ZEZWOLENIA DEWIZOWE JAKO INSTRUMENT PRAWNEJ

ZEZWOLENIA DEWIZOWE JAKO INSTRUMENT PRAWNEJ

RO CZN IK I
Tom
VII
NAUK
PRAW NYCH
-
1997
W A N D A W O JT O W IC Z
L u b lin
ZEZWOLENIA DEW IZOW E JAKO INSTRUM ENT
PRAWNEJ REGULACJI OBROTU DEW IZOW EGO
T reść artykułu koncentruje się w okół zn a c z en ia zez w o le ń d e w iz o w y c h , ich
rodzajów i trybu udzielania. Z e z w o le n ia d e w iz o w e zaró w n o og ólne, ja k i in d y ­
w idualne są istotnym e le m e n te m regulacji obro tu d e w iz o w e g o w pra w ie p o l­
skim. Tem at został p rzed staw ion y przy u w z g lę d n ie n iu p o d sta w o w y c h ro z w ią z a ń
w tym zakresie i zm ian, jakie m iały m iejsce n a p rzestrzeni k ilk u d z ie się c iu
p ow ojen nych lat, ze sz c z e gó ln ym u w z g lę d n ie n ie m a ktua lne g o stanu p ra w n e g o .
O d rę b n y m zagadnieniem p r z e d staw io n y m w artykule są n a stę p stw a d o k o n a n ia
obrotu d ew izo w eg o bez w y m a g a n e g o zez w o le n ia. N a stę p stw a takie są z ró ż n ic o ­
w ane dla um ow nych i p o z a u m o w n y c h c z yn no śc i ob rotu d e w iz o w e g o .
I. U W A G I O G Ó L N E
K onstruk cja w y d a w a n y c h po I I w ojnie św iatow ej k olejnych ustaw z zakresu
pra w a dew izow eg o p rz esądzała o bardzo istotny m znac z en iu z ez w o le ń d e w iz o ­
w ych. Z e zw o lenia te były - i nadal są - n ie z b ę d n y m w a ru n k ie m dla z g o d n e g o
z praw em , w ażnego i sk utecznego d o k o n a n ia w ielu czyn n o śc i obro tu d e w iz o w e ­
go. C h arakter i znaczenie tych zezw o leń , ich rod zaje i tryb w y d a w a n ia ulegały
w praw dzie p o w ażn ym z m ia n o m w ciągu k ilk u d zie się c io le tn ieg o p o w o je n n e g o
okresu, ale sam a i n s t y t u c j a ze z w o le ń o k a z a ła się trw ała i n ie z b ę d n a
w polskim u staw o daw stw ie d ew iz o w y m .
T ak że w ob ecnym - znaczn ie zlib e ra liz o w an y m - p raw ie d e w iz o w y m , z e ­
zw olenia dew izow e zachow ały s w o ją is to tn ą po zy cję, w d uż ym sto pn iu d e c y d u ­
jąc o faktycznym kształcie p rz e w id z ia n y c h w ustaw ie og ran ic z e ń d e w iz o w y c h
i w pły w ając na p ra w n ą regulację obro tu d e w iz o w e g o .
U praszczając spraw ę, m ożn a z a ry z y k o w a ć tw ierd zen ie, że ro la ze z w o le ń
de w iz ow yc h była p ro p o rc jo n a ln a do s to p n ia og ra n ic z e ń reg la m e n ta cy jn y c h ,
z a w a rty c h w k o le jn y c h u sta w a c h d e w iz o w y c h . Przy restry kcy jn ej ustawie, o
kształcie p o lsk ie g o p ra w a d e w iz o w e g o w prak ty ce d e c y d o w a ły zezw olenia
d e w iz o w e . W m ia rę u sta w o w e j liberalizacji p ra w a d ew iz o w e g o m alało zna c z e ­
nie z e zw o le ń d e w iz o w y c h - z w ła sz c z a indy w id u a ln y c h - gdyż wiele czynności
ob ro tu d e w iz o w e g o było d o p u sz c z o n y c h ju ż przez s a m ą u staw ę lub przez ze­
z w o le n ia o g ólne w y d a w a n e z je j u p o w ażn ien ia.
II.
R E G U L A C JE P R A W N E D O T Y C Z Ą C E Z E Z W O L E Ń D E W IZ O W Y C H
W P O P R Z E D N I C H U S T A W A C H D E W IZ O W Y C H (1 9 5 2 , 1983, 1989)
1.
U s ta w a d e w iz o w a z 1952 r . 1 - o parta na p o d sta w o w e j zasadzie, że w
p ra w ie d e w iz o w y m zaró w n o p o sia d a n ie w artości d e w iz o w y ch , jak i obrót tymi
w a rto śc ia m i je s t bez ze z w o le n ia z a bron io ny , o ile sam a u staw a lub przepisy
w y d a n e na jej p o d sta w ie nie p r z e w id u ją w y ją tk ó w w tym zakresie - prz y z n a­
w a ła z e z w o le n io m d e w iz o w y m isto tn ą rolę. T o nie o g ó ln ik o w a ustaw a d e w iz o ­
wa, lecz p rz e p isy w y k o n a w c z e i z e z w o le n ia d e w iz o w e na d a w a ły w praktyce
kształt p o lsk ie m u p ra w u d e w iz o w e m u i d e c y d o w a ły o stopniu ostrości regla­
m en tacji d e w iz o w e j. W takiej sytuacji u sta w a d e w iz o w a m o g ła ob ow iązyw ać
bez z m ia n p o n a d 30 lat, m im o że w a ru nk i p olityc z n e i g o spo darcze w kraju,
a także sy tu acja m ię d z y n a r o d o w a ulegały w tym okresie istotnym p rz e o b ra ż e ­
niom .
U s ta w a z 1952 r. za kład a ła d w ie o drę bn e g rupy z ezw o leń dew izow ych.
Je d n a g rupa z e z w o le ń m iała z a sto so w a n ie do ob ro tu d e w iz o w e g o w ynik ającego
z n a ro d o w y c h p la n ó w g o sp o d arc z y c h , d ru ga - o zup ełnie o d m ie n n y m ch a ra k te ­
rze - o d n o s iła się do o b ro tó w p o z a p la n o w y c h .
Z e z w o le n ia d e w iz o w e u d zielo ne na czyn no ści
o b r o t u
w a r t o ś ­
c i a m i
d e w i z o w y m i
w ra m ac h w y k o n y w a n ia n a ro d o w y c h p 1 anów
g o s p o d a r c z y c h , sta n o w iły in te g ra ln ą część rozw iązań p ra w ­
n yc h o c h a ra k te rz e k o n tro ln y m , p rz e w id z ia n y ch dla tak ich o b ro tó w 2, i były
ściśle z w ią z a n e z r e a liz a c ją p a ń s tw o w e g o m o n o p o lu w dziedzinie handlu z a g ra ­
niczneg o.
Z a w a rc ie u m o w y w ra m ach w y k o n a n ia n a ro d o w y c h p lan ów gospodarczych,
w w y n ik u której m iał być d o k o n a n y obró t w artościam i d e w izo w y m i, podlegało
prz e d e w s z y stk im z a tw ie rd z e n iu przez m inistra h an dlu z a gra nic zne go lub w ła ś ­
c iw e g o m in istra w p o ro z u m ie n iu z m in istre m fin an sów . Był to I etap badania
zgod ności u m ó w z o b o w ią z u ją c y m i plan am i.
1 U s ta w a z d n ia 2 8 m a r c a 1952 ro k u , D z U ., n r 21, p o z. 133.
2 U sta w a d e w iz o w a z 1 9 5 2 r., art. 14-18.
Drugi etap kontroli stano w iły z e z w o l e n i a
na re alizację rozliczeń
w stosunkach z zagranicą. R o zlic z e n ia m o gły być d o k o n a n e tylko w ram ach
w y k o n y w a n ia naro d o w y c h p lan ów g o sp o d a rc z y c h i na p o d sta w ie o g ó ln e g o lub
indyw id ualnego zezw olen ia. Z e z w o le ń takich udzielał b ą d ź m in is te r h andlu
zagran iczn eg o - gdy rozliczenie w y nikało z z a w a rty c h u m ó w d o ty c z ą c y ch
obrotu to w aro w e g o lub u s łu g o w e g o - bądź m in iste r fin an só w - w z ak resie
rozliczeń w ynikających z innych u m ów , a także z ty tu łó w p o z a u m o w n y c h .
Z e z w o le n ia udzielane w ra m a c h obrotu w a rto śc ia m i d e w iz o w y m i, który
w ynikał z realizacji p lan ów go sp o d a rc zy c h , m ogły m ieć c h a ra k te r z a ró w n o
zezw oleń ogólnych, ja k i ind y w id u aln y c h , w a ru n k o w y c h lub b e z w a ru n k o w y c h .
W e w szystkich sy tuacjach były udzielane albo przez m in istra h an dlu z a g r a n ic z ­
nego albo przez m inistra fin a n só w . K w estie sz c z e g ó ło w e (np. d o ty c zą c e ro z g r a ­
niczenia kom petencji obu m inistrów ) ok re ślała R a d a M inistrów .
Z e z w o le n ia o g ó l n e były w y d a w a n e na ok re ślo n e ro d za je c z y n n o śc i lub
dla o k reślon ych kategorii osób. O og ó ln y m cha ra k te rz e z e z w o le ń d e w iz o w y c h
de cyd ow ał ich zakres p rz e d m io to w y lub p o d m io to w y .
Z e z w o le n ia i n d y w i d u a l n e były udz ie la ne dla k o n k re tn y c h o só b na
konkretne czynności.
Z arów n o ze zw olen ia ogó ln e, ja k i ind y w id u aln e m o gły być ud z ie la ne b e z w a ­
runkow o lub też przy z a c h o w a n iu ściśle w s k a z a n y c h w s a m y m z e z w o le n iu
w arunków , czyli d o d a tk o w y c h w y m a g a ń s taw iany ch adresato w i czy ad re sa to m
zezw olenia.
Ogólne zez w o le n ia d e w iz o w e m iały c h a ra k te r ak tó w n o r m a ty w n y c h a d m in is ­
tracji i były w y da w a ne w fo rm ie zarządzeń. Z e z w o le n ia in d y w id u a ln e p r z y b ie ­
rały postać ind yw id u aln y c h decyzji a d m in istra c y jn y c h 3.
W arto je d n a k zw rócić u w ag ę, iż na gruncie u sta w y z 1952 r. ro z ró ż n ie n ie
tych dw ó ch typów zez w o le ń nie zaw sz e było k laro w n e. M in is te r h a n d lu z a g ra ­
nicznego m ógł b ow iem w y d a w a ć o g ólne z e z w o le n ia d e w iz o w e dla k o n k re tn y c h
(im iennie w sk azanych) p o d m io tó w na ro d z a jo w o o k re ślo n e cz y n n o śc i. N a p o d ­
stawie takiego zezw o le n ia w sk a z a n y (u p raw n io n y ) p o d m io t m ó gł w ie lo k ro tn ie
dok on yw ać czynn ości o b jęty ch zez w o le n iem .
Z e z w o le n ia d e w iz o w e udzielane w zakresie czy n n o ści ob rotu w a rto ścia m i
dew izow ym i w ram ach realizacji n a ro d o w y c h p lan ó w g o sp o d a rc z y c h w istotny
sposób różniły się od zezw o le ń d o ty c zą c y ch
p o z a p l a n o w e g o
o b r o t u w a r t o ś c i a m i d e w i z o w y m i . N a d o k o n a n ie takiego
obrotu m ogły być także u dzielo ne zez w o le n ia o g ólne lub in d y w id u aln e , b e z ­
3 Por. sz e ro k i e i w i e l o w ą t k o w e r o z w a ż a n i a na t e m a t f o r m y p r a w n e j i c h a r a k t e r u z e z w o l e n i a
d e w i z o w e g o z a w a r t e w p r a c y E. F o j c i k - M a s ta ls k i e j pt. Z e z w o le n ia d e w iz o w e w p o ls k im p r a w ie
d e w iz o w y m ( W r o c ł a w 1975, s. 1 0 1 -1 27 ).
w a ru n k o w e lub u z a le żn io n e od spełn ien ia k o n k re tn e g o w a runku. Nie m iały one
je d n a k c h a ra k te ru kontrolneg o. Ich celem było łag odzen ie lub o graniczanie
p rz ew id z ia n e j w usta w ie re glam entacji d e w iz o w e j p oprzez dop usz c z a nie w y k o ­
n a n ia c z y n n o ści obrotu d e w iz o w e g o , która bez takiego z e zw olen ia nie mogła
być w a ż n ie i legalnie do konana.
D o w y d a w a n ia w sz y stk ic h zez w o le ń d e w iz o w y c h w zakresie p o z ap lano w eg o
ob ro tu w a rto śc ia m i d e w iz o w y m i u p raw n io n y był m inister finansów . O gólne
z e z w o le n ia m iały form ę zarząd zeń, a in d y w id u a ln e - decyzji adm in istra c y j­
n y c h 4. M in ister fin a n só w m ó gł je d n a k sc e d o w a ć na rzecz N aro d o w e g o Banku
P o ls k ie g o u p ra w n ie n ie do u d z ie la n ia in d y w id u a ln y c h zezw oleń d e w iz o w y c h na
po s ia d a n ie w arto ści d e w iz o w y c h i obrót takim i w artościam i. N aro do w y Bank
P olski d ziałał w ó w c z a s w g ran icach p rzy z n a n y c h mu up raw nień. Jego k o m p e ­
ten cje nie m ia ły c h a ra k te ru s am o d z ie ln e g o , lecz były w ydzielone z upraw nień
m in is tra fin a n s ó w 5.
D e c y z je a d m in istra c y jn e w p r z e d m io c ie u dz iele n ia in dy w idu aln ych zezw oleń
d e w iz o w y c h były w y d a w a n e w p ra w d z ie w fo rm ie pisem nej z p o w iad om ien iem
za in te re so w a n y c h , ale n aw e t nie w y m a g a ły uzasadnienia. W y d a w a n o je w w y n i­
ku p o s tę p o w a n ia je d n o in sta n c y jn e g o , a tym sa m y m nie daw an o m ożliwości
z a sk a rż e n ia decyzji w z w y k ły m trybie. T e g o typu rozw iązanie p raw ne sprzyjało
n a d u ż y c io m i nie z a p e w n ia ło n a w e t m in im a lne j ochro ny pod m iotow i ub ie g a ją ­
c e m u się o z e z w o le n ie d e w iz o w e , staw iając org an adm inistracji w u prz yw ile jo­
w an ej i n ic z y m nie o g ran iczo nej pozycji.
M im o z m ie n ia ją c y ch się w a ru n k ó w g o sp o d a rc zy c h i p rzejaw ów pew nej d e ­
m o k ra ty z a cji w Polsce po 1956 r. fo rm a i tryb udzielania in dy w id ualn ych ze­
z w o le ń d e w iz o w y c h nie uległy zm ian ie przez cały okres o b o w ią z y w a n ia ustawy
d e w iz o w e j z 1952 r.
2.
K w e stie z w iązan e z ud z ie la n ie m z e z w o le ń d e w izow ych m iały istotne
z n a c z en ie także w o kresie o b o w ią z y w a n ia u sta w y z 1983 r .6 i stanow iły p rze d ­
m iot regu lacji w tej ustaw ie. P o d o b n ie ja k w czasie o b o w ią z y w a n ia ustaw y z
1952 r., z e z w o len ie d e w iz o w e było w y m a g a n e dla w a żnego do ko nan ia wielu
c z y n n o śc i d e w iz o w y c h . Z e z w o le ń nie w y m a g a n o tylko w sytuacjach im iennie
w sk a z a n y c h w sam ej usta w ie de w iz o w e j.
N ad al z e zw o le n ia d e w iz o w e m og ły m ieć c h a ra k te r ogólny lub indyw idualny,
przy c zy m o b u ro dzajó w ze z w o leń m o ż n a było udzielać b ezw a ru n k o w o lub pod
4 U s ta w a d e w iz o w a z 1952 r., art. 10.
5 U sta w a d e w iz o w a z 1952 /•., art. 11. U p r a w n i e n i a tak ie N B P o t r z y m a ł na p o d s t a w i e z a r z ą ­
d z e n i a m i n i s t r a f i n a n s ó w z d n i a 2 7 m a j a 1952 r. w s p r a w i e u p r a w n i e ń N a r o d o w e g o B a n k u P o l ­
s k i e g o d o u d z i e l a n i a i n d y w i d u a l n y c h z e z w o l e ń d e w i z o w y c h , „ M o n i t o r P o l s k i " , nr A - 4 7 , poz. 647.
6 U sta w a z d n ia 2 2 listo p a d a 1983 ro k u - p r a w o d e w iz o w e , D z U ., n r 6 3, p o z. 288.
pew nym i określonym i w a ru n k a m i7. D la o d ró ż n ie n ia z e zw o le ń o g ó ln y c h i in d y ­
w idualnych korzystano je d y n ie z kry terium p o d m io to w e g o , p od c z as gdy p o ­
przednia ustaw a p osłu giw ała się kry terium m ie sz a n y m p o d m io to w o -p rz e d m io to wym. Z ezw o leń ogóln ych udzielan o n adal w postaci za rzą d ze ń , a in d y w id u a l­
nych - w form ie decyzji adm inistracy jn ej.
U staw a z 1983 r. p rzyzn ała pra w o d o ud zie la n ia z e z w o le ń d e w izo w y c h
trzem organom . K o m p etencje w tym zakresie p rz y słu g iw a ły prz e de w sz ystkim
m inistrowi finansów . O bok tego m inistra ze z w o le ń takich ud zielał m inister
handlu zagranicznego, a także N a ro d o w y B ank Polski, który o trz y m ał w łasne
upraw nienia w tym zakresie. W ro z w ią z a n iac h p rz e w id z ia n y c h w poprzedn iej
u staw ie N arodow y Bank Polski korzystał je d y n ie z u p ra w n ie ń p rz e k a z an y c h
przez ministra finansów i w yd z ie lo n y c h z je g o ko m petencji.
Podział kom petencji w zakresie u dzielan ia ze z w o le ń d e w iz o w y c h m iędzy
p oszczególne organy był oparty na kry terium p rz e d m io to w y m .
M inister finansów udzielał w szystkich z e z w o le ń o g ó ln y c h (z w y jątk iem
należących do kom petencji m inistra h and lu z a g ra n ic zn e g o , które dotyczy ły
czynności obrotu d e w iz o w e g o i w y nikały z m ię d z y n a ro d o w e g o obro tu to w a ro ­
w ego i usługow ego). Z e z w o le n ia o gólne w y d a w a n e przez m inistra h an dlu z a g ra ­
nicznego w ym ag ały p o ro z u m ie n ia z m inistrem finansów .
S zczególna pro ced ura - za k ład ająca ścisłe w sp ó łd zia ła n ie obu m inistrów była stosow ana przy w yd a w a n iu z ezw oleń in d y w id u a ln y c h n a c z yn no śc i obrotu
de w iz ow e go w ynikające z m ię d z y n a ro d o w e g o h an dlu i u sług z n im zw iązan ych.
Z ezw oleń takich udzielał m inister h a ndlu zagra n ic zn e g o , ale m ógł to uczynić
tylko w stosunku do czynności o b ję tyc h w y k a z e m u sta lo n y m p rzez m inistra
finansów w p orozum ien iu z tym m inistrem .
U staw a szczeg ółow o ustalała k o m p e ten c je z e z w o len io w e N a ro d o w e g o Banku
Polskiego, który udzielał je d y n ie ze z w o le ń in d y w id u a ln y c h w form ie decyzji
adm inistracyjnej, i to na p od staw ie w y ty c z n y c h usta lo n y c h p rzez m inistra fin a n ­
sów w porozu m ieniu z pre ze se m N a ro d o w e g o B ank u P o lsk ie g o . Z ez w o le n ia
takie m ogły dotyczyć: czynności obrotu d e w iz o w e g o w zakresie o bjętym w ła śc i­
w o śc ią ministra finansów ; czynności nie b ę d ąc y c h ob ro tem , a o d n o sz ą c y c h się
do: a) m ienia posiad anego za g ra n ic ą 8, b) realizacji w y m ia n y b e zd e w iz o w ej i
przy jm o w a n ia d a ro w iz n 9.
7 Kwestie zw iązane z udzielaniem zezw oleń d e w izo w y c h i rozgra nic zeniem kom petencji w
tym z a k res ie byt y u r e g u l o w a n e w art. 3 3 - 3 5 u s t a w y d e w i z o w e j z 1983 r.
8 D o t y c z y ł o to r o z p o r z ą d z e n i a m i e n i e m p o s i a d a n y m za g r a n i c ą , u d z i e l a n i a p e ł n o m o c n i c t w d o
o d b io r u m i e n i a za g r a n i c ą i s t w i e r d z e n i a n a b y c i a s p a d k u o t w a r t e g o za g r a n i c ą .
9 C h o d z ił o o r e a l i z o w a n i e w y m i a n y b e z d e w i z o w e j z z a g r a n i c ą (o n i e o d p ł a t n e ś w ia d c z e n i e
rzeczy i u słu g ) o raz p r z y j m o w a n i e d a r o w i z n r z e c z y n ie b ę d ą c y c h w a r t o ś c i a m i d e w i z o w y m i p r z e z
o s o b y k r a j o w e od o s ó b z a g r a n i c z n y c h m a j ą c y c h si e d z i b ę w P o l s c e lu b p r z e b y w a j ą c y c h w kraju.
N ie z a le żn ie od tego N a ro d o w y B ank Polski spraw ow ał o gólny nadzór nad
p o sia d a n ie m w artości d e w iz o w y c h i o b ro te m d e w iz o w y m z punktu w idzenia ich
zg o dn ości z u d z ie lo n y m i zez w olen iam i.
T a k o k reślo ne w sam ej ustaw ie k o m p etencje organów udzielających z e z w o ­
leń d e w iz o w y c h d a w a ły w istocie m inistrow i finansów pozycję p ie rw sz o p la n o ­
w ą i decyd u ją c ą, m im o że p o z o sta łe d w a organy m iały w łasne - a nie w y d z ie ­
lone - i u sta w o w o z a g w a ra n to w a n e k om petencje.
Isto tn ą i c e n n ą z m ia n ą w ustaw ie d e w izo w ej z 1983 r. było w prow ad zen ie
z a s k a r ż a l n o ś c i
decyzji d otyc z ą c y ch udzielania zezw oleń d e w iz o ­
w ych. P rz e w id z ia n a w p o p rz ed n ie j ustaw ie je d n o in sta n c y jn o ść p ostę p o w a n ia w
sp ra w a c h o udzielenie z e z w o le ń d e w izo w y c h i brak obligatoryjnego u za sad n ie ­
nia decyzji o d m o w n y c h były p o w sz e c h n ie k rytyk ow a ne ja k o niezgod ne z z asa­
dam i k od eksu p o s tę p o w a n ia a d m in istra cy jn e g o i d ające duże m ożliw ości ró ż n e ­
go rod zaju n adu żyć.
Z a sk a rż a ln o ść decyzji d e w iz o w y c h o d n o siła się także do rozstrzygnięć m in is­
tra fin a n só w d o ty cz ą c y ch w ą tp liw o śc i p o w sta ją c y c h na tle statusu dew izow ego
p o d m io tó w p ra w a d e w iz o w e g o . W ob u p rzyp a d k a c h instan cją o d w o ła w c z ą był
N a c ze ln y Sąd A d m in istra c y jn y .
P rz e w id z ia n a w usta w ie d ew iz o w e j z 1983 r. zask arżalno ść decyzji d e w iz o ­
w y c h nie m iała je d n a k c h ara k teru po w sz e c h n eg o . D otyczyła tylko tych decyzji,
które były w y ra źn ie w ustaw ie objęte m o ż liw o ś c ią z a sk a r ż e n ia 10. W arto d o ­
dać, iż kw estie d o ty c z ą c e zask a rż aln o ś ci decyzji d e w iz o w y c h były u regulow ane
w p rz e p isa c h p rz e jśc io w y c h i k o ń c o w y c h ustaw y, co m ogło sugerow ać, iż ro z ­
w ią z a n ie to nie m iało c h a ra k te ru trw ałego.
3.
W ustaw ie d e w iz o w e j z 1989 r . 11 u jedn olicono i up roszczo no k o m p e ­
tencje d e w iz o w e d o ty c z ą c e ud z ie la n ia z ezw o leń d e w iz o w y c h 12. U dzielane
z e z w o le n ia m og ły n ad al m ieć c h a ra k te r ogólny lub indyw id ualny , przy czym
oba ro dzaje z e z w o le ń m o g ły być b e z w a ru n k o w e lub o b w a ro w a n e określonym i
w a ru n k am i. Dla o d ró ż n ie n ia ze z w o le ń o g ólnych od in d yw id ualny ch korzystano
w y łą c z n ie z k ry teriu m p o d m io to w e g o . Z a ogólne były u znaw an e takie z e z w o ­
lenia, które zostały ud z ie lo n e o gó ło w i lub o k reślo ny m kręgom o sób krajow ych
lub z a g ran iczn ych .
10 U sta w a d e w iz o w a z 1 9 8 3 r., art. 42.
11 U sta w a z d n ia 15 lu te g /t 1 9 8 9 ro k u - p r a w o d e w iz o w e , D z U . , n r 6, po z. 33 ( w e rs ja p i e r ­
w o t n a u s t a w y ) , zm . D z U ., n r 7 4, p o z . 441 ( w e r s j a z n o w e l i z o w a n a u sta w y ), d a l s z e z m i a n y D zU .,
z 1991 r., n r 35, p o z . 155; n r 6 0 , p o z. 2 5 3 , n r 100, p o z. 4 42 ; m i a ł y o n e c h a r a k t e r sz c z e g ó ł o w y
i d o tyczyły pojed y n czy ch ro zw iązań praw nych.
12 Art. 2 0 - 2 2 p i e r w o t n e j w e r s j i u s t a w y d e w i z o w e j z 1989 i art. 2 0 - 2 2 z n o w e l i z o w a n e j wersji
u s t a w y d e w i z o w e j z 1989 r.
Form ą w ła ś c iw ą dla w yd ania z e z w o le n ia o g ó ln e g o było n adal z arządzen ie,
a dla ind yw id u aln e g o - de cy z ja ad m in istra c y jn a . Z m n ie js z o n o je d n a k krąg
podm iotów u p r a w n io n y c h do u dz ie la n ia z ez w o le ń d e w iz o w y c h . K o m p e te n c je
do udzielania o g ó ln y c h zezw oleń d e w iz o w y c h zostały za strzeżon e w y łączn ie dla
ministra finansów . Po now elizacji ustaw y n a ło żo n o na niego o b o w ią z e k p o r o z u ­
m iew ania się przy w yda w a n iu takich z e z w o leń z P re z e se m N a ro d o w e g o B an ku
Polskiego.
Praw o do ud zielania d e w iz o w y c h zezw o le ń in d y w id u a ln y c h p rz y z n a n o w y ­
łącznie N a ro d o w e m u B ankow i P olskiem u. D o ty czy ło to w sz e lk ic h z ezw oleń
in d yw id ualn ych - zarów no z w ią z a n y ch z o b ro te m h a n d lo w y m , ja k i pozah an dlow ym . T y m sam ym m inister w sp ółpra c y g ospo darczej z z a g ra n ic ą nie m iał
ju ż żadnych upraw nień w zakresie ud z ie la n ia ze z w o le ń d e w iz o w y c h - ani o g ó l­
nych, ani indyw idu alny ch.
Po now elizacji ustaw y N aro do w y B a n k Polski otrzy m ał także w y raźn ie u s ta ­
w o w o określo ne u pra w n ie n ia do u chy lania in d y w id u a ln y c h zez w o le ń d e w iz o ­
w ych w ów czas, gdy zostały n a ru szon e w a runki, po d którym i ich ud zielo no .
Jeżeli zezw o lenie do tyczyło ob rotu d e w iz o w e g o w postaci zaw a rc ia u m o w y,
to udzielenie ze z w o le n ia je d ne j ze stron u m o w y ozna c z ało także ze z w o le n ie dla
drugiej strony, a także dla osoby trzeciej, której taka u m o w a do ty c zy ła . Inny
po dm iotow y zakres zez w o le n ia d e w iz o w e g o m ó gł w y n ik a ć je d y n ie z zastrzeżeń
zaw artych w treści zezw olenia.
W ustaw ie z 1989 r. p rz e w id z ia n o p e łn ą z a s karżalno ść decyzji w sp raw ach
d e w izow ych i p rz e p ro w a d zo n o j ą k o n se k w e n tn ie . O z n a c z ało to, że w szy stkie
decyzje d otyczące in dy w id ualn ych z e z w o le ń d e w iz o w y c h - po w y c z erp a n iu
zwykłej drogi instancyjnej, prz e w id zia nej w kodeksie p o stę p o w a n ia a d m in istra ­
cyjnego - m ogły być zaskarżon e do N a c z e ln eg o Sądu A d m in istra c y jn e g o , a nie
tylko te, które w p op rzed niej ustaw ie były w yra ź nie w s k a z a n e 13. W a rto przy
tym p odkreślić, iż zask arżaln ość decyzji d e w iz o w y c h w ustaw ie z 1989 r. zo sta ­
ła uznana za trw ały e le m e n t regulacji praw n ej, co w y ra z iło się także w z a m ie ­
szczeniu o d p o w ie d n ie g o przepisu w zasad niczej części ustaw y , a nie w p r z e p i­
sach prze jśc io w y c h , jak było to w p o p rz e d n ie j ustaw ie.
Przy zn anie p ra w a do w y d a w a n ia w sz y stk ic h in d y w id u a ln y c h z e z w o le ń d e w i­
zow y ch N a ro d o w e m u Bankow i P o lsk ie m u bez w sk a z a n ia u p ra w n ie ń k o n k re t­
nych o rg a n ó w w ra m ach tego banku, p rzy je d n o c z e s n y m po d d a n iu p ro c e d u ry
udzielania z ezw o leń d e w iz o w y c h p rze p iso m k o d e k su p o stę p o w a n ia a d m in istra ­
cyjnego, budziło je d n a k pew ne w ątpliw ości. D o ty c z y ły one tego, czy zw y kłe
postępo w an ie w spraw ie ud zielenia z ez w o le n ia d e w iz o w e g o m iało c h ara k te r
Por. art. 22 u s t a w y d e w i z o w e j z 1989 r. w o b u je j w e r s j a c h z art. 4 2 u s t a w y d e w i z o w e j
z 1983 r.
je d n o c zy d w u in sta n c y jn y , a tym sam y m , czy zask arżen ie do N aczelnego Sądu
A d m in istra c y jn e g o p rzy słu g iw a ło po w yd aniu pierw szej i jedy nej decyzji o d ­
m ow n e j, czy dop iero po o d m o w ie ze strony organu o d w o ław czego .
W y d a je się, iż og ólne u sta w o w e sform u ło w anie u pra w n ie n ia N arodow ego
B anku Polsk ie g o w zakresie udz ie la n ia in d y w id u a ln y c h zezw oleń dew izow y ch
było w p raw d z ie m ało p re c y z y jn e , ale nie w y kluc z a ło dw uinstan cyjno ści p o stę ­
p o w a n ia w ra m a c h sa m e g o banku. W każdej sytuacji m o żna bow iem uznać
prezesa N a ro d o w e g o B an ku Po lsk ie g o za instancję o d w o ła w c z ą od decyzji
w y danej przez u p ra w n io n y org an na n iż szy m szczeblu.
III. R E G U L A C J A P R A W A D O T Y C Z Ą C A Z E Z W O L E Ń D E W I Z O W Y C H
W A K T U A L N Y M P O L S K IM P R A W IE D E W IZ O W Y M
1. M im o w y ra ź n e g o o g ra n ic z e n ia reglam en tacji dew izow ej, co znalazło swój
w y raz w liberalizacji treści ustaw y d ew iz o w e j z 1994 r . 14, z e zw o lenia d e w iz o ­
we p e łn ią nadal bardzo isto tn ą rolę w po lsk im praw ie d e w iz o w y m . M ożna
n aw e t z a ry z y k o w a ć tw ie rd z e n ie, iż w p e w n y m sensie ich rola n aw et zw iększa
się. M a to m iejsce w od n ie sie n iu do tych ogran iczeń d e w iz o w y c h - p rz e w id z ia ­
n yc h w p raw d z ie w sam ej ustaw ie - ale których zakres jest kształtow any p o ­
p rzez z e z w o le n ia og ólne. D o ty c z y to np. do puszczalności transferu w alut ob­
c ych za granicę, m o ż liw o śc i u dzielan ia i za cią gan ia p oży czek i kredytów w
sto su n k ac h z o sob am i z a g ra n ic zn y m i czy p o z o sta w ia n ia za g ra n ic ą uzyskanych
tam w artości d e w iz o w y c h .
W obecnej usta w ie u trz y m an o b o w ie m kilka bardzo istotnych reglam entacyjn ych o g ra n ic z e ń d e w iz o w y c h (n a ka z ów i zakazów ), ale ich ob ow iązujący kształt
i zakres ok re śla n y je s t w d ro d z e o gó ln ych z ezw o leń dew izo w y ch.
L ib e ra liz acja p ra w a d e w iz o w e g o - tak samej ustaw y, jak i treści zezw oleń
o g ó ln y ch - p o w o d u je z m n ie jsz e n ie się roli z ezw o leń indyw id ualny ch . Z naczenie
tak ich z ez w o le ń je st b o w ie m tym m niejsze, im w ięk sz a jest s w ob od a d o k o n y ­
w a n ia obrotu d e w iz o w e g o w y n ik a ją c a z sam ej ustaw y dew izow ej lub z u dzielo­
n ych o g ó ln y c h ze z w o leń d e w iz o w y c h .
2. U sta w a d e w iz o w a z 1994 r . 15 nadal prz e w iduje m ożliw ość udzielania
d e w iz o w y c h z e z w o le ń o g ó ln y c h i in dy w id ua ln yc h . W obu sytuacjach m o g ą to
14 U s t a w a z d n i a 2 g r u d n i a 1 9 9 4 r. - p r a w o d e w i z o w e , D z U ., n r 136, poz. 70 3, zm . D zU .,
z 1995 r., n r 132, p o z. 6 4 1 ; D z U . z 19 96 r., n r 106, poz. 496.
1:1 K w e s t i e d o t y c z ą c e u d z i e l a n i a z e z w o l e ń d e w i z o w y c h są u r e g u l o w a n e w art. 18- 20 usta w y
d e w i z o w e j z 19 94 r. w j e j o b u w e r s j a c h .
być zezw o len ia bezw a ru n k o w e lub uzależn io ne od s pełn ien ia ok re ślo n y c h w a ­
runków.
K om peten cje w zakresie u dzielan ia z ezw oleń o g ó ln y c h p r z y słu g u ją w y łą c z n ie
m inistrowi finansów , który w ydaje je w fo rm ie zarzą d ze n ia po p o ro z u m ie n iu
z prezesem N a ro do w eg o Banku P o lsk iego i po zasięgn ięciu opinii m inistra
gospodarki. A ktualne rozw iązan ie p raw ne nie uległo w tej kwestii w ię k sz y m
zm ianom w stosunku do o b o w ią z u ją c eg o po przed nio.
Nadal też kryterium o dró ż n ian ia z ezw oleń o g ó ln y c h od in d y w id u a ln y c h ma
w yłącznie charakter po d m io to w y . Z e z w o len ia o g ólne są udz ie la ne albo dla
ogółu, albo dla określon eg o kręgu osób k ra jo w yc h lub zagra n ic zn y ch . W p o z o s ­
tałych w ypadkach, czyli dla k o n kretny ch, im ienn ie w sk a z a n y c h p o d m io tó w ,
m oże być udzielone z e zw o lenie ind yw idualne.
Pew nej korekcie p od d an o w now ej ustaw ie t r y b
u d z i e l a n i a
z e z w o l e ń i n d y w i d u a l n y c h . W p op rz e d n ie j ustaw ie u p ra w n ie ­
nia takie przysługiw ały N a ro d o w e m u B an ko w i P o ls k ie m u bez w skazan ia, kto
personalnie był upraw n io ny do w y d a w a n ia w I instancji z ezw oleń in d y w id u a l­
nych. O becna ustaw a w yraźnie w skazała, iż u p ra w n ie n ia takie p rz y s łu g u ją p r e ­
zesowi N arod ow ego Banku Polskieg o. M o że on u p o w a ż n ić do w y d a n ia decyzji
w przedm iocie in dy w id ualny ch z ezw oleń d ew iz o w y c h d y re k to ró w d e p a rta m e n ­
tów centrali NBP, a także d yre ktorów o d d z ia łó w tego ba n k u lub in ny ch r ó w n o ­
rzędnych jedn ostek . W p rz y p a d k u u dzielen ia takieg o u p o w a ż n ie n ia p o d m io t
udzielający ze zw olen ia działa w im ieniu i w z astęp stw ie p re z e sa N a ro d o w e g o
Banku Polskiego. Przyjęte ro zw iązanie kładzie kres w ą tp liw o śc io m p o w sta ły m
na gruncie poprzedniej ustaw y, kto p erso nalnie p o w in ie n udzielać zezw oleń
dew izow ych, czy zw ykłe p o stę p o w a n ie w spraw ie u dz iela n ia takich zez w o le ń
pow in no być jed n o czy d w uinsta n c yjne i ja k ą rolę pełni w n im p rezes N a r o d o ­
w ego Banku Polskiego.
A ktualne rozw iązanie nie budzi w ątp liw ości, że je st to p o stę p o w a n ie
j e d n o i n s t a n c y j n e , a upraw nien i w tym zakresie d y rek to rz y centrali
czy od działów N aro d o w e g o B anku Po lsk ie g o d z ia ła ją nie w sw o im im ieniu,
lecz i im ieniu prezesa banku. T y m sa m y m n ie m o ż liw e je st obecnie d w u s to p ­
niow e po stępow anie, gdyż nie m a o rganu n a d rz ę d n eg o , który m ó g łb y ta k ą fu n k ­
cję p e łn ić 16. O czyw iście ta k ą in sta nc ją nie m o że być m inister fin a n só w , g dyż
m im o że spraw uje on ogólny n a d z ó r w sp raw ach d e w iz o w y c h i z a p e w n ia je d n o ­
lite stosow anie przepisów ustaw y d ew izo w ej, nie je st on o rg a n e m n ad rz ę d n y m
w stosunku do prezesa N a ro d o w e g o B ank u Po lsk iego . N adz orc z e k o m p e te n c je
16 Art. 19 u s t a w y d e w i z o w e j z 1 9 94 r. T a k i e r o z w i ą z a n i e p o z o s t a j e w s p r z e c z n o ś c i z art. 15
k. p.a ., k tó ry w y r a ź n i e s ta n o w i, że p o s t ę p o w a n i e a d m i n i s t r a c y j n e m a c h a r a k t e r d w u i n s t a n c y j n y .
m inistra fin a n só w m a ją tu w łaśnie ch a rak te r „ o g ó ln y ”, a nie „ in d y w id u aln y ”
in g erujący w k o n k re tn ą d e c y z ję a d m in is tra c y jn ą 17.
U sta w o w e u p ra w n ien ia p re z e sa N a ro d o w e g o B anku P olsk iego w kw estiach
in d y w id u a ln y c h z e z w o le ń d e w iz o w y c h d o ty c z ą nie tylko ich udzielania, ale
także o d m o w y i u c h y len ia in d y w id u a ln y c h zezw oleń d ew iz o w y c h . U chylenie
z e z w o le n ia m oże n astąp ić w razie n a ru sz e n ia w arun kó w o k reślo ny ch w tym
zezw o leniu.
T a k ja k w p o p rz e d n iej ustaw ie, udzielenie je dn e j ze stron zezw o lenia na
za w a rc ie i w y k o n a n ie u m o w y o z n a c z a także z e zw olenie dla drugiej strony
um o w y , a także dla o so b y trzeciej, której ta u m o w a dotyczy. O d m ie n n y zakres
u d z ielo n e g o z e z w o le n ia d e w iz o w e g o m usiałby w yraźnie być zastrzeżony w
sa m y m z e zw o len iu .
K o n tro w e rsy jn e w yd aje się n ow e s fo rm ułow anie zaw arte w ustawie, d o p u ­
szczające o d m o w ę ud zie le n ia i n d y w id u a ln e g o zezw olen ia d e w izo w e g o ze w z g lę ­
du n a o c h r o n ę
b i l a n s u
p l a t n i c z e g o 18. Jest to bardzo
o g ó ln ik o w e sfo rm u ło w a n ie , b u d z ą c e w iele w ątpliw ości, dające m ożliw ość różnej
interpretacji, a n a w e t m o ż liw o ść n adu ży ć, z w łaszcza że u sta w a nie w ym aga
w tej kw estii o d rę b n e g o u z asad nien ia. Brakuje także w yra ź n e g o ustaw ow ego
w ska z a nia , kto i w ja k im trybie m iałby przesądzać, iż w k onkretnej sprawie
w y d a n ie in d y w id u a ln e j d ecyzji ad m inistracyjnej zw iązanej z udzielen iem z e z w o ­
lenia d e w iz o w e g o sta n o w iło b y z agrożen ie dla takiego bilansu. W y daje się, że
i to u sta w a p o z o s ta w ia w kom p e te n c ji prez e sa N aro d o w e g o Banku Polskiego,
ale czy u p ra w n ie n ie u d z ie lo n e dy re k to ro m de pa rta m e ntów centrali lub o d ­
d z ia łó w tego banku m o g ło b y o b e jm o w a ć rozstrzy gn ięcia w takiej podstaw ow ej
i w gru ncie rzeczy bardziej ogólnej kwestii? U sta w a nie pod aje żadnych ro z ­
w iązań w tej spraw ie.
M o ż liw o ś ć o d m o w y u dz ie le n ia z e zw olen ia d e w iz o w e g o ze w zględu na
och ro n ę bilansu płatn ic z e g o , przy brak u jasn y c h kryteriów , kiedy bilans taki
m o ż e być z a g ro ż o n y na skutek u dzielenia in dyw id u a ln e g o z e zw olenia d e w izo ­
w eg o, bud zi sz cz e g ó ln y n iepokój. W ra z z w ejściem w życie now ej ustawy
p o jaw iły się b o w ie m poglądy , iż o dm ow a, nie w y m a g a ją c a szczegółow ego
u z a sa d n ien ia , je s t w p rak ty ce ostateczn a, a N aczelny Sąd A dm in istracyjny nie
jest w ła d n y uc h y lić takiej d e c y z ji19.
17 P or. treść art. 17 u s t a w y d e w i z o w e j z 1994 r. w o b u je j w e r sja c h .
18 Art. 19 ust. 4 u s t a w y d e w i z o w e j z 1 9 9 4 r. w o b u j e j w e r s j a c h . P o d o b n e g o r o z w i ą z a n i a nie
z a w i e r a ł a u s t a w a z 1 98 9 r., ani ż a d n a z w c z e ś n i e j s z y c h , b a r d z i e j r y g o r y s t y c z n y c h ustaw.
19 T a k i p o g l ą d p r e z e n t u j e R. P y z e l (Z m ia n y w p r a w ie d e w iz o w y m , „ R a c h u n k o w o ś ć ” , 1995,
nr 1, s. 11).
W praw dzie w now ej ustaw ie z re z y g n o w a n o z w y ra ź n e g o po d k re śle n ia , iż od
p raw om ocnej decyzji w p rzed m iocie u dz iele n ia ze z w o len ia d e w iz o w e g o p r z y s łu ­
guje odw ołanie do N aczelnego Sądu A d m in istra c y jn e g o . Nie o z n a c z a to je d n a k
zam knięcia drogi sądow ej w tym zakresie. Jest ona k o n s e k w e n c ją og ó ln eg o
założenia nowej ustawy, iż p o stę p o w a n ie w sp raw ach d e w iz o w y c h - w tym
także dotyczące ind yw idu alny ch zezw oleń d e w iz o w y c h - m a c h a ra k te r p o s tę p o ­
w ania adm inistracyjnego i tym sa m y m po d leg a p rz e p iso m k o d e k su p o s tę p o ­
w ania a d m in istra c y jn e g o 20.
Żaden z przep isów now ej ustaw y d e w iz o w e j nie w yłą cz a z a s k a rż en ia o d­
m ow nej decyzji w kwestii u dzielenia in d y w id u a ln e g o z e z w o le n ia d e w iz o w e g o
wów czas, gdy p o w od em o d m o w y m ia łab y być „o chro na b ilansu p ła tn ic z e g o ” .
Z a niedo p u sz c z a ln ą należy uznać ta k ą in terpretację p rze p isó w ustaw y, która
prow ad ziłab y do og ran ic z e n ia p r z y słu g u ją c y c h p o d m io to m d e w iz o w y m praw
z a g w aran to w any ch w samej ustaw ie. D od ać także należy, że N a c ze ln y Sąd
A d m inistracyjny nie m oże być zw iązany o cen am i i interpretacjam i ani stanów
faktycznych, ani przepisów p ra w a d o k o n a n y m i przez organ w y d a jąc y decyzje
adm inistracyjne. W całej ro zciągłości odno si się to także do oceny z a g ro ż en ia
bilansu płatniczego.
W skazan e wyżej m ank a m e n ty n o w e g o ro z w ią za n ia u s ta w o w e g o d o ty cz ą c eg o
udzielania indyw id ualny ch z ezw o leń d e w iz o w y c h z a słu g u ją na b ard zo k ry ty c z n ą
ocenę, zw łaszcza w kontekście ofic ja ln y c h deklaracji o p a ń stw ie p r a w a i b u d o 1waniu zaufania społecznego, ale także ze w zględu n a skutki w z ak resie r o z w ija ­
nia w spółpracy m ię dz y na rodo w e j tak h and lo w ej, ja k i p o z a h a n d lo w e j.
Rezygnacja z d w u in sta nc y jn ośc i p o stę p o w a n ia w sp ra w a c h o u dzielenie
indyw idualnego z e zw o lenia d e w izo w e g o , a także m ożliw ość o d m o w y ud zielenia
takiego zezw olenia ze w zględu na o g ó ln ik o w o sfo rm u ło w a n ą „ oc h ro nę bilansu
p ła tniczego” stan o w ią w yraźny dy sonans w now ej ustaw ie d ew iz o w e j, która
aspiruje do aktu p raw nego , o d p o w ia d a ją c e g o w y m a g a n io m w sp ó łc z e sn e j g o s p o ­
darki i sprzyjającego rozw ijaniu k on ta k tó w m ię d z y n a ro d o w y c h .
IV . S K U T K I D O K O N A N I A O B R O T U D E W I Z O W E G O
BEZ W Y M A G A N E G O Z E Z W O L E N IA
1.
Przeprow adzo ne roz w a ż a nia w y ra źn ie w skazują, że z e z w o le n ia d e w iz o w e
- tak ogólne, jak i ind yw idualne - p e łn ią nadal bardzo isto tn ą rolę w p raw ie
dew izo w y m . M im o znacznej liberalizacji sam ej ustaw y w iele czyn no ści obro tu
20 K w es tie te w y r a ź n i e p o d k r e ś l o n o w u z a s a d n i e n i u d o p r o j e k t u u s t a w y „ p r a w o d e w i z o w e ” ,
„ D r u k S e j m o w y ” , nr 6 2 1 , s. 14.
d e w iz o w e g o m o że być w ażn ie i legalnie d ok o n an y c h tylko za zezw oleniem
d e w iz o w y m i przy z a c h o w a n iu je g o w arun kó w . W tym stanie rzeczy w ażn ą
kw e stią są n a s t ę p s t w a d o k o n a n ia obrotu d e w iz o w e g o b e z w y m a ­
g a n e g o
z e z w o l e n i a lub w b r e w j e g o w a r u n k o m .
P rob lem w yda je się w ażny z a ró w n o od strony teoretycznej, jak i przede w sz y s t­
kim p ra k ty c z n y c h sk utków w zakresie poszc z e g ó ln y c h czynności obrotu d e w iz o ­
w ego. Je st przy tym na tyle sk o m p lik o w a n y , iż nie m o żn a ocenić go je d n o ­
znacznie.
Skutki d o k o n a n ia obrotu d e w iz o w e g o bez w y m a g a n e g o zezw o lenia d e w iz o ­
w e go lub w b re w je g o w a ru n k o m m o g ą być różne w zależności od rodzaju
c zy nn ości, stan ow iącej o brót d e w iz o w y , i ok oliczności, w których dokonano
takich czyn no ści.
2. D ość p o w sz e c h n ie p rz y jm u je się w d o k try n ie 21, iż czynność u m o w n a b ę d ą c a o b ro te m d e w iz o w y m - d o k o n a n a b e z
w y m a g a n e g o
ze­
z w o l e n i a
d e w iz o w e g o je s t b e zw zg lęd nie
n i e w a ż n a22. Nie
o z n ac z a to oczy w iśc ie , iż taka s ytuacja nie rodzi ż adnych skutków. D okonanie
takiej n ie w a ż n e j czyn no ści obrotu d e w iz o w e g o m oże być np. p o d sta w ą roszczeń
z tytułu b e z p o d sta w n e g o w z b o g a ce n ia, a także ro szczenia o o dszko do w an ie dla
k on tra h e n ta z racji n ie w y k o n a n ia u m o w y itp. C zy nno ść taka nie m oże jednak
n ig dy rod zić sk u tk ó w p raw n y c h , w ła śc iw y c h dla czynności dokonanej z z a c h o ­
w a n ie m w a ru n k ó w w y m a g a n y c h dla jej w ażności.
3. Skutki d o k o n a n ia u m o w n e j
c z y n n o ś c i obrotu dew izow ego
- w b re w w a ru n k o m u dzie lo n e g o zez w o len ia d e w iz o w e g o - m o g ą być różne,
w zależności od rod zaju n a ru sz o n e g o w aru nk u i okoliczności tego naruszenia.
W a k tu a ln y m stanie p ra w n y m , o p arty m na u staw ie z 1994 r., naruszenie
w a ru n k ó w u d z ie lo n e g o z e z w o le n ia d e w iz o w e g o m oże być p rz y c z y n ą je g o u c h y ­
lenia p rzez p r e z esa N a ro d o w e g o B an ku P olskiego, co oznacza, że dokonanej
c z yn no śc i nie m o ż n a uznać za b e z w z g lę d n ie niew ażną. Co najw yżej m oże ona
- ale nie m usi - być u n i e w a ż n i o n a
po p rz ez cofnięcie zezw olen ia
d e w iz o w e g o . U c h y le n ie z e zw o le n ia in dy w id u a ln eg o m oże także mieć inne skut­
ki, np. p o w o d o w a ć n ie w a ż n o ść d alszych - do k o n an y c h p rzez konkretny p o d ­
21 W i e l e u w a g i s k u t k o m c z y n n o ś c i o b r o t u d e w i z o w e g o d o k o n a n y c h b ez w y m a g a n e g o z e z w o ­
len ia p o ś w ię c i ł : J. S k o c z y l a s ,
P o ls k ie p r a w o d e w iz o w e , W a r s z a w a 1992. s. 2 0 0 - 2 0 7 , a w
o d n i e s i e n i u d o sta n u p r a w n e g o o p a r t e g o n a u s t a w i e z 1952 r. - F o j c i k - M a s t a l s k a ,
dz. cy t., s. 1 3 6 - 1 3 9 o r a z J. S k o c z y l a s ,
D o p u s z c z a ln o ś ć c z y n n o ś c i d e w iz o w y c h w p r a w ie
P R L , W a r s z a w a 1979, s. 136-175.
“ N a t a k im s t a n o w i s k u s ta n ą ł też S ąd N a j w y ż s z y w w y r o k u z d n i a 18 g r u d n ia 1985 r., I CR
1 98/85, O S P z 1988 r., n r 4, p o z. 9 2 z g l o s ą A. M ą c z y ń s k i e g o , s. 185-187. P o g l ą d ten nie straci!
sw ej a k t u a l n o ś c i w o b e c n y m s ta n ie p r a w n y m z ty m , że z m n i e j s z y ł się istotn ie z a k r e s cz y n n o ś c i
o b r o t u d e w i z o w e g o w y m a g a j ą c y c h z e z w o le n ia .
m iot w przyszłości - c z yn no ści obrotu d e w iz o w e g o , o b ję ty c h w c z e śn ie j u d z ie ­
lonym (a następnie u ch y lo n y m ) zezw o leniem .
M ożna także w yo b ra z ić sobie restrykcje ze strony p r e ze sa N a ro d o w e g o
Banku Polskiego w postaci o d m o w y udzielenia d a ls zy c h zez w o le ń in d y w id u a l­
nych dla p o d m io tu n aru sz a ją ce g o w arun ki z e z w o le n ia d e w iz o w e g o bez u c h y le ­
nia zezw olenia w cześniej udzielonego.
T ym sam y m każdy p rz y p a d e k n aru sz en ia w a ru n k ó w u d z ie lo n e g o in d y w id u a l­
nego zezw o lenia d e w iz o w e g o należy ro z pa try w a ć o dręb nie, a skutki na ru sze n ia
w aru nk ów ze z w o le n ia są o ceniane p rz e z o rgan u p ra w n io n y tak do je g o u d z ie la ­
nia, ja k i uchylania. O c z y w iśc ie decy zja u c h y la ją c a zez w o le n ie d e w iz o w e - jak
każda p ra w o m o c n a de c yz ja ad m in istra c y jn a - także m o ż e p o d le g a ć zask a rż en iu
do N aczelneg o Sądu A d m inistracyjneg o.
4. Z upełnie inaczej należy ocen iać do ko n a n ie c z yn no ści p o z a u m o w ­
nej
stanow iącej o b ró t d ew iz o w y . Skutki d o k o n a n ia takiej c z yn no ści bez
w y m a g a n eg o z e z w o le n ia także m o g ą być różne w zależno ści od rod z a ju c z y n ­
ności i oko liczności jej d ok on a nia . W yd a je się, że n ie m o ż liw e b y ło b y oc e n ia nie
ich w ażności lub niew ażn ości na gru ncie p ra w a c y w iln e g o . M o żn a raczej m ów ić
o ich skuteczności lub n ie sk uteczno ści w św ietle tego pra w a . T ru d n o w y ob razić
sobie ocenę w ażności czynności obrotu d e w iz o w e g o , p ole g a jąc ej np. na w y p ła ­
ceniu p rz e z osobę k ra jo w ą (bez z e z w o le n ia d e w iz o w e g o ) w aluty obcej tytułem
alim entów o rz e c z o n y ch przez sąd na rzecz osoby za g ra n ic zn e j p rz e d term ine m
ich w y m agalno ści. D o k o n a n a zap łata alim entów b yłaby sku teczn a. N iezależnie
od tego o soba k rajow a m og ła b y e w entualnie p o no sić o d p o w ie d z ia ln o ś ć za p r z e ­
stępstw o skarbow e, p o leg ające na d o k o n y w a n iu w kraju ob rotu d e w iz o w e g o bez
zezw o lenia z o s o b ą z a g ra n ic z n ą 23.
5. W p rz yp a dk u ob rotu d e w iz o w e g o p o le g a jąc eg o n a fa k ty cz n e j czyn ności
w yw ozu za granicę w artości d ew iz o w y c h b e z w y m a g a n e g o
ze­
z w o l e n i a
d e w i z o w e g o czy n n o ść ta k a je st d z ia ła n ie m n ie le g a l­
nym , stano w iącym naru sz e n ie p rzepisów u sta w y d e w iz o w e j i u sta w y karnej
s k a rb o w e j24.
T ru dn o by ło by je d n a k m ó w ić o w ażno ści lub n ie w a ż n o śc i takiej c zynn ości,
gdyż m a on a c h a ra k te r czynn ości fak tycznej, a nie praw nej. Przy inn ych fo r ­
mach transferu, które także m a ją postać czyn ności fa k ty c z n y c h , sy tu a c ja w y g lą ­
dałaby a n alog icznie - m o żn a by było za sta n a w ia ć się n a d k a rn o p ra w n y m i sk u t­
kami do ko n a n ia transferu bez w y m a g a n e g o zezw o le n ia, r o zp a try w a ć kw estię
23 Je st to p r z e s t ę p s t w o d e w i z o w e o k r e ś l o n e w art. 51 u.k .s., a n a r u s z a j ą c e z a k a z d e w i z o w y
p r z e w i d z i a n y w art. 9, ust. 1, p k t 2 u s t a w y d e w i z o w e j z 1 9 9 4 r. w o b u j e j w e r s j a c h .
24 C z y n taki n a r u s z a z a k a z p r z e w i d z i a n y w art. 9, ust. 1, p k t 1 u s t a w y d e w i z o w e j z 1 99 4 r.
i sta n o w i p r z e s t ę p s t w o z art. 48 u.k.s.
je g o sk utec z n ośc i lub niesk ute cz n ośc i, ale nie m o ż n a byłoby m ów ić o ważności
lub n ie w a ż n o śc i takiej czy nn ości fa ktycznej.
6.
W p rz y p a d k u n a k a z u
t r a n s f e r u
do
k r a j u
wartości
d e w iz o w y c h przez o sob ę k ra jo w ą o d stą p ie n ie od takiego nakazu także w ym aga
z e z w o le n ia d e w iz o w e g o . N ie z a sto so w a n ie się do nakazu - przy braku o d p o ­
w ie d n ie g o z e zw o le n ia - je st n ie w ą tp liw ie n aru sz en ie m (przez zaniechanie)
usta w y d e w iz o w ej i ustaw y karnej s k a rb o w e j25 i stanow i p rzestępstw o d e w iz o ­
we. W tej sytuacji nie m o ż n a o c z y w iśc ie m ó w ić o w ażności lub niew ażności
p o z o s ta w ie n ia za g r a n ic ą w artości d ew iz o w y c h , chociaż zaistniały stan fak ty cz­
ny m o że w y w o ły w a ć o k re ślo n e skutki p ra w n e - np. w postaci p o siad an ia ra­
ch u n k u w ban k u za granicą.
*
N a p rz e strz e n i kilk u d z ie się c iu p o w o je n n y c h lat z e zw olen ia dew izow e były
trw a ły m e le m e n te m regulacji p ra w n e j w zakresie obrotu d e w izo w eg o. Instytucja
z e z w o le ń d ew iz o w y c h p rzeszła je d n a k w tym okresie dość istotne p rzeob ra­
żenia.
W o k re sie o b o w ią z y w a n ia usta w y z 1952 r. sto sow an o dw a różne tryby
u d z ie la n ia takich zezw oleń: dla d o k o n y w a n ia o brotów d e w iz o w y c h w ram ach
realizacji n a ro d o w y c h p la n ó w g o s p o d a rc z y c h oraz dla obrotów pozaplanow ych.
Je d y n ie z e z w o le n ia w y d a w a n e dla p o d m io tó w nie b ęd ą c y c h w yko naw cam i
pla n ó w g o s p o d a rc z y c h m iały ch a ra k te r ła g o dzący sto so w a n ą reglam entację
d e w iz o w ą . Z e z w o le n ia dla w y k o n a w c ó w n a ro d o w y c h planów go spodarczych
m iały je d y n ie zn a cz en ie ko ntrolne, z a p e w n ia jąc e realizację m o no polu państw a
w d z ie d z in ie h an dlu z a g ranicznego.
C e n tra ln e zarz ą d za n ie g o s p o d a r k ą i ry go ry sty czn ie p rzestrzegan y monopol
d e w iz o w y p a ń s tw a p rz e są d zały nie ty lko o treści ustaw y d ew izo w ej, ale także
o rod z aja c h , treści i trybie u d z ie la n y c h zezw o leń d e w izow ych . D ecydujące
z n a c z en ie w tym okresie m iały z e z w o le n ia indyw id ualn e, a o d m o w a udzielenia
tak ie g o z e z w o le n ia była o s tateczn a, nie p o d le g a ła instancyjnej kontroli, a nawet
nie w y m a g a ła uzasad nien ia.
W m ia rę liberalizacji ży cia p o lity c z n e g o i g o spod arczego , p o lity ka zezwolen io w a także ulegała p ro ce so w i d e m o k ra ty z a cji. W p ro w a d z o n o m ożliw ość z a ­
sk a rż a n ia d ecyzji w p rz e d m io c ie z e zw o le ń do N a czelneg o Sądu A d m in istra c yj­
25 A rt. 5 u s t a w y d e w i z o w e j z 1 9 94 r. z a r ó w n o w w e r sji p i e r w o t n e j , j a k i z n o w e l i z o w a n e j oraz
art. 5 9 u.k.s .
nego. P o czątko w o za sk a rż en ie d o p u sz c z a ln e b yło tylk o w im ie n n ie w sk a z a n y c h
sytuacjach, następnie nabrało ono c h a rak te ru p o w sz e c h n e g o .
W a ż n y m ro z w ią z a niem p ra w n y m było u je d n o lic e n ie trybu u d z ie la n ia z e z w o ­
leń dew izow ych. D o ko nało się ono w d w ó c h e ta p ac h . P ie rw sz y m była lik w id a ­
cja o drębnych zezw o leń dla w y k o n a w c ó w n a ro d o w y c h p la n ó w g o sp o d a rc z y c h
i pozostałych p o d m io tó w d e w iz o w y c h , a z ró ż n ic o w a n ie trybu ud zie la n ia z e z w o ­
leń w obrocie h a n d lo w y m i p o z a h a n d lo w y m . D rugi sta n o w iło u jed no licen ie
procedury w y d a w a n ia ze z w o le ń bez w z g lę d u n a rodzaj ob ro tu d e w iz o w e g o i
w yraźne zw iększen ie roli ze z w o le ń o gó ln y c h , p rzy je d n o c z e s n y m z m n ie jsz e n iu
znaczenia zezw oleń ind yw idu alny ch.
W obecnie o b o w ią z u ją c y m p raw ie d e w iz o w y m z e z w o le n ia nadal p e łn ią
istotną rolę. Takie z n aczenie m a ją p rz e d e w sz y stk im o g ólne z e zw o le n ia d e w iz o ­
w e 26. M im o procesu liberalizacji sam ej ustaw y d e w iz o w e j z a c h o w a n o w niej
kilka istotnych ograniczeń, d o ty c z ą c y ch w a ż n y c h c z yn no śc i ob rotu d e w iz o w e g o .
Nie z d e cydo w ano się - ja k d o ty ch czas - na ich u sta w o w e zniesien ie, j e d n o ­
cześnie w y m a g a n ia w sp ółpra c y m ię d z y n a ro d o w e j, ro sn ą c y ru c h tury sty czn y,
chęć pozy skania obceg o kapitału dla polsk iej g ospo da rki i u m o ż liw ie n ia o so b o m
krajow ym (zw łaszcza p o d m io to m g o sp o d a ru ją c y m ) inw esty cji zag ra n ic zn y ch ,
w ym usiły złagodzenie istniejący ch z a k a z ó w i n a k a z ó w re g la m e n ta cy jn y c h w
drodze ogólnych z ezw oleń d e w iz o w y c h . T y m sa m y m rola takich zez w o le ń w
okresie transform acji g osp od arczej w y raź n ie w zrosła. Je d n o c z e ś n ie sk urczył się
przedm iotow y zasięg u dz ie la n ia z e z w o le ń in d y w id u a ln y c h . W iele c zy nn ości,
które w ym ag ały z ezw oleń in d yw idua lny c h, zostało o b e c n ie o b jętych z e z w o le ­
niami ogólnym i.
M im o m alejącego z n aczenia d ew iz o w y c h z ez w o le ń in d y w id u a ln y c h z a strz e ­
żenia m oże budzić także n o w e ro zw ią z a n ie d o ty cz ą c e p ro c e d u ry ich udzielania,
które elim inuje dw uin sta n c y jn o ść zw y k łe g o p o stę p o w a n ia . P rz y z n an ie upra w nie ń
w tym zakresie prezesow i N a ro d o w e g o B an ku P o lsk ie g o p o w o d u je , iż b rakuje
m ożliw ości instancyjnego o d w o ła n ia od d ecyzji w p r ze d m io c ie ze z w o le ń in d y ­
w idualnych. D ecyzja w y d a n a w I instancji staje się p r a w o m o c n a i ja k o taka
m oże oczyw iście być za sk a rż o n a do N a c z e ln eg o Sądu A d m in istra c y jn e g o . W y ­
daje się, iż m ożliw ość w ery fik acji treści z e z w o le n ia d e w iz o w e g o w z w y k ły m
trybie p rzew id ziany m w k od eksie p o stę p o w a n ia a d m in istra c y jn e g o zap ew n iła b y
w iększą kontrolę nad p ra w id ło w y m ich w y d a w a n ie m , z m n ie jsz a ją c tym sam y m
ilość spraw z tego tytułu trafiający ch do sądu.
26 O b e c n i e o b o w i ą z u j ą c e z e z w o l e n i e o g ó l n e w p o s t a c i z a r z ą d z e n i a m i n i s t r a f i n a n s ó w z dn ia
16 s t y c z n ia 1996 r. w s p r a w i e o g ó l n y c h z e z w o l e ń d e w i z o w y c h , „ M o n i t o r P o l s k i ” , n r 6, p o z. 73,
zm. „ M o n i to r P o l s k i ” , n r 21, p o z. 244.
Za n ie b e z p ie cz n ą , a n ty d e m o k r a ty c z n ą i d a ją c ą okazję do nadużyć należy
uznać m o ż liw o ść o d m o w y u dz ie le n ia in d y w id u aln e g o zezw olenia d ew izo w eg o
ze w zględu n a „ o ch ro n ę bilansu p ła tn ic z e g o ” , a z w łaszcza brak obow iązku
sz c z e g ó ło w eg o u za s a d n ie n ia takiej o d m o w y . R ozw iązanie takie jest w swej
istocie p o w a ż n y m re g re s e m - „ n o w o c z e ś n ie jsz ą ” ko pią ro zw iązan ia ustaw y z
1952 r., k tóra u z n a w a ła o d m o w ę decyzji w p rzedm io cie z ezw o len ia dew izow ego
za o sta te c z n ą i nie w y m a g a ją c ą uzasadnienia.
D IE D E V I S E N G E N E H M IG U N G E N A L S E IN IN S T R U M E N T
F Ü R D IE R E C H T L IC H E R E G E L U N G D ES D E V IS E N V E R K E H R S
Z u s a m m e n f a s s u n g
D e r Inhalt des A rtik e ls k o n z e n tr ie rt sich a u f die B e d e u tu n g d e r D e v is e n g e n e h m ig u n g e n ,
ih r e A r t e n u n d d i e " r o z e d u r i h r e r E r t e i l u n g . D i e D e v i s e n g e n e h m i g u n g e n - s o w o h l d i e a l l g e ­
m e i n e n als a u c h d i e i n d i v i d u e l l e n - b i l d e n e i n e n w e s e n t l i c h e n B e s t a n d t e i l d e r R e g e l u n g d es
D e v i s e n v e r k e h r s im p o l n i s c h e n R e c h t . D a r g e l e g t w i r d d i e s e s T h e m a u n t e r B e r ü c k s i c h t i g u n g
der grundsätzlichen
Lösungen
a u f diesem
G e b i e t s o w i e d e r im
V erlauf der N achkriegs­
ja h rz e h n te ein g e tre te n e n V e rä n d e ru n g e n , w o b ei die aktuelle R e chtslage b esonders berücksichtigt
w ird.
E in im v o r l i e g e n d e n A r t i k e l g e s o n d e r t b e h a n d e l t e s P r o b l e m b i l d e n d i e F o l g e n e i n e s D e v i ­
s e n v e r k e h r s o h n e e r f o r d e r l i c h e G e n e h m i g u n g . D i e s e F o l g e n si n d f ü r d e n v e r t r a g l i c h e n u n d d en
au ß erv e rtra g lic h e n D e v is e n v e rk e h r untersch ied lich .
A u s d e m P o ln is c h e n ü b e r s e tz t vo n H e r b e r t U lric h