tillage for vineyard establishment on soil structure:
a case study in Southern France. Soil Tillage Res. 88, 132–143.
190
Dragincic J., Korac N., Blagojevic B. 2015. Group multi-criteria decision
making (GMCDM) approach for selecting the most suitable table
grape variety intended for organic viticulture. Comput. Electron.
Agr. 111, 194–202.
Giese G., Wolf T.K., Velasco-Cruz C., Roberts L., Heitman J. 2015. Cover
crop androot pruning impacts on vegetative growth crop yield
components, and grapecomposition of Cabernet Sauvignon. Am.
J. Enol. Vitic. 66, 212–226.
Guerra B., Steenwerth K. 2012. Influence of floor management technique
ongrapevine growth, disease pressure, and juice and wine composition: a review. Am. J. Enol. Vitic. 63, 149–164.
Guesmi B., Serra T., Kallas Z., Gil Roig J.M. 2012. The productive efficiency
of organic farming: the case of grape sector in Catalonia. Spanish J.
Agr. Res. 10 (3), 552–566.
Hahn M., Lenhardt P.P., Brühl C.A. 2014. Characterization of field margins in intensified agro-ecosystems – Why narrow margins should
matter in terrestrial pesticide risk assessment and management.
Integr. Enviro. Assess. Manage 10, 456-462.
Hartwig N.L., Ammon H.U. 2002. Cover crops and living mulches. Weed
Sci. 50, 688-699.
Jacometti M. A., Wratten S. D., Walter M. 2007. Enhancing ecosystem
services in vineyards: using cover crops to decrease botrytis bunch
rot severity. International J. Agr. Sustainability 5(4), 305-314.
Komarek, M., Cadkova, E., Chrastny, V., Bordas, F., Bollinger, J.C., 2010.
Contamination.
of vineyard soils with fungicides: a review of environmental and toxicological aspects. Environ. Int. 36, 138–151.
Kumar K., Goh K. M. 2002. Management practices of antecedent leguminous and non-leguminous crop residues In relation to winter wheat yields, nitrogen uptake, soil nitrogen mineralization and simple
nitrogen balance. Eur. J. Agron. 16: 295-308.
191
Leary J., De Frank J. 2000. Living mulches for organic farming systems.
HortTechnol. 10(4): 692-698.
Le Bissonnais, Y., Blavet, D., De Noni, G., Laurent, J.Y., Asseline, J., Chenu,
C. 2007. Erodibility of Mediterranean vineyard soils: relevant aggregate stability methods and significant soil variables. Eur. J. Soil
Sci. 58, 188–195.
Licznar – Małańczuk M. 2012. Zastosowanie żywych ściółek w rzędach
drzew jabłoni jako alternatywnego sposobu pielęgnacji gleby
w porównaniu z ugorem herbicydowym. Monografie CLIV. Wydawnictwo UP we Wrocławiu, ss. 130.
Mania E., IsocronoD., Pedullà M.L., Guidoni S. 2015. Plant Diversity in an
Intensively Cultivated Vineyard Agroecosystem (Langhe, North-West Italy). S.Afr.J.Enol.Vitic. 36, 3.
Martinez-Casasnovas, J.A., Ramos, M.C. 2009. Soil alteration due to erosion, ploughing and levelling of vineyards in north east Spain. Soil
Use Manage. 25, 183–192.
Myśliwiec R. 2009. Uprawa winorośli. Wyd. Plantpress Kraków, ss. 160.
Nascimbene J., Marini L., Paoletti M.G. 2012. Organic farming benefits
local plant diversity in vineyard farms located in intensive agricultural landscapes. Environ. Manage. 49, 1054-1060.
Provost C., Pedneault K. 2016. The organic vineyard as a balanced ecosystem: Improved organic grape management and impacts
on wine quality. Sci. Hortic. http://dx.doi.org/10.1016/j.scienta.2016.04.024
Riches D., Porter I.J., Oliver D.P., Bramley R.G.V., Rawnsley B., Edwards
J., White R.E. 2013. Review: soil biological properties as indicators
of soil quality in Australian viticulture Aust. J. Grape Wine R. 19,
311–323.
Sainju U. M., Singh B. P., Whitehead W. F. 2001. Comparison of the effects
of cover crops and nitrogen fertilization on tomato yield, root growth, and soil properties. Sci. Hort. 91: 201-2014.
192
Sainju U. M., Singh B. P., Whitehead W. F. 2002. Long-term effects of tillage, cover crops, and nitrogen fertilization on organic carbon and
nitrogen concentrations in sandy loam soils in Georgia, USA. Soil
Till. Res. 63: 167-179.
Salinas-Garcia J.R., Hons F. M., Matocha J. E. 1997. Long-term effects of
tillage and fertilization on soil organic matter dynamics. Soil Sci.
Soc. Am. J. 61, 152-159.
Schmitz J., Hahn M., Brühl C.A. 2014. Agrochemicals in field margins – An
experimental field study to assess the impacts of pesticides and
fertilizers on a natural plant community. Agric. Ecosyst. Environ.
193, 60-69.
Serdinescu A., Brinduse E. 2014. Influence of Soil Maintenance Systems
in Vineyards on Soil Microbial Diversity and Water Regime Under
Draught Conditions. Fork to Farm: the International Journal of the
American Farm School of Thessaloniki 1, 1, 1-8. http://journalf2f.
afs.edu.gr
Simon S., Bouvier J.C., Debras J.F., Sauphanor B. 2010. Biodiversity and
pest management in orchard systems. A review. Agron. Sustainable Dev. 30, 139-152.
Sivčev B.V., Sivčev I.L., Ranković-Vasić Z.Z. 2010. Natural process and use
of natural matters in organic viticulture. J. Agr. Sci. 55 (2), 195–215.
Sweet R.M., Schreiner R.P. 2010. Alleyway cover crops have little influence on Pinot noir grapevines (Vitis vinifera L.) in two western Oregon vineyards. Am. J. Enol. Vitic. 61, 240–252.
Thomson L.J., Hoffmann A.A. 2009. Vegetation increases the abundance
of natural enemies in vineyards. Biol. Control 49, 259-269.
Van Leeuwen, C., Seguin, G. 2006. The concept of terroir in viticulture. J.
Wine Res. 17, 1–10.
Varga P., Májer J., Győrffyné Jahnke J., Németh Cs., Szőke B., Sárdi K., Varga Z., Kocsis L., Salomon B. 2012. Adaptive Nutrient
Supply and Soil Cultivation Methods in the Upper Zone of
193
Hillside Vineyards. Commun. Soil Sci. Plant 43:1-2, 334-340. DOI:
10.1080/00103624.2012.641463
Zhang W., Ricketts T.H., Kremen C., Carney K., Swinton S.M. 2007. Ecosystem services and dis-services to agriculture. Ecol. Econ. 64, 253260.
194
13
ORGANIZACJA RYNKU ZBYTU,
ENOTURYSTYKA
Pozyskanie owoców dobrej jakości przyczynia się do produkcji wina o wysokich walorach smakowych i prozdrowotnych. Ułatwienia skierowane do producentów, którzy wytwarzają do 10 000
litrów wina w roku gospodarczym zachęca do zakładania niewielkich winnic. Za optymalny rozmiar winnicy uważa się plantacje 2-3
hektarową, z której uzyskać można właśnie do 10 000 litrów wina
rocznie (ok. 13 500 butelek). Kolejnym etapem jest wprowadzenie
wyprodukowanego wina na rynek. Producent zobowiązany jest do
prowadzenia wszelkich rejestrów i zgłoszeń wynikających z przepisów Agencji Rynku Rolnego i Inspekcji Jakości Handlowej Artykułów Rolno-Spożywczych. Niezależnie do zgłoszeń wymaganych
przez te instytucje sprzedaż wina wymaga uzyskania koncesji. Odrębnej dla sprzedaży bezpośredniej detalicznej, odrębnej dla zbytu
hurtowego.
Rynek wina w Polsce
Rynek sprzedaży wina w Polsce systematycznie powiększa
się. Polacy coraz częściej rezygnują z trunków wysokoprocentowych na rzecz wina, piwa i cydru (KPMG 2014). W 2013 roku Polacy
nabyli łącznie 142,5 min litrów wina o łącznej wartości 2,6 mld zł.
Prognozuje się dalszy wzrost rynku wina, nawet o 14% w skali roku.
Ponadto, konsumenci coraz częściej doceniają produkty o wysokiej jakości lub kategoryzowane jako produkt „Premium”. Chcą
195
Organizacja rynku zbytu, enoturystyka
zdobywać informacje na temat zakupowanych trunków oraz znać
miejsce ich pochodzenia i sposób wytworzenia. Wybory konsumentów świadomych przyczyniają się tym samym do wzrostu zainteresowania rodzimymi produktami wysokiej jakości. Wąskie grono
odbiorców zainteresowane jest także inwestycją w kolekcjonerskie
wina, stanowiące dobrą lokatę kapitału (WealthSolution 2014).
Wino z polskich winnic od kilku lat znaleźć można w popularnych sklepach winiarskich, takich jak np. „Dom Wina” czy „Centrum
Wina”. Jedna z winnic dystrybuuje swoje produkty także w sklepach wolnocłowych na polskich lotniskach. Od niedawna polskie
wina z kilku winnic dostępne są również w popularnych rodzimych
sieciach handlowych, a w 2016 roku jedna z winnic wprowadziła
swoje produkty także do dyskontu spożywczego. Lokalne wina dostępne są restauracjach, zwłaszcza położonych w pobliżu ich miejscach wyprodukowania. W skali sprzedaży wina w Polsce ogółem
dostępność polskich win stanowi jednak promil sprzedaży tego
trunku. Dystrybucja wina krajowej produkcji przez sieci handlowe
związane jest z koniecznością obniżenia ceny sprzedaży produktu
z gospodarstwa, nałożeniem na nie marży. Przy obecnych cenach
wina z Polski (35 - 150 zł/butelkę) staje się ono niekonkurencyjne
w porównaniu z winami z innych regionów świata.
Enoturystyka
Szansą na organizacje rynku zbytu wina rodzimej produkcji jest dynamiczny rozwój turystyki winiarskiej, czyli enoturystyki
(Orłowski i Woźniczko 2016). Moda na enoturystykę idzie w parze z coraz bardziej popularna turystyką kulinarną. W kraju organizowane są liczne imprezy o charakterze lokalnym, promujące
lokalne produkty, żywność ekologiczną, a także wino. Ocenia się,
że enoturystyka jest globalnie jedną z najszybciej rozwijających się
196
gałęzi turystyki (Wawro 2011, Wawro 2015). Podczas wyjazdów
winiarskich turysta nie tylko degustuje lokalne wina ale zdobywa
także wiedzę na temat uprawy winorośli, produkcji wina i jego
właściwości prozdrowotnych. Turystyka winiarska łączy się często
z ofertą turystyki kulturowej, aktywnym wypoczynkiem i rekreacją.
Definicja enoturystyki określa ten rodzaj aktywności jako formę
turystyki kwalifikowanej, polegającą na odwiedzaniu regionów
związanym z uprawą winorośli oraz miejsc produkcji wina (Jackson
1998), a także udział w imprezach i festynach związanych z produkcją i promocją wina (Hall, Mithcell 2000, Smogór 2012). Atrakcyjną
ofertę turystyczną stanowią tworzone w Polsce turystyczne szlaki
tematyczne, w tym winiarskie, zaliczane do szlaków kulturowych,
kulinarnych (Rohrscheidt 2008, Dorudiwka 2013). W ostatnich
latach w Polsce zainicjowano powstanie kilku szlaków winnych,
takich jak: Podkarpacki Szlak Winny, Lubuski Szlak Miodu i Wina,
Agroturystyczny Szlak Winno-Miodowy Grodziec (www.maszwolne.pl, Dubińska 2013).
Enoturystami stają się zwykle osoby w średnim wieku, podróżujące w parach lub nielicznych grupach. Są to osoby o ustabilizowanej średniej lub wysokiej pozycji finansowej. Wyjazdy są
zazwyczaj kilkudniowe, ze znacznym zaangażowaniem finansowym (Bosak 2010). Turystyka winiarska szczególnie rozwinięta jest
w krajach o wieloletnich tradycjach związanych z uprawią winorośli
i produkcją wina, jednak turyści chętnie odwiedzają mniej znane
tereny uprawy tego gatunku, do których zaliczyć należy Polskę.
Rozwój oferty enoturystycznej przez rodzimych producentów win
przyczynić się może do zwiększenia w znaczny sposób dochodów
uzyskiwanych z prowadzonej działalności, wzrost wartości sprzedaży wina. Jest również doskonałym elementem promocji, zwłaszcza
za pomocą marketingu szeptanego.
197
Organizacja sprzedaży wina bezpośrednio w miejscu jego
produkcji związane jest z koniecznością poczynienia dodatkowych
inwestycji. Niezbędnym jest zorganizowanie miejsca do prowadzenia degustacji komentowanych. Winiarz wyposażyć musi winnicę
w schładzarkę do win, tak by podawać je we właściwej temperaturze. Podobnie, niezbędnym staje się zakup odpowiedniego szkła
oraz zaplecza kuchennego, potrzebnego do przygotowania drobnych przekąsek, zwykle przygotowanych z produktów lokalnych.
Należy pamiętać, że enoturysta to klient, który nie jest zainteresowany kulturą masowa i komercyjną. To osoba zainteresowana
ofertą wyjątkową, nakierowaną na jego potrzeby i oczekiwania.
Oczekuje indywidualnej obsługi, uzyskania odpowiedzi na zadane
podczas pobytu pytania (Czaplicka-Pędzich 2016).
Do rozwoju oferty enoturystycznej z pewnością zachęcają
korzyści finansowe płynące z prowadzenia tego rodzaju działalności w winnicach. Wizyty na terenie plantacji oraz degustacje są
przez turystów dodatkowo płatne. Opłata wynosi zazwyczaj od 30
do 150 zł za osobę, zależnie od oferowanej usługi. W skład wizyty
wchodzić może jedynie zwiedzanie winnicy i winiarni, połączone
z degustacją tylko 2-3 win. Dla bardziej wymagających enoturystów
konieczna jest organizacja degustacji 6-10 rodzajów wina, wzbogacona także o posiłek serwowany w winnicy. Powodzeniem cieszą
się również warsztaty tematyczne, gdzie klienci zdobywają wiedzę na temat uprawy winorośli i wybranych elementów produkcji
wina. Koszt warsztatów wynosi około 100 -300 zł, za kilkugodzinne
szkolenie. Decydując się na świadczenie usług enoturystycznych,
przy założeniu wizyty grupy około 20 osobowej, w ciągu jednego
dnia producent jest w stanie zapewnić sobie przychód w wysokości
600 - 3000 zł. Dodatkowo, osoby odwiedzające winnicę zwykle zaopatrują się na miejscu w wytworzone lokalnie wino, zwiększając
198
przychód winiarza. Wprowadzenie dodatkowych usług w winnicy
może w istotny sposób przyspieszy zwrot inwestycji poczynionej na
rzecz założenia winnicy, oceniany prze Bosaka (2010) na kilkanaście
lat.
Podsumowanie
Rynek wina w Polsce systematycznie rośnie, co sprzyja wprowadzanie nowych produktów. W sprzedaży poprzez sieci handlowe polskie wino nie wyróżnia się atrakcyjną ceną, stanowi produkt niszowy, kupowany okazjonalnie. Sposobem na zwiększenie
wolumenu sprzedaży wina, jak również podniesieniem dochodów
gospodarstw winiarskich jest sprzedaż bezpośrednia, prowadzona
w miejscu produkcji. Połączenie oferty sprzedaży z usługami enoturystycznymi powoduje wzrost zainteresowania polskim winem,
zwiększenie wpływów do gospodarstwa oraz stanowi formę dobrej
promocji. Uczestnictwo w zorganizowanych imprezach promujących turystykę kulinarną, oznaczenie na szlaku wina, promocja na
imprezach lokalnych poprawia rozpoznawalność polskich marek
wina wśród konsumentów. Aby na trwale utrzymać klientów zainteresowanych spożyciem wina rodzimej produkcji niezbędne jest
utrzymanie jego unikatowego charakteru, wyraźnego oznaczenia
pochodzenia i właściwej jakości.
Literatura:
Bosak W. 2010. Opłacalność produkcji wina oraz możliwości rozwoju komercyjnego winiarstwa w Polsce, PIWiW, Kraków: www.winologia.
org.
Czaplicka-Pędzich M. 2016. Oferta podmiotów na rynku turystyki winiarskiej i informacja o prozdrowotnych właściwościach wina w Polsce.
Aspekty środowiskowo-rekreacyjne i prawne zdrowia człowieka.
199
Międzynarodowe Towarzystwo Wspierania i Rozwoju Technologii
Medycznych, Lublin, 225-234, ISBN 978-83-940444-0-4.
Dubińska A. 2013. Kreowanie nowego produktu turystycznego na bazie
szlaku tematycznego – Małopolska Ścieżka Winna. Turystyka Kulturowa, 8: 38-52.
Durydiwka M. 2013. Turystyka kulinarna - Nowy trend (?) w turystyce kulturowej. Prace i studia geograficzne, 52, 9-30.
Hall C.M., Mitchell R. 2000. Wine Tourism in the Mediterranean. A Tool
for Restructuring and Development. Thunderbird International
Business Review, 42(4): 445-465.
Jackson R.S., 2008. Wine science. ELSEVIER, Oxford.
Kowalczyk A. 2003. Szlaki wina - nowa forma aktywizacji turystycznej obszarów wiejskich. Prace i studia geograficzne, 32, 69-98.
KPMG 2014. Rynek napojów alkoholowych w Polsce - część I, www.kpmg.
pl
Orłowski D, Woźniczko M. 2016. Turystyka kulinarna w Polsce – wstępne
badania nad fenomenem zjawiska. Turystyka kulturowa, 5, 60-100.
Rohrscheidt A.M. 2008. Kulturowe szlaki turystyczne - próba klasyfikacji
oraz postulaty w zakresie ich tworzenia i funkcjonowania. Turystyka kulturowa, 2, 17-31.
Smogór J., 2012. Wpływ autostrady Warszawa-Berlin na rozwój enoturystyki w województwie lubuskim. Studia Periegetica, Zeszyty Naukowe WWSTiZ, 7, Poznań, 121-130.
Wawro E., 2011. Winnice w Polsce, Multico, Warszawa.
Wawro E., 2015 . Winnice w Polsce, Multico, Warszawa.
WealthSolution 2014. Rynek wina w Polsce.
www.maszwolne.pl
200
Spis tabel
Tabela 1. Rynek wina w liczbach (lata gospodarcze 2009/2010 2015/2016) - dane na dzień 31.07.2016 r. . . . . . . . . . . . . . . . . . . 10
Tabela 2. Częstotliwość występowania bardzo niskich
temperatur w latach 1951 – 1990 (za Bosak 2006). . . . . . . . . . . . 25
Tabela 3. Podział odmian winorośli ze względu na SAT. . . . . . . . . 26
Tabela 4. Występowanie ostatnich przymrozków wiosennych
i pierwszych przymrozków jesiennych - (za Bosak 2006). . . . . . . . 27
Tabela 5. Wymagania pokarmowe winorośli w zależności od
plonu (IFA 2008, uzupełnione). . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 113
Tabela 6. Wykorzystanie składników pierwszoplanowych
z obornika [w %]. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 116
Tabela 7. Liczby graniczne dla winorośli [analiza metodą
uniwersalną, Komosa i Stafecka 2002]. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 126
Tabela 8. Standardowe terminy stosowania fungicydów do
ochrony winorośli prze szarą pleśnią. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 156
Tabela 9. Ocena dojrzałości owoców według skali 4 punktowej
(opr. własne). . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 174
Spis rysunków
Rysunek 1. Mapa winnic w Polsce. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 12
Rysunek 2. Najlepsze tereny do uprawy winorośli w Polsce
(za Myśliwiec 2009). . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 30
201
Spis tabel, rysunków i fotografii
Rysunek 3. Konstrukcja do winnicy prowadzonej metoda „na
głowę” - rusztowanie o niskim prowadzeniu głównej łozy. . . . . . 98
Rysunek 4. Konstrukcja do winnicy prowadzonej w literę
„T” - forma wysoka. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 98
Rysunek 5. Konstrukcja do prowadzenia winnicy wysokiej
w systemie „Y”. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 99
Rysunek 6. Konstrukcja do prowadzenia winorośli w systemie
sznura poziomego. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 99
Rysunek 7. Konstrukcja do prowadzenia winorośli w systemie
Guyot. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 100
Rysunek 8. Sposób montowania słupa krańcowego oraz linki
naciągowej i rozmieszczenia kotew. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 100
Rysunek 9. Dostępność składników pokarmowych w zależności
od pH. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 119
Rysunek 10. Obsługa refraktometru . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 169
Spis fotografii
Fotografia 1. Odmiana Aurora. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 35
Fotografia 2. Odmiana Rondo. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 44
Fotografia 3. Odmiana Regent. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 46
Fotografia 4. Odmiana Cabernet Dorsa. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 49
Fotografia 5. Montowanie drutów na słupkach profilowanych. 101
Fotografia 6. System prowadzenia winorośli przy konstrukcji
stalowej z profili. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 101
202
Fotografie 7-9. System łączenia i naciągania drutów typu
„gripple” - różne rozmiary. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 102
Fotografia 10. Winnica prowadzona przy konstrukcji z pali
drewnianych. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 103
Fotografia 11. Winnica prowadzona przy konstrukcji
betonowej, wraz z drewnianymi palikami przy krzewach. . . . . . 103
Fotografia 12. Winnica prowadzona przy konstrukcji ze stali
nierdzewnej profilowanej. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 104
Fotografia 13. Objawy szarej pleśni na gronach. . . . . . . . . . . . . . 164
Fotografia 14. Mączniak rzekomy – infekcja pierwotna. . . . . . . . 164
Fotografia 15. Mączniak rzekomy - infekcja wtórna. . . . . . . . . . . 165
Fotografia 16. Objawy mączniaka rzekomego na jagodach. . . . . 165
Fotografia 17. Pierwsze ogniska mączniaka prawdziwego na
liściach. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 166
Fotografia 18. Grzybnia, zarodniki i owocniki (kleistotecja)
mączniaka prawdziwego na jagodach. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 166
203

Monografia - Konferencja Naukowa "Agrotechniczne aspekty

Transkrypt

Podobne dokumenty

WNIOSKI POKONKURSOWE

Winnica piękna - Pałac Mierzęcin