Spo∏eczno-ekonomiczne aspekty czasu wolnego

Spo∏eczno-ekonomiczne aspekty czasu wolnego

Zeszyty
Naukowe nr
716
2006
Akademii Ekonomicznej w Krakowie
Ma∏gorzata Makówka
Katedra Badaƒ Konsumpcji
Spo∏eczno-ekonomiczne aspekty
czasu wolnego
1. Uwagi wst´pne
Jedną z najbardziej charakterystycznych cech nowoczesnych społeczeństw jest
wzrost znaczenia czasu wolnego oraz dążenie do powiększenia jego rozmiarów.
W dobie postępu naukowo-technicznego czas ten stał się przedmiotem masowej
konsumpcji1.
Od kilku dekad czas wolny jest również obiektem rosnącego zainteresowania
wielu dziedzin nauki: filozofii, antropologii, socjologii, psychologii, pedagogiki
oraz ekonomii. To zainteresowanie wynika z przekonania, że odgrywa on ważną
rolę w procesach społecznych i ekonomicznych. Służąc realizacji indywidualnych
celów, życiowych aspiracji jednostek, przyczynia się do wzrostu konsumpcji,
a tym samym pobudza rozwój gospodarki. Rozmiary czasu wolnego oraz formy
jego zagospodarowania stanowią, obok dochodów pieniężnych, wskaźnik poziomu
i jakości życia ludności oraz istotny czynnik strukturalizujący współczesne społeczeństwa. Badania nad sposobem spędzania wolnego czasu pozwalają lepiej zrozumieć zachowania jednostek, poznać ich rzeczywiste dążenia, postawy i systemy
wartości.
Celem niniejszego opracowania jest ukazanie roli, jaką czas wolny pełni w procesach rozwoju społecznego i ekonomicznego. Zanim jednak zostaną opisane
wybrane jego funkcje, należy wyjaśnić, co kryje się pod pojęciem „czas wolny”
i jakimi specyficznymi cechami ten czas się charakteryzuje.
1
E. Wnuk-Lipiński, Praca i wypoczynek w budżecie czasu, Zakład Narodowy im. Ossolińskich, Wydawnictwo PAN, Wrocław 1972, s. 18.
Małgorzata Makówka
42
2. Istota czasu wolnego
Czas wolny stanowi pewien ograniczony okres, jakim człowiek dysponuje.
W budżecie czasu dorosłej osoby, obok czasu wolnego, można wyróżnić:
− czas przeznaczony na zaspokojenie biologicznych potrzeb ludzkiego organizmu (na sen, posiłki, higienę osobistą),
− czas związany z pracą zawodową, służący zdobyciu środków finansowych na
zaspokojenie różnorodnych potrzeb,
− czas obowiązków pozazawodowych, wydatkowany głównie na zajęcia
domowe2.
Czas wolny oznacza zatem „czas pozostający do osobistej dyspozycji człowieka
po spełnieniu przez niego obowiązków zawodowych, rodzinnych, szkolnych oraz
po zaspokojeniu potrzeb biologicznych organizmu”3. Tak pojęty czas wolny
posiada kilka specyficznych cech:
1) jest czasem, za który nie otrzymuje się wynagrodzenia, który nie jest sprzedawany i nie jest poświęcany na czynności związane ze sferą życia zawodowego.
Oznacza to, że za czynności wykonywane w czasie wolnym nie pobiera się opłaty
i ich wytworów się nie sprzedaje4. Zdarza się jednak, że czas wolny zamieniany
jest na dodatkową pracę zarobkową. Uzyskane w ten sposób środki pozwalają na
zwiększenie konsumpcji w przyszłości, czyli na „dowartościowanie” czasu wolnego w terminie późniejszym5;
2) czas wolny służy realizacji potrzeb autotelicznych, a więc takich, których
zaspokojenie jest celem samym w sobie, a nie środkiem do osiągania innych
wartości6. Wypełniają go zatem czynności, których wykonanie sprawia jednostce
dużo satysfakcji. Należą do nich m.in. uprawianie sportu i turystyki, uczestnictwo
w kulturze, spotkania towarzyskie, zabawa, różnego rodzaju hobby;
3) czas wolny należy do sfery spraw prywatnych, którą charakteryzuje swoboda podejmowania decyzji. O sposobach spędzenia wolnego czasu rozstrzyga
jednostka zgodnie z własną hierarchią potrzeb i wartości, własnymi preferencjami,
obyczajami itp. Istnieją jednak pewne ograniczenia tej swobody. Wybór określonych zajęć uzależniony jest przede wszystkim od długości czasu wolnego, którym
człowiek dysponuje. Inne zatem czynności będą wypełniać:
2
E. Wnuk-Lipiński, Budżet czasu – struktura społeczna – polityka społeczna, Zakład Narodowy
im. Ossolińskich, Wydawnictwo PAN, Wrocław 1981, s. 104.
3
E. Wnuk-Lipiński, Praca i wypoczynek…, s. 10–11.
4
B. Jung, O czasie wolnym. Kultura i rekreacja w procesach rozwoju społeczno-ekonomicznego,
SGPiS, Warszawa 1987, s. 14.
5
E. Wnuk-Lipiński, Budżet czasu…, s. 143.
6
Ibidem, s. 104.
Społeczno-ekonomiczne aspekty czasu wolnego
43
− krótki czas wolny, pojawiający się w ciągu dnia roboczego,
− średni czas wolny, występujący w końcu tygodnia,
− długi czas wolny, utożsamiany z urlopem wypoczynkowym.
Czynnikiem silnie determinującym sposób gospodarowania czasem jest poziom
zamożności jednostki. Wiele zajęć wykonywanych w czasie wolnym wymaga
znacznych nakładów finansowych, toteż niski poziom dochodu zawęża możliwość
wyboru, ograniczając różnorodność realizowanych form aktywności. Reasumując,
należy podkreślić, że człowiek może swobodnie oddawać się preferowanym przez
siebie zajęciom, gdy ma do dyspozycji wystarczającą ilość czasu, a także dysponuje
dostatecznym zasobem środków pieniężnych.
Czas wolny stanowi produkt cywilizacji przemysłowej. Wraz z przekształceniem społeczeństwa preindustrialnego w industrialne nastąpiło wyraźne rozdzielenie czasu pracy i czasu po pracy oraz umasowienie czasu wolnego, który odtąd stał
się udziałem wszystkich grup społecznych7. Obserwowany w ostatnich dekadach
wzrost jego zasobów jest wynikiem dwóch procesów. Po pierwsze, zmniejszenie
wymiaru dziennego czasu pracy, ograniczenie liczby dni pracy w tygodniu, wydłużenie urlopu wypoczynkowego oraz obniżenie wieku emerytalnego doprowadziło
do znacznego skrócenia czasu pracy zarobkowej8. Po drugie, rozwój rynku dóbr
czasooszczędnych, będący pochodną postępu technicznego, pozwala na redukcję
czasu obowiązków pozazawodowych. Korzystanie z wyspecjalizowanych usług
(np. usługi pralnicze, gastronomiczne) przejmujących od gospodarstw domowych
wiele obciążających je funkcji oraz używanie produktów pozwalających zaoszczędzić czas, takich jak m.in. samochody, kuchnie mikrofalowe, zmywarki do
naczyń czy mrożona żywność, jest możliwe, gdy konsument dysponuje odpowiednio wysokim dochodem.
Proces narastania czasu wolnego ma bardzo złożone i wielorakie konsekwencje,
tak w wymiarze społecznym, jak i ekonomicznym, dlatego też wydaje się celowe
określenie funkcji spełnianych przez ten czas we współczesnej cywilizacji.
7
D.J. Walmsley, G.J. Lewis, Geografia człowieka. Podejścia behawioralne, Wydawnictwo
Naukowe PWN, Warszawa 1997, s. 189–190.
8
G. Cieloch, J. Kuczyński, K. Rogoziński, Czas wolny – czasem konsumpcji? PWE, Warszawa
1992, s. 68.
Małgorzata Makówka
44
3. Funkcje czasu wolnego
3.1. Uwagi wst´pne
Przez funkcje czasu wolnego należy rozumieć rolę, jaką czas wolny pełni
w życiu społecznym i gospodarczym9. Chodzi tu o bezpośrednie i pośrednie
następstwa zaspokojenia w czasie wolnym różnorodnych potrzeb ludzkich. Bezpośrednim skutkiem zajęć czasu wolnego jest zaspokojenie konkretnej potrzeby,
np. likwidacja zmęczenia. Efekty te ujawniają się w trakcie wykonywania danej
czynności bądź zaraz po jej zakończeniu. Z kolei dalsze następstwa działań podejmowanych w czasie wolnym, znajdujące wyraz w rozwoju fizycznym i psychicznym człowieka, w jego systemie wartości, poglądach, zachowaniach, stanowią
pośrednie funkcje czasu wolnego. Te pośrednie efekty, ujawniające się z reguły
później, są odczuwane przez dłuższy czas.
Funkcje czasu wolnego można podzielić na dwie grupy. Pierwszą grupę stanowią funkcje o charakterze społeczno-humanistycznym, natomiast drugą – funkcje
o charakterze gospodarczym.
3.2. Funkcje społeczno-humanistyczne
Społeczno-humanistyczne funkcje czasu wolnego utożsamiamy z rolą, jaką ten
czas pełni wobec jednostki, grupy społecznej i społeczeństwa jako całości.
W tym wypadku czas wolny ujmowany bywa wielofunkcyjnie, gdyż niezwykle
zróżnicowane są sposoby jego wykorzystania i towarzyszące im motywy. Trudno
zatem wyliczyć wszystkie funkcje czasu wolnego. Można jednak wskazać kilka
funkcji uznawanych za podstawowe. Zalicza się do nich funkcje edukacyjne,
wychowawcze, kulturalne, kompensacyjne, rekreacyjne oraz integracyjne10.
Funkcje edukacyjne czasu wolnego pojmuje się jako bezinteresowne i dobrowolne poszerzanie własnego horyzontu intelektualnego, zaznajamianie się z osiągnięciami nauki, podnoszenie kwalifikacji zawodowych. Spełniają je czynności
zaspokajające potrzeby poznawcze, potrzeby wiedzy i nowych doświadczeń. Czas
wolny staje się obecnie coraz ważniejszym okresem kształcenia nieformalnego,
gdyż życie w cywilizacji naukowo-technicznej zmusza człowieka do ciągłego
aktualizowania i pogłębiania wiadomości zdobytych w trakcie edukacji szkolnej.
Funkcje wychowawcze należy odnieść do zajęć polegających na przyswajaniu
sobie bądź wpajaniu komuś (zazwyczaj własnym dzieciom) określonych norm
postępowania, światopoglądu, idei, stylu bycia itp. Pewne formy aktywności
9
Pojęcie funkcji czasu wolnego oparto na definicji funkcji konsumpcji zaproponowanej przez
C. Bywalca. Zob. C. Bywalec, L. Rudnicki, Konsumpcja, PWE, Warszawa 2002, s. 98.
10
E. Wnuk-Lipiński, Praca i wypoczynek…, s. 28–31.
Społeczno-ekonomiczne aspekty czasu wolnego
45
podejmowanej w czasie wolnym służyć mogą zatem kształtowaniu systemu wartości i postaw moralnych jednostki.
Funkcje kulturalne realizowane są podczas zajęć służących tworzeniu bądź też
przyswojeniu wartości kulturowych. W pierwszym wypadku mówimy o „kulturotwórczym”, zaś w drugim – o „kulturoodbiorczym” walorze czasu wolnego. Badania potwierdziły ścisłą zależność pomiędzy ilością, jakością i zasięgiem czasu
wolnego a poziomem kulturalnym społeczeństwa11. Stwierdzony związek jest
zrozumiały, gdyż czas wolny stanowi tę sferę ludzkiego życia, w której najpełniej
zaspokoić można potrzebę ekspresji zdolności twórczych, zgodnych z osobistymi
zainteresowaniami i aspiracjami.
Zajęcia czasu wolnego można także traktować jako swoistą rekompensatę
w stosunku do czynności wykonywanych w czasie pracy. Gdy praca sama w sobie
nie może zaspokoić aspiracji pracownika, wówczas ich realizacja następuje
w ramach czasu wolnego. Udział w amatorskich zespołach muzycznych czy
teatralnych, gra w szachy, uprawianie turystyki – to formy aktywności służące
rozwojowi pozazawodowych zdolności i zainteresowań człowieka, wzbogacające
istotnie jego osobowość, burzące rutynę codzienności, kompensujące niedostatki
współczesnej cywilizacji.
Funkcje rekreacyjne zajęć czasu wolnego sprowadzają się do usuwania zmęczenia fizycznego i psychicznego jednostki spowodowanego pracą zawodową oraz
innymi sytuacjami stresowymi. Racjonalny wypoczynek i rekreacja wpływają
korzystnie na stan zdrowia i długość życia człowieka.
Funkcja integracyjna wyraża się w tworzeniu więzi między jednostką a jej
społecznym otoczeniem i bywa najczęściej sprowadzana do integracji rodziny.
Wzmożone tempo życia, wzrost aktywności zawodowej kobiet oraz deficyt
czasu odczuwany przez pracujących zawodowo członków rodziny prowadzą do
osłabienia więzi rodzinnych, które wzmocnić może wspólne spędzanie wolnego
czasu. Czas wolny sprzyja także powstawaniu niesformalizowanych, swobodnych
kontaktów nie ograniczających się tylko do kręgu zawodowego i rodzinnego. Kontakty takie wzbogacają społeczne doświadczenia jednostki.
Czas wolny jest istotnym elementem strukturalizującym współczesne społeczeństwo. Ważnym potwierdzeniem członkostwa jednostki w danej zbiorowości jest
zgodność zajęć wykonywanych przez tę jednostkę w czasie wolnym z poglądami
i oczekiwaniami grupy, do której należy. Pewne grupy spełniają rolę wzorotwórczą,
a realizowane przez nie formy aktywności są chętnie naśladowane przez przedstawicieli innych zbiorowości. Wiele dóbr konsumowanych w czasie wolnym ma
charakter prestiżowy, jest synonimem sukcesu, a tym samym przedmiotem dążeń
szerokich mas społecznych. Poprzez wybór określonych sposobów spędzania
11
Ibidem, s. 19.
46
Małgorzata Makówka
wolnego czasu człowiek może manifestować przynależność do grupy odniesienia,
z którą wiąże się wyższy status. Uprawianie elitarnych czy ekstremalnych sportów,
spędzanie urlopu w ekskluzywnych bądź egzotycznych miejscach umożliwia jednostce identyfikację z osobami, które korzystają z takich form wypoczynku, i jednocześnie pozwala wyróżnić się spośród tych, które na podobny luksus nie mogą
sobie pozwolić. Tak więc czas wolny i sposób jego zagospodarowania, a nie praca,
stanowią obecnie rdzeń, „wokół którego konstruowana jest jednostkowa tożsamość
i któremu podporządkowane są hierarchie potrzeb i interesów”12.
Z tego przeglądu wynika, że czas wolny przestaje być utożsamiany jedynie
z wypoczynkiem i rozrywką. Coraz częściej badacze podkreślają, że angażuje on
i wzbogaca całą osobowość, stanowiąc istotną sferę samorozwoju, samoekspresji
i samorealizacji człowieka. Czas wolny nie tylko służy odnowie sił fizycznych
i psychicznych zużywanych podczas pracy, ale przede wszystkim ułatwia korzystanie z efektów tej pracy oraz umożliwia awans kulturalny pracownika. Czas ten,
sprzyjając zaspokojeniu najróżnorodniejszych potrzeb ludzkich podnosi poziom
i jakość życia jednostki.
Czas wolny może być istotnym źródłem satysfakcji człowieka, gdyż – jak
zauważa D.K. Hawes – wypełniające go czynności umożliwiają13:
− przywrócenie więzi między człowiekiem a naturą (rekreacja),
− rozładowanie nacisków eskapistycznych (kino),
− zaspokojenie potrzeby sukcesu i ryzyka w sferze pozazawodowej (sport,
życie towarzyskie),
− odnalezienie własnej autonomii i wartości (hobby),
− przemyślenie własnego stosunku do poszczególnych wartości,
− odczucie wspólnoty z ludźmi poprzez spotykanie innych ludzi, ich obserwację, wspólne doznawanie i odtwarzanie przeżyć (życie towarzyskie).
Jak wyżej wykazano, właściwie zagospodarowany czas wolny pozwala człowiekowi zachować równowagę emocjonalną, umysłową i społeczną. Warto jednak
zwrócić uwagę na wyjątkową rolę, jaką czas ten odgrywa w życiu niektórych grup
ludności. Chodzi tu o osoby niepełnosprawne, bezrobotne oraz emerytów14. W każdej z tych grup społecznych czas wolny pełni, poza funkcjami podstawowymi,
które wcześniej omówiono, również pewne specyficzne funkcje. W wypadku osób
niepełnosprawnych jest to funkcja rehabilitacyjna polegająca na przywracaniu
12
M. Krajewski, Konsumpcja i współczesność. O pewnej perspektywie rozumienia świata
społecznego, „Kultura i Społeczeństwo” 1997, nr 3, s. 10–11.
13
D.K. Hawes, Satisfactions Derived from Leisure – Time Pursuits: An Exploratory Nationwide
Survey, „Journal of Leisure Research” 1978, nr 4, s. 234; cyt za: B.H. Jung, Ekonomia czasu wolnego,
PWN, Warszawa 1989, s. 42.
14
G. Krzyminiewska, Ekonomiczno-społeczny wymiar kategorii czasu wolnego, Zeszyty
Naukowe AE Poznań, Studia z etyki i socjologii gospodarczej, nr 270, 1998, s. 169–172.
Społeczno-ekonomiczne aspekty czasu wolnego
47
do normy struktury osobowości zaburzonej przez chorobę lub inwalidztwo oraz
kształtowaniu zdolności do samodzielnego życia. Czas wolny stwarza również
szansę na pokonanie społecznej izolacji inwalidów. Dla bezrobotnych jest okresem
wymuszonej bierności, prowadzącej do osłabienia więzi międzyludzkich i spadku
społecznego prestiżu. Powinien służyć aktywizacji tych osób, przygotowaniu ich
do samodzielnego poszukiwania pracy, rozwijaniu lub zmianie kwalifikacji zawodowych, słowem – dostosowaniu się do nowej sytuacji oraz nabyciu umiejętności
przeciwdziałania swemu położeniu. Dla emerytów stanowi nagrodę za lata pracy.
Ma zapewniać im utrzymanie jak najdłużej pełnej sprawności fizycznej i umysłowej, zapobiegać izolacji społecznej wywołanej przejściem „w stan spoczynku”
oraz umożliwiać realizację celów, na które dotąd nie starczało czasu.
Uogólniając dotychczasowe rozważania, należy stwierdzić, że zajęcia czasu
wolnego przyczyniają się do15:
– zapewnienia człowiekowi długiego życia w dobrym zdrowiu i samopoczuciu,
– zwiększenia satysfakcji człowieka ze swego życia,
– powiększenia zasobów wiedzy, kwalifikacji i możliwości twórczych człowieka, a więc ukształtowania jego osobowości i systemu wartości,
– poprawy stosunków międzyludzkich,
– zwiększenia przestrzennej, zawodowej oraz społecznej ruchliwości człowieka.
Mimo że czas wolny stanowi szansę dla społecznego i kulturalnego rozwoju
jednostki, wzrost jego ilości wywołuje także efekty społecznie niepożądane. Warto
zwrócić uwagę na poruszany już problem bezrobocia. Utrata pracy rodzi frustrację,
apatię, poczucie bezsensu życia. Niedobór środków finansowych utrudnia lub wręcz
uniemożliwia bezrobotnym zaspokojenie wielu potrzeb. Brak umiejętności korzystania z czasu wolnego (charakterystyczny nie tylko dla osób bezrobotnych) oraz
brak w miejscu zamieszkania (np. na wsi) możliwości wykorzystania tego czasu
zgodnie z powszechnie aprobowanymi normami społecznymi powodują, że spędza
się go w sposób przypadkowy, chaotyczny, bierny. Dążeniu do „zabicia czasu”,
przerwania związanej z nim nudy towarzyszą często zachowania prymitywne,
patologiczne, takie jak: alkoholizm, narkomania, chuligaństwo, przestępczość. Te
negatywne konsekwencje nie podważają jednak tezy o pozytywnym wpływie czasu
wolnego na życie człowieka, natomiast świadczą o tym, że niewłaściwie wykorzystany zamiast wzbogacać życie jednostki o nowe treści, zubaża jej psychikę,
prowadząc niejednokrotnie do działań szkodliwych społecznie.
15
C. Bywalec, L. Rudnicki, Podstawy teorii i metodyki badania konsumpcji, AE w Krakowie,
Kraków 1992, s. 72 oraz C. Bywalec, L. Rudnicki, Konsumpcja…, s. 102. Wymienione tu efekty
autorzy zaliczają do funkcji konsumpcji, wydaje się jednak, że można je także z powodzeniem
odnieść do czasu wolnego, który uważany jest za jeden z czasów konsumpcji.
Małgorzata Makówka
48
Równie niepokojąca, jak marnowanie posiadanego czasu wolnego na zajęcia
nie służące rozwojowi człowieka, jest rezygnacja z czasu wolnego przez osoby
silnie zaangażowane w pracę zawodową, stanowiącą dla nich główny cel życia.
Pracoholizm – zjawisko typowe dla większości społeczeństw zachodnich – dotyczy
tych grup ludności, w których istnieje silna presja na sukces i awans społeczny.
Nadmierne obciążenie pracą przy braku czasu wolnego i braku umiejętności regenerowania sił fizycznych i psychicznych jest przyczyną wielu zachorowań o podłożu psychosomatycznym, a w skrajnych wypadkach może prowadzić do śmierci
z przepracowania, co potwierdzają przypadki przedwczesnych zgonów wśród
pracowników japońskich przedsiębiorstw16.
Konkludując, należy zgodzić się z J. Daneckim, że sposób, w jaki jednostka
spędza wolny czas, a zatem swój czas prywatny „waży istotnie na sposobie życia
ogółu”, może bowiem „wzbogacać bądź zubażać treść życia społecznego, a niekiedy prowadzić nawet do jego istotnych zakłóceń i paraliżować funkcje uznane
za nieodzowne we współczesnej cywilizacji”17.
3.3. Funkcje ekonomiczne
Funkcje ekonomiczne czasu wolnego wyrażają się we wpływie, jaki czas ten
wywiera na aktywność gospodarczą człowieka i całych społeczeństw, której
następstwem w skali mikro jest wzrost zamożności (lub ubóstwa) gospodarstwa
domowego, zaś w skali makro rozwój (lub regres) gospodarczy18. O ile zatem
w rozważaniach o funkcjach społeczno-humanistycznych czas wolny występował
jako wartość autoteliczna, cel sam w sobie, o tyle w wypadku funkcji ekonomicznych traktowany jest instrumentalnie, jako stymulator procesów produkcji, a więc
pośredni czynnik rozwoju gospodarczego.
Można wyróżnić trzy aspekty wpływu czasu wolnego na procesy gospodarowania, a mianowicie: aspekt strukturalny, aspekt reprodukcyjny, aspekt motywacyjny19.
Efekt strukturalny wyraża się we wpływie czasu wolnego na strukturę konsumpcji, produkcji oraz zatrudnienia, a więc strukturę gospodarczą kraju.
Oddziaływanie to ma charakter pośredni. Czas wolny wpływa na sferę ludzkich
16
G. Krzyminiewska, op. cit., s. 163–164.
J. Danecki, Jedność podzielonego czasu. Czas wolny i czas pracy w społeczeństwach uprzemysłowionych, KiW, Warszawa 1974, s. 25.
18
Pojęcie ekonomicznych funkcji czasu wolnego oparto na definicji gospodarczych funkcji konsumpcji zaproponowanej przez C. Bywalca. Zob.: C. Bywalec, L. Rudnicki, Konsumpcja…, s. 102.
19
C. Bywalec, Funkcje usług niematerialnych, Zeszyty Naukowe AE w Krakowie, nr 304,
Kraków 1989, s. 65–69. Wprawdzie w publikacji tej autor omawia ekonomiczne funkcje usług
społecznych, ale można je także na zasadzie analogii odnieść do czasu wolnego.
17
Społeczno-ekonomiczne aspekty czasu wolnego
49
potrzeb istotnie je pobudzając i różnicując. Wzrastające potrzeby oddziałują – przy
odpowiednim poziomie dochodów ludności – na popyt, który następnie stymuluje
rozwój produkcji i podaży określonych dóbr konsumpcyjnych.
Dążenie do wydłużenia czasu wolnego sprzyja wzrostowi zapotrzebowania na
dobra czasooszczędne, pozwalające na ograniczenie codziennych, powtarzalnych
czynności. Z kolei zwiększenie zasobów czasu wolnego rodzi potrzebę jego atrakcyjnego zagospodarowania, kreuje zatem popyt na dobra czasochłonne, takie jak:
telewizory, książki, płyty, sprzęt sportowy, usługi kulturalne, turystyczne. Zaspokojenie potrzeb związanych z czasem wolnym jest możliwe dzięki istnieniu trzech
rodzajów rynku, a mianowicie: rynku na czas wolny, rynku czasu wolnego oraz
rynku dla czasu wolnego20.
Przez rynek czasu wolnego należy rozumieć taki rynek, na którym celem transakcji jest wygospodarowanie czasu wolnego, a następnie jego sprzedaż. Dążenie
do posiadania określonych zasobów czasu wolnego wzmaga u konsumentów tzw.
substytucję czasooszczędną przejawiającą się zwiększonym popytem na dobra
czasooszczędne.
Z kolei rynek czasu wolnego jest rynkiem, na którym nabywcy poszukują
towarów służących zagospodarowaniu czasu wolnego, a sprzedawcy takie towary
oferują. Rynki dla czasu wolnego to rynki pośrednio związane z czasem wolnym,
obsługujące wyodrębnione rynki czasu wolnego (np. rynek pracy dla czasu wolnego w rejonach turystycznych).
Wzrost czasu wolnego – przy równoczesnym wzroście dochodów ludności
– umożliwia zwiększenie popytu na dobra o wysokim stopniu przetworzenia,
których wytworzenie wymaga najnowocześniejszych rozwiązań technicznych
i technologicznych oraz zatrudnienia wysoko wykwalifikowanej siły roboczej, profesjonalistów o wąskich specjalizacjach. Dążenie do zagospodarowania czasu wolnego sprzyja zatem rozwojowi branż charakteryzujących się wysokim poziomem
innowacyjności i kreatywności, a także wysokim współczynnikiem zatrudnienia,
gdyż w tych działach gospodarki jest wyraźnie ograniczona substytucja pracy
przez kapitał. Do takich gałęzi należy niewątpliwie przemysł kultury21. Sektor ten,
obejmujący prywatnych przedsiębiorców i niezależnych wytwórców działających
w branżach: księgarskiej, artystycznej, muzycznej, filmowej lub audiowizualnej,
w branży turystyki kulturowej oraz w mediach, jest obecnie najszybciej rozwijającym się działem gospodarki światowej.
Powiększenie wolumenu czasu wolnego stanowi także jeden ze sposobów
walki z bezrobociem22. Skrócenie czasu pracy zatrudnionych pozwala wygospo20
G. Cieloch, J. Kuczyński, K. Rogoziński, Czas wolny…, s. 47–48.
Perspektywy rozwoju sektora kultury w Polsce, red. R. Borowiecki, Oficyna Wydawnicza,
Kraków 2004, s. 20–21.
22
J. Kuczyński, Dochodzenie do czasu wolnego…, s. 77.
21
Małgorzata Makówka
50
darować miejsca pracy dla części bezrobotnych. Z kolei wydłużenie czasu wolnego pracowników powoduje wzrost popytu na dobra czasochłonne, co zachęca do
inwestowania w tej sferze i zatrudniania w niej osób pozbawionych pracy.
Jak zauważa B.H. Jung, dynamika wydatków związanych z zagospodarowaniem czasu wolnego jest na ogół większa niż dynamika nakładów przeznaczanych
na zaspokojenie jakiejkolwiek innej grupy potrzeb23. Należy więc oczekiwać, że
udział dóbr czasochłonnych w globalnej produkcji będzie wzrastał. Zwiększy się
także zatrudnienie w branżach obsługujących potrzeby czasu wolnego.
Z kolei reprodukcyjny efekt czasu wolnego oznacza, że w czasie tym następuje
reprodukcja głównego składnika sił wytwórczych, jakim jest człowiek ze swoimi
zdolnościami twórczymi. Analizując w mikroskali reprodukcyjny aspekt czasu
wolnego, należy mieć na uwadze reprodukcję człowieka w podwójnym znaczeniu: jako bieżące, codzienne odtwarzanie oraz jako wzbogacanie jego zdolności
wytwórczych w ciągu całego życia. Prostą reprodukcję człowieka w czasie wolnym, polegającą na regeneracji (a więc odtworzeniu na tym samym poziomie)
jego sił fizycznych i psychicznych, zapewnia wypoczynek. Z kolei reprodukcja
rozszerzona, a więc reprodukcja podnosząca jakość czynnika ludzkiego, dokonuje
się m.in. poprzez kształcenie i dokształcanie, uczestnictwo w kulturze, uprawianie
sportu i turystyki. Wymienione sposoby spędzania czasu wolnego pozwalają na
wzbogacenie osobowości jednostki, zdobycie nowych doświadczeń, umiejętności
i wiedzy. Dotyczy to zwłaszcza aktywności kulturalno-oświatowej, która w sposób szczególny służy reprodukcji rozszerzonej pracownika, reprodukcji człowieka
w sensie duchowym, intelektualnym. Przytoczone powyżej formy zagospodarowania czasu wolnego należy zatem zaliczyć do tzw. inwestycji w kapitał ludzki, gdyż
zwiększając zasób wiedzy, umiejętności, zdrowia i energii witalnej człowieka,
istotnie podnoszą jego wartość jako głównego czynnika produkcji. Wzrost zdolności wytwórczych człowieka zwiększa jego przedsiębiorczość, korzystnie zmienia
postawy wobec pracy (zwiększa obowiązkowość, sumienność, zaangażowanie),
poprawia jej jakość i wydajność. Właściwie wykorzystany czas wolny przedłuża
także okres sprawności fizycznej i umysłowej jednostki oraz zmniejsza absencję
i wypadkowość w pracy, obniżając tym samym wydatki na leczenie. Reasumując,
odpowiednio zagospodarowany czas wolny, poprzez efekt reprodukcyjny, przyczynia się do zmniejszenia strat przedsiębiorstwa i zwiększenia zysków związanych
z wysoką wydajnością pracowników.
Reprodukcyjny aspekt czasu wolnego należy analizować także w makroskali,
a więc w odniesieniu do całych społeczeństw i w długim okresie. Wzrastający
(w wyniku zaspokojenia w czasie wolnym potrzeb wyższego rzędu) potencjał intelektualno-wytwórczy społeczeństwa wpływa na tempo rozwoju gospodarczego,
przyśpieszając osiąganie wyższych stadiów gospodarki i życia społecznego.
23
B.H. Jung, Ekonomia czasu wolnego. Zarys problematyki, PWN, Warszawa 1989, s. 103–104.
Społeczno-ekonomiczne aspekty czasu wolnego
51
Reprodukcyjny efekt czasu wolnego jest wzmacniany przez efekt motywacyjny
wyrażający się we wpływie tego czasu na ilość i jakość pracy. Dążenie do zaspokojenia w czasie wolnym różnorodnych potrzeb mobilizuje jednostkę do intensywniejszej pracy. Czas wolny spełnia zatem rolę czynnika pobudzającego aktywność
gospodarczą człowieka, który pracuje więcej i wydajniej, by uzyskać dochody
pozwalające na zrealizowanie w czasie wolnym własnych aspiracji, podniesienie
swego prestiżu i poziomu życia. Z kolei wyższa aktywność ekonomiczna ludności
prowadzi w skali makro do szybszego rozwoju gospodarczego kraju.
Należy zaznaczyć, że motywacyjne oddziaływanie chęci zaspokojenia w czasie
wolnym określonych potrzeb człowieka na jego działalność gospodarczą uzależnione jest co najmniej od trzech czynników, a mianowicie: od relacji między
pracą a wynagrodzeniem za nią, a więc płacą, relacji między płacą a możliwością
nabycia dóbr służących zagospodarowaniu czasu wolnego, a więc ich podażą oraz
proporcji między socjalizacją a komercjalizacją dystrybucji tych dóbr. Efekt motywacyjny ujawnia się i nasila, gdy poziom dochodów jest dodatnio skorelowany
z pracą, przedsiębiorczością bądź zaangażowanym kapitałem, gdy dystrybucja
dóbr konsumowanych w czasie wolnym jest skomercjalizowana oraz gdy dobra te
są dostępne na rynku i można je bez trudu nabyć za uzyskane dochody. Rozwój
bezpłatnej lub tylko częściowo odpłatnej konsumpcji zwiększa wprawdzie reprodukcyjny i strukturalny efekt czasu wolnego, wpływa jednak antymotywacyjnie
na ekonomiczną aktywność jednostki.
Kończąc rozważania na temat gospodarczych funkcji czasu wolnego, należy
zaznaczyć, że jego zwiększanie jest procesem zwrotnie sprzężonym ze wzrostem
potencjału ekonomicznego. Zwiększenie ilości czasu wolnego, będące następstwem rozwoju gospodarczego, stanowi jednocześnie istotny czynnik wzrostu
efektów produkcyjnych. Oddziaływanie czasu wolnego na procesy gospodarcze
dokonuje się poprzez skumulowany wpływ omówionych powyżej trzech efektów:
strukturalnego, reprodukcyjnego i motywacyjnego.
4. Uwagi koƒcowe
Czas wolny, zaliczany przez ekonomistów do ważnych determinant kształtujących rozmiary i strukturę konsumpcji, stanowi nie tylko miernik osiągniętego
dobrobytu, ale także istotny czynnik rozwoju społecznego i gospodarczego. Jest
on dobrem szczególnie cennym i niepowtarzalnym, nie można go bowiem ani
zmagazynować, ani rozmnożyć. Chociaż zwiększenie jego rozmiarów staje się
jednym z ważniejszych dążeń współczesnego człowieka, czas ten bywa również
skracany na skutek przymusowego lub dobrowolnego przedłużania czasu trwania
innych czynności.
52
Małgorzata Makówka
Deficyt czasu wolnego może utrudniać bądź wręcz uniemożliwiać zaspokojenie wielu potrzeb ludzkich. Jednak wzrost rozmiarów czasu wolnego nie zawsze
prowadzi do zwiększenia konsumpcji, często czas ten bywa marnotrawiony
z powodu braku umiejętności korzystania z możliwości, jakie stwarza, bądź też
braku środków materialnych pozwalających na zaspokojenie odczuwanych potrzeb
i aspiracji związanych z tą sferą życia jednostki. Koniecznością staje się zatem
przygotowanie człowieka do korzystania z czasu wolnego w taki sposób, by czas
ten najpełniej służył rozwojowi jego osobowości, zwiększeniu jego potencjału intelektualno-wytwórczego. Chodzi bowiem o to, aby spośród dostępnych na rynku
dóbr nabywca wybierał te, które pozwalają na podniesienie jego wartości i jako
członka określonej grupy społecznej, i jako pracownika. Zwiększenie popytu na
takie dobra będzie także stymulować rozwój gospodarki.
Literatura
Bombol M., Dąbrowska A., Czas wolny – konsument, rynek, marketing, K.E. Liber, Warszawa 2003.
Bywalec C., Rudnicki L., Konsumpcja, PWE, Warszawa 2002.
Bywalec C., Rudnicki L., Podstawy teorii i metodyki badania konsumpcji, AE w Krakowie, Kraków 1992.
Bywalec C., Funkcje usług niematerialnych, Zeszyty Naukowe AE w Krakowie, nr 304,
Kraków 1989.
Bywalec C., „Nowa konsumpcja” – klucz do rozwoju, „Nowe Życie Gospodarcze” 2003,
nr 13.
Cieloch G., Kuczyński J., Rogoziński K., Czas wolny – czasem konsumpcji? PWE, Warszawa 1992.
Danecki J., Jedność podzielonego czasu. Czas wolny i czas pracy w społeczeństwach
uprzemysłowionych, KiW, Warszawa 1974.
Grad J., Kaczmarek U., Organizacja i upowszechnianie kultury w Polsce. Zmiany modelu,
Wydawnictwo Naukowe UAM, Poznań 1999.
Jung B.H., Ekonomia czasu wolnego, PWN, Warszawa 1989.
Jung B.H, O czasie wolnym. Kultura i rekreacja w procesach rozwoju społeczno-ekonomicznego, SGPiS, Warszawa 1987.
Kieżel E., Nakielna-Stańczak G., Modele zachowań konsumpcyjnych w czasie wolnym
ludności województwa katowickiego, Prace Naukowe AE w Katowicach, Katowice
1991.
Krajewski M., Konsumpcja i współczesność. O pewnej perspektywie rozumienia świata
społecznego, „Kultura i Społeczeństwo” 1997, nr 3.
Krzyminiewska G., Ekonomiczno-społeczny wymiar kategorii czasu wolnego, Zeszyty
Naukowe AE w Poznaniu, Poznań, Studia z etyki i socjologii gospodarczej 1998, nr 270.
Perspektywy rozwoju sektora kultury w Polsce, red. R. Borowiecki, Oficyna Wydawnicza,
Kraków 2004.
Walmsley D.J., Lewis G.J., Geografia człowieka. Podejścia behawioralne, Wydawnictwo
Naukowe PWN, Warszawa 1997.
Społeczno-ekonomiczne aspekty czasu wolnego
53
Wnuk-Lipiński E., Budżet czasu – struktura społeczna, polityka społeczna, Zakład Narodowy im. Ossolińskich, Wydawnictwo PAN, Wrocław 1981.
Wnuk-Lipiński E., Czas wolny – współczesność i perspektywy, IW CRZZ, Warszawa
1975.
Wnuk-Lipiński E., Praca i wypoczynek w budżecie czasu, Zakład Narodowy im. Ossolińskich, Wydawnictwo Polskiej Akademii Nauk, Wrocław 1972.
Socio-economic Aspects of Leisure Time
One of the distinguishing features of modern societies is the increasing importance of
leisure time and the efforts to expand it. The amount of leisure time and forms of its use
constitute, next to monetary income, an indicator of quality of life as well as a significant
factor structuring modern societies. The growth of leisure time has complex and manifold
consequences, both social and economical. The article discusses the essence of leisure
time and its social, human and economic functions.