K O M E N T A R Z

KOMENTARZ
DO MAPY HYDROGRAFICZNEJ
W SKALI 1:50 000
ARKUSZ N-34-123-C
CHODECZ
m między miejscowością Kaliska i Lubieniem Kujawskim. Utwory miocenu przykryte
są nieciągłą warstwą plioceńskich pstrych iłów o miąższości od 0 m (w okolicach
osady Gole i Jeziora Lubieńskiego) do 20-50 m na pozostałym obszarze.
Miąższość osadów czwartorzędowych zmienia się od około 70 m w części
wschodniej i centralnej do około 30 m w części zachodniej. Wśród osadów
czwartorzędowych dominują gliny zwałowe oraz piaski i żwiry akumulacji
fluwioglacjalnej zlodowacenia bałtyckiego. W rzeźbie terenu silnie zaznaczają się
wały czołowomorenowe stadiału leszczyńskiego. Pagórki morenowe porozcinane są
rynnami jezior i dolinami rzecznymi, o charakterystycznym południkowym przebiegu.
Centralną część zajmują piaski i gliny zwałowe moreny czołowej. W części centralnej
omawianego obszaru na osadach jury zalegają mioceńskie iły i piaski kwarcowe z
lignitem o miąższości od 30 m w okolicach Chodecza do około 100 m między
miejscowościami Kaliska i Lubieniem Kujawskim. Utwory miocenu przykryte są
nieciągłą warstwą plioceńskich pstrych iłów o miąższości od 0 m (w okolicach osady
Gole i Jeziora Lubieńskiego) do 20-50m na pozostałym obszarze.
TOPOGRAFICZNE DZIAŁ Y WODNE
Opracował:
Dariusz Wrzesiński
OGÓLNA CHARAKTERYSTYKA PRZYRODNICZ A OBSZARU
Obszar objęty arkuszem mapy Chodecz, zgodnie z podziałem Polski na jednostki
fizycznogeograficzne J. Kondrackiego (1998), położony jest w obrębie dwóch
podprowincji: Pojezierza Południowobałtyckie (315) i Niziny Środkowopolskie (318).
Na omawianym obszarze w skład podprowincji Pojezierza Południowobałtyckie
wchodzi makroregion Pradolina Toruńsko-Eberswaldzka (315.3) z mezoregionem
Kotlina Płocka (315.36), zajmująca jedynie północno-wschodni skraj terenu w
okolicach Baruchowa oraz Pojezierze Wielkopolskie (315.5) z mezoregionem
Pojezierze Kujawskie (315.57). Ten ostatni obejmuje teren rozciągający się na północ
od południowych krańców jezior Kromszewickiego i Lubieńskiego. Obszar położony
na południe od tej strefy należy do wyróżnionego w obrębie Nizin Środkowopolskich
makroregionu Niziny Południowowielkopolskiej (318.1) z mezoregionem Wysoczyzna
Kłodawska (318.15) – rys. 1.
Według podziału geomorfologicznego Niziny Wielkopolskiej B. Krygowskiego
(1961) analizowany obszar położony jest w regionie Wysoczyzna Kłodawska (XI)
obejmującej swym zasięgiem subregion Równina Kłodawska (XI5)
Analizowany obszar należy prawie w całości do systemu odwodnieniowego
Wisły. Niewielkie dwa fragmenty na południowym zachodzie odwadniane są przez
dopływy Warty. Pierwszy z nich, położony na zachód od Jeziora Kromszewickiego,
należy do zlewni Noteci, a drugi, położony na południe od osady Trzeszczon, należy
do zlewni Strugi Dąbrowickiej, położonej w dorzeczu Rgilewki, prawego dopływu
Warty. Zlewnie te wyznaczają działy wodne I rzędu rozgraniczające dorzecza Wisły i
Odry. Do systemu odwodnieniowego Wisły należą prawe dopływy Zgłowiączki (lewy
dopływ Wisły): Chodeczka i Lubieńka, rozdzielone działem wodnym III rzędu. W
części północno-wschodniej, w obrębie dorzecza Lubieńki działem IV rzędu
wydzielono zlewnię Rakutówki, dopływu Lubieńki.
Południowo-wschodnia część analizowanego obszaru należy do wydzielonego
działem II rzędu dorzecza Bzury, lewego dopływu Wisły. W całości obszar ten
odwadniany jest przez Ochnię, dopływ Bzury. W obrębie dorzecza Ochni dział IV
rzędu wydziela zlewnię Lubieńki Południowej, lewego dopływu Ochni.
W przebiegu głównych cieków odwadniających omawiany obszar dominuje
kierunek południkowy. Wykazuje go Chodeczka, Lubieńka, Ochnia i Lubieńka
Południowa. Równoleżnikowy przebieg posiada jedynie Patrówka, lewy dopływ
Rakutówki. Natomiast Lubieńka poniżej Kępki Szlacheckiej zmienia swój kierunek na
północno-zachodni.
Na analizowanym obszarze występuje kilkanaście izolowanych chłonnych i
ewapotranspiracyjnych
zagłębień
bezodpływowych.
Chłonne
zagłębienia
bezodpływowe, zlokalizowane są głównie na obszarach, gdzie w litologii utworów
powierzchniowych dominują utwory łatwo przepuszczalne, głównie piaski np. w
zlewni Rakutówki w okolicach Dąbrówki na północy oraz Kanibrodu w południowej
części zlewni. Większe obszary bezodpływowe tego typu położone są na południe od
osady
Borzymie
w
północnej
części
zlewni
Chodeczki.
Pojedyncze
ewapotranspiracyjne zagłębienia bezodpływowe zlokalizowane są głównie na
terenach z przewagą utworów trudno przepuszczalnych, np. na południe od Jeziora
Kromszewickiego. Większe ewapotranspiracyjne obszary bezodpływowe położone są
w zlewni Chodeczki na północ od miejscowości Chodecz i osady Bodzanówek, w
zlewni Lubieńki: na północ od Lubienia Kujawskiego, na południe od Szczutkowa i
wokół jeziora Jeleń oraz w zlewni Rakutówki, wokół zbiornika na południe od osady
Myszki.
Wyznaczone działy wodne są wyraźne z kilkoma bramami wodnymi,
wynikającymi głównie z przeprowadzonych na tym terenie prac melioracyjnych i
inżynieryjnych. Występują one w dziale wodnym III rzędu na wschód od Chocenia, w
dziale II rzędu rozdzielającym zlewnię Lubieńki i Lubieńki Południowej oraz na
południowym zachodzie, w dziale I rzędu.
granicami arkusza mapy uchodzi do Ochni. Zaledwie 2 km na północ od źródeł
Lubieńki Południowej swój początek bierze Patrówka, należąca do systemu
odwodnieniowego Rakutówki (dopływ Lubieńki).
Na analizowanym obszarze występują jeszcze mniejsze cieki, o nieznacznych
przepływach, często o charakterze okresowym, co wiązać można z lokalnym
zdrenowaniem obszarów rolnych. Większe połacie obszarów zdrenowanych położone
są na wschodzie, na północny wschód od Jeziora Lubieńskiego, w części południowej
w pasie pomiędzy osadą Trzeszczon i Bzówki oraz między Kamienną a Nową Wsią, na
zachodzie między Chodeczem a Golską Hutą i na północy między Choceniem a osadą
Lutobórz, oraz w okolicach Unisławic.
Niektóre odcinki cieków objęte są systemem zabudowy hydrotechnicznej.
Przepływy na ciekach regulowane są korekcjami progowymi (na Lubieńce
Południowej 1), zastawkami (na Lubieńce 3 i Chodeczce 3) i jazami (na Lubieńce
Południowej 3). Na Chodeczce funkcjonują ponadto dwa młyny wodne i prywatna
elektrownia wodna.
Na rozpatrywanym terenie występuje 17 jezior i zbiorników wodnych o
powierzchniach przekraczających 1 ha. W tabeli 2 przedstawiono ich podstawowe
parametry morfometryczne. Trzy największe – Jezioro Kromszewickie 84,8 ha,
Jezioro Lubieńskie (80,9 ha) i Jezioro Chodeckie (38 ha), to typowe jeziora rynnowe,
o charakterystycznym południkowym układzie rynny, głęboko wcięte w otaczającą ją
wysoczyznę i znacznych głębokościach maksymalnych. Z zamieszczonych w
zestawieniu tabelarycznym powierzchni zbiorników wynika, że powszechnym
zjawiskiem jest proces zaniku jezior. Większość jezior, dla których istnieją dane
porównawcze wykazuje tendencję do zmniejszania powierzchni.
Tabela 2. Zestawienie jezior lub zbiorników wodnych
Lp.
Analizowany obszar charakteryzuje się wyraźną trójdzielnością pod względem
zróżnicowania rzeźby terenu. Część południowa, prawie płaska i mało urozmaicona,
to równina denudacyjna z wysokościami mieszczącymi się przeważnie w przedziale
od 120 do 130 m n.p.m. W rzeźbie wyraźniej zaznacza się tutaj tylko południkowo
zorientowana dolina Ochni. Od tej monotonnej krajobrazowo strefy wyraźnie
wyróżnia się część centralna i północna. Pojawiają się w niej cechy rzeźby
młodoglacjalnej, związanej z fazą leszczyńską zlodowacenia bałtyckiego.
Charakterystycznie, południkowo zorientowane rynny jezior: Kromszewickiego i
Chodeckiego w okolicach Chodecza i Jeziora Lubieńskiego w okolicach Lubienia
Kujawskiego oraz dolina Lubieński, wcięte głęboko na około 30 metrów, urozmaicają
krajobraz tej strefy. Wyraźnie w krajobrazie wyróżnia się także północno-wschodni
fragment omawianego terenu – Kotlina Płocka, obejmująca obszar pradolinny. Jej
płaskie dno położone jest około 30 m niżej od strefy pojeziernej.
Najwyższy punkt, o wysokości 140,1 m n.p.m., położony jest w centralnej
części analizowanego obszaru, w okolicach osady Modlibórz. Natomiast najniżej
położony punkt, o wysokości 86,6 m n.p.m., położony jest na północnym wschodzie
w strefie krawędziowej obniżenia pradolinnego Kotliny Płockiej w okolicy Baruchowa.
Według podziału rolniczo-klimatycznego Polski R. Gumińskiego (1948) badany
obszar położony jest w dzielnicy środkowej (VIII) w części obejmującej swym
zasięgiem dorzecze środkowej Warty i środkowej Wisły. Opady wynoszą tutaj średnio
w ciągu roku około 530 mm. W roku występuje przeciętnie od 140 do 160 dni z
opadem powyżej 0,1 mm oraz od 40 do 45 dni z opadem śniegu. Czas trwania
pokrywy śnieżnej mieści się w granicach 60-70 dni. Średnia roczna temperatura
powietrza wynosi około 8oC. Liczba dni z przymrozkami wynosi średnio od 100 do
110, a okres wegetacyjny, czyli z temperaturą powietrza powyżej 5 oC, wynosi od 210
do 220 dni. Dominują tutaj wiatry z sektora zachodniego, co świadczy o większym
wpływie mas powietrza oceanicznego niż kontynentalnego na tutejsze warunki
pogodowe.
Zgodnie z podziałem Polski na regiony klimatyczne A. Wosia (1994)
analizowany obszar położony jest w Regionie Środkowopolskim. Na tle innych
regionów wyróżnia się względnie małą liczbą dni z pogodą ciepłą (252), a szczególnie
z umiarkowanie ciepłą (126 dni). Stosunkowo znaczna jest natomiast liczba dni z
pogodami mroźnymi, które przeciętnie w roku trwają 39 dni. Stosunkowo najczęściej
pojawiają się dni z pogodą umiarkowanie mroźną (14 dni w roku), z pogodą dość
mroźną (24 dni) oraz bardzo mroźną (1,7 dni). Analizowany obszar odznacza się
mniej licznymi dniami z pogodą ciepłą bez opadu (138). Wyraźnie więcej jest tutaj
dni z pogodą mroźną i jednocześnie pochmurną (18) oraz pogodą mroźną z dużym
zachmurzeniem (16 dni).
Analizowany obszar to region typowo rolniczy ze znaczną przewagą gruntów
ornych. Przeważają tutaj dobre gleby, wytworzone głównie na piaskach gliniastych i
glinach piaszczystych, należące do 2-go, 4-go i 5-go kompleksu glebowego. W części
północnej i południowej dominują gleby płowe, w pasie od osady Trzeszczon przez
Chodecz, Nowy Młyn po Babią Górę – gleby płowe bielicowane, natomiast w
okolicach Baruchowa na północnym wschodzie – torfowe i murszowe. Użytki zielone
skoncentrowane są w strefach obniżeń dolin Lubieńki, Ochni, Lubieńki Południowej,
Chodeczki oraz w wypłyceniach wokół zbiorników wodnych. Analizowany obszar jest
prawie bezleśny. Niewielkie kompleksy leśne rozproszone są na całym terenie.
Większe z nich położone są na południe od osady Trzeszczon i Kubłowo, na północny
wschód od Chodecza oraz wokół jezior: Lutoborskiego i Grodzieńskiego.
Największym miastem jest Chodecz 1,9 tys. mieszkańców i Lubień Kujawski (1,4
tys.)
BUDOWA GEOLOGICZNA I LITOLOGIA
Powierzchnia utworów podczwartorzędowych zbudowana jest z osadów
paleozoiku, mezozoiku oraz trzeciorzędowych utworów miocenu i pliocenu. Osady
starsze od kenozoiku budują wąski grzbiet rozciągający się wzdłuż linii łączącej
miejscowości Lubień Kujawski – Nowe Budy i dalej na wschód poza arkuszem mapy
po Łanięta. Grzbiet ten jest fragmentem antykliny Gostynina, w której jądrze
występują diapiry: Lubień i Łanięta. Diapiry te przebijają wszystkie skały triasu i
częściowo jury. Wzdłuż południowo-zachodnich krańców terenu przebiega północna
granica antykliny Kłodawy - największej ze struktur wału środkowopolskiego. Posiada
kształt wydłużonego, wąskiego wału, przebiegającego zgodnie z kutnowskim
odcinkiem wału kujawskiego. Najstarsze osady występujące w kulminacjach
grzbietów tych struktur należą do paleozoiku reprezentowanego przez solonośne
anhydryty permskie (cechsztyn), osady jury (malm), wykształcone w postaci margli,
wapieni i dolomitów oraz osady kredy dolnej, wykształcone w postaci margli, wapieni
i dolomitów oraz osady kredy dolnej, wykształcone w postaci iłów, piasków i margli.
W części centralnej omawianego obszaru na osadach jury zalegają mioceńskie iły i
piaski kwarcowe z lignitem o miąższości od 30 m w okolicach Chodecza do około 100
Tabela 1. Zestawienie opadów normalnych (N), roku wilgotnego (W) i suchego (S)
Posterunek opadowy
H m n.p.m.
(lata)
Miesięczne sumy opadów w mm
Chodecz
N
125
(1961-2000)
Rok
XI
XII
I
II
III
IV
V
VI
VII VIII IX
X
78
43
43
30
28
33
32
51
73
49
38
561
(1977) 52
61
44
39
40
57
77
29 135 169 54
15
772
51
50
17
27
16
21
13
57
10
38
343
W
29
63
14
(1989) S
Chodecz
100
80
P [mm]
Rys. 1.
60
40
20
0
XI
XII
I
II
III
IV
V
VI
VII
VIII
IX
X
Rys. 2. Średnie miesięczne sumy opadów atmosferycznych z wielolecia
WODY POWIERZCHNIOWE
Analizowany obszar prawie w całości odwadniany jest przez lewe dopływy
Wisły: Zgłowiączkę – odwadniającą część północną i centralną oraz Bzurę –
odwadniającą część południowo-wschodnią. Niewielkie fragmenty na południowym
zachodzie położone są w systemie odwodnieniowym lewych dopływów Warty –
Noteci i Rgilewki. Należą do niego cieki systemu Noteci w strefie położonej na zachód
od Jeziora Kromszewickiego oraz Struga Dąbrowicka w systemie Rgilewki,
odwadniająca strefę położoną na południe od osady Trzeszczon. Do systemu
Zgłowiączki należą jej lewe dopływy Chodeczka i Lubieńka z Rakutówką. Do systemu
odwodnieniowego Bzury należy Ochnia i jej lewy dopływ Lubieńka Południowa. Na
omawianym obszarze swoje źródła mają cztery cieki: Chodeczka, Lubieńka, Lubieńka
Południowa i Ochnia. Chodeczka, zwana Lubieńcem, wypływa z zabagnionego
obszaru na południe od Jeziora Kromszewickiego i przepływa przez głęboko wcięte w
otaczającą wysoczyznę rynnowe jeziora: Kromszewickie i Chodeckie. Systemem
rowów melioracyjnych połączona jest z dorzeczem Noteci. Na analizowanym terenie
swój obszar źródłowy posiada też Lubieńka. Wypływa ze stałego mokradła, leżącego
na wschód od Jeziora Lubieńskiego. Początkowo płynie w rynnie subglacjalnej,
wciętej około 15 metrów w wysoczyznę morenową. Źródła Ochni położone są na
wysokości około 113 m n.p.m., w pobliżu osady Golskie Holendry między miastem
Chodecz na zachodzie a wsią Lubień Kujawski na wschodzie. Poniżej Kukorek płynie
w płytkiej, podmokłej i wąskiej dolinie, która w okolicach Bzówek znacznie się
rozszerza i jest zabagniona. Swoje źródła ma też tutaj Lubieńka Południowa,
wypływająca na północny wschód od Jeziora Lubieńskiego, na wysokości około 130
m n.p.m. w okolicach osady Żurawieniec. Kieruje się ona na południe, gdzie poza
Powierzchnia (ha)
IRŚ
KJP
IMGW
z planimetrowania
Obj.
(tys. m3)
Głęb.
śred.
(m)
Głęb.
maks.
(m)
1.
Borzymowskie
175,0
190,0
-
163,6
7358,6
4,2
10,5
2.
Kromszewickie
89,2
85,0
-
84,8
7693,3
8,6
16,7
3.
Lubieńskie
89,0
78,0
-
80,9
-
-
12,8
4.
Chodeckie
40,3
37,5
-
38,0
2227,3
5,5
20,5
5.
Lutoborskie
(Szczutkowskie)
20,9
20,0
-
18,3
993,9
4,8
9,7
6.
Grodzieńskie
-
-
-
11,4
-
-
5,4
7.
bez nazwy na W
od m. Chodecz
-
10,0
-
8,5
-
-
-
8.
Kępskie
(Gięcielewo)
-
9,0
13,0
9,0
-
-
-
9.
Szczutkowskie
(Ząbińskie)
6,4
5,7
-
7,1
211,9
3,3
7,6
10.
Kurowskie
-
-
-
4,2
-
-
-
11.
Jeleń
-
2,8
-
3,1
-
-
-
12.
Radzikowo
-
2,5
-
2,7
-
-
-
13.
Kaczawka
-
-
-
5,0
-
-
-
14.
bez nazwy na N
od m. Chodecz
-
2,2
-
1,2
-
-
-
15.
bez nazwy na NE
od m. Sobiczewy
-
2,0
-
2,1
-
-
-
16.
bez nazwy
pomiędzy
J. Lutoborskim a
J. Kępskim
-
1,8
-
1,9
-
-
-
17.
bez nazwy na N
od Sosnowa, na S
od J. Kępskiego
-
1,7
-
2,0
-
-
-
18.
bez nazwy na E
od m. Bagno, na
SW od m. Gagowy
-
1,1
-
0,7
-
-
-
OPADY
Analizę stosunków opadowych przeprowadzono wykorzystując wyniki pomiarów
opadów atmosferycznych w posterunku opadowym IMiGW w Chodeczu. Dane
dotyczące opadów pochodzą z wielolecia 1961-2000. W zestawieniu tabelarycznym
(tab. 1) zamieszczono miesięczne i roczne sumy opadów atmosferycznych w roku
normalnym (wartości średnie z wielolecia), wilgotnym (z roku 1977) oraz suchym (z
roku 1989).
Średnia roczna suma opadów atmosferycznych w Chodeczu wynosi 561 mm. W
poszczególnych latach wyraźnie zaznacza się zmienność sum opadów. Maksymalne
odchylenie wartości rocznych opadów w przypadku roku wilgotnego w stosunku do
wartości przeciętnych z wielolecia wynosi 211 mm, co stanowi prawie 138%.
Natomiast suma opadów w roku suchym wynosi zaledwie 343 mm, co stanowi 61%
sumy przeciętnych opadów.
Na rysunku 2 przedstawiono histogramy ilustrujące sezonowy rozkład średnich z
wielolecia miesięcznych sum opadów atmosferycznych. Przeciętnie, najwyższe opady
obserwuje się w miesiącach letnich – od czerwca do sierpnia, z maksimum w lipcu
wynoszącym 78 mm. Natomiast najniższe w miesiącach zimowych i wiosennych – od
stycznia do kwietnia, z minimum w lutym – 28 mm. Najwyższe miesięczne sumy
opadów stanowią niekiedy prawie 200% przeciętnych miesięcznych sum opadów, np.
w kwietniu i lipcu, a nawet 270%. Taką sytuację odnotowano w sierpniu 1977 roku,
kiedy to miesięczna suma opadów wyniosła 169 mm, stanowiąc 268% przeciętnych
sierpniowych opadów. Z kolei w najbardziej suchym roku 1989, opady sierpnia (14
mm) i września (10 mm) stanowiły około 20% wartości przeciętnych. Miesiące letnie
charakteryzują się najwyższą zmiennością opadów atmosferycznych w całym roku.
Maksymalne wysokości opadów dobowych oscylują w przedziale od 30 do 80
mm. Opady półrocza letniego (V-X) wyraźnie przewyższają opady półrocza zimowego
(XI-IV) i stanowią 63% opadów całkowitych. Podobne relacje obserwuje się w roku
wilgotnym, natomiast w roku suchym nieznacznie przewyższają opady półrocza
zimowego, stanowiąc 53% opadów całkowitych.
Udział opadu śniegu w ogólnej sumie opadów wynosi około 12%. Przeciętny
termin pojawiania się pokrywy śnieżnej przypada na pierwszą dekadę grudnia,
natomiast zaniku na ostatnią dekadę marca. Okres zalegania pokrywy śnieżnej trwa
przeciętnie około 65 dni w ciągu roku.
Nazwa jeziora
lub
zbiornika
wodnego
IRŚ – Instytut Rybactwa Śródlądowego w Olsztynie
KJP – Katalog jezior Polski A. Choińskiego. cz. III, 1992
IMGW – Atlas jezior Polski J. Jańczaka, 1996
CHARAKTERYSTYKA HYDR O LOGICZNA
Na analizowanym obszarze nie funkcjonują obecnie żadne posterunki
obserwacyjne wód powierzchniowych. Do charakterystyki hydrologicznej
wykorzystano dane archiwalne z obserwacji prowadzonych na ciekach w otoczeniu
omawianego obszaru: Noteci (posterunek Łysek), Ochni (posterunek Kutno) i
Zgłowiączki (posterunek Przyruda).
Cieki na rozpatrywanym terenie charakteryzują się śnieżno-deszczowym
reżimem zasilania. W rocznym cyklu zmienności stanów i przepływów wyraźnie
wyróżnia się jeden okres wezbraniowy od lutego lub stycznia (Zgłowiączka) do maja
z maksimum obserwowanym najczęściej w kwietniu. Fale wezbrań roztopowych na
ciekach trwają krótko, do 20 dni. Osiągają one zdecydowanie wyższe kulminacje,
nawet 2-krotnie, od sporadycznie obserwowanych fal opadowych, których przeciętny
termin występowania przypada na miesiące letnie – lipiec i sierpień. Na rzekach
obserwuje się szybkie przejście od kulminacji wiosennych do znacznie dłuższych
letnio-jesiennych okresów niżówkowych. Niżówki te powstają w wyniku
długotrwałego braku opadów atmosferycznych oraz dużych strat wody na parowanie
związane z wysokimi temperaturami powietrza. Obserwowane niskie stany i
przepływy przypadają przeciętnie na okres od lipca do października, z minimum
najczęściej we wrześniu (w zlewni Noteci i Ochni), lub październiku (cieki w zlewni
Zgłowiączki). Na niektórych ciekach okres niżówki letnio-jesiennej przedłuża się i
przechodzi często w niżówkę zimową, uwarunkowaną ujemnymi temperaturami
powietrza.
W tym czasie na rzekach występują zjawiska lodowe, których przeciętny czas
trwania wynosi od 31 do 60 dni. Na ciekach przeciętny początek tych zjawisk
przypada na drugą dekadę grudnia, natomiast koniec na pierwszą dekadę marca.
Stała pokrywa lodowa na ciekach utrzymuje się przeciętnie poniżej 15 dni.
Najwcześniej pojawia się na początku stycznia, natomiast zanika najpóźniej przed
końcem lutego.
Większość rzek tego regionu charakteryzuje się znaczną nieregularnością
przepływów średnich miesięcznych i rocznych. Znaczna nieregularność przepływów
jest charakterystyczna dla rzek nizinnych i świadczy o małej retencji obszaru, a tym
samym o małej zasobności wodnej zlewni. Taką sytuację potwierdza wysoki wskaźnik
nieregularności przepływów, mierzony jako stosunek przepływu maksymalnego i
minimalnego, który dla Zgłowiączki wynosi 123, Noteci 686, a Ochni aż 1375 i jest
najwyższy z rzek środkowej Polski.
Największą zmiennością odpływu charakteryzują się miesiące letnie – lipiec
sierpień, a z zimowych luty. W miesiącach tych na rzekach mogą wystąpić zatem
zarówno silne wezbrania, jak i niżówki.
Analizowany obszar charakteryzuje się bardzo niskimi odpływami, niższymi od
wartości przeciętnych dla Polski (q = 5,5 dm3s-1km-2). Średnie odpływy jednostkowe
wynoszą od 2,2 dm3s-1km-2 w zlewniach dorzecza Zgłowiączki, do około 3
dm 3s1
km-2 (Górna Noteć, Ochnia, Lubieńka). Maksymalne wartości odpływu kształtują się
od qmax = 13,5 dm3s-1km-2 (Zgłowiączka), qmax = 22,4 dm3s-1km-2 (Noteć) aż do qmax
= 118 dm3s-1km-2 (Ochnia). Natomiast minimalne odpływy jednostkowe wynoszą od
qmin = 0,03 dm3s-1km-2 (Noteć) do qmin = 0,11 dm3s-1km-2 (Zgłowiączka).
Na rzekach obserwuje się zdecydowanie wyższy odpływ w półroczu zimowym.
Jest on dwukrotnie wyższy od odpływu półrocza letniego. W strukturze odpływu
rzecznego obserwuje się przewagę składowej powierzchniowej. Udział zasilania
podziemnego wynosi od 30 do 45% odpływu całkowitego Zgłowiączki, a w przypadku
Ochni jest niższy od 30%.
Tabela 3. Zestawienie pomiarów przepływów chwilowych
Lp.*
Rzeka
Profil
Wartość objętości
przepływu
[m3s-1]
Data pomiaru
1.
Lubieńka
Nowy Młyn
0,6
18.06.2003
2.
Lubieńka Płd.
Kąty
0,003
18.06.2003
3.
Ochnia
Kamienna
0,14
18.06.2003
* numeracja zgodna z numeracją na mapie
WODY PODZIEMNE
Obszar objęty arkuszem mapy Chodecz według podziału Polski na jednostki
hydrogeologiczne należy do regionu pomorsko-kujawskiego (III). W obrębie tej
jednostki wyróżniono podregion kujawski (III 3). Główne poziomy wodonośne
występują w utworach czwartorzędu i trzeciorzędu (pliocen i miocen). W utworach
czwartorzędowych, głównie piaskach, występuje zazwyczaj jeden poziom użytkowy
na głębokości od kilku do 40 m, lokalnie do 80 m, np. w okolicach Bodzanowa.
Miąższości utworów wodonośnych w czwartorzędzie wahają się na przeważającym
obszarze od 5 do 15 m, jedynie w części południowej wynoszą od 15 do 40 m.
Wydajność potencjalna typowego otworu studziennego wynosi od 10 do 70 m 3h-1. Na
większości obszaru istnieje pełna izolacja pierwszego użytkowego poziomu
wodonośnego od powierzchni. Główny poziom użytkowy w utworach pliocenu, w
północnej części obszaru, występuje w piaskach drobno i średnioziarnistych z pyłem
węgla brunatnego, na głębokości 20-100 m i jest nieciągły. Wody występują pod
ciśnieniem, a wydajności wahają się od 10 do 70 m3h-1. Drugorzędne znaczenie ma w
tej strefie poziom wodonośny w utworach miocenu, głównie piaskach. Jest on
nieciągły i zalega na głębokości od 20 do 100 m, a wydajności wynoszą od 10 do 70
m3h-1.
Zwierciadło wód podziemnych pierwszego poziomu wodonośnego w
złagodzonej formie nawiązuje do ukształtowania powierzchni terenu. Wzdłuż głębiej
wciętych dolin rzecznych i rynien jeziornych występuje gęsty układ hydroizobat,
świadczący o lokalnie dużych spadkach hydraulicznych w strefach krawędziowych.
Wody podziemne pierwszego poziomu występują stosunkowo płytko. Dominują
głębokości w przedziale od 2 do 3 m. Jedynie w dolinach cieków głębokość zalegania
zwierciadła wód podziemnych jest mniejsza i wynosi najczęściej od 1 do 2 m.
Zdecydowanie głębiej, ponad 5 m, wody podziemne występują w obrębie strefy
czołowomorenowej. W niektórych miejscach zwierciadło wód podziemnych zalega
tutaj nawet poniżej 10 m, np. w pasie między Kłóbką i Bożą Wolą.
Wody podziemne charakteryzują się sezonowym reżimem zasilania. Ma ono
miejsce głównie podczas roztopów wiosennych w wyniku infiltracji obszarowej wód
roztopowych i opadowych. Zasilanie odbywa się wówczas równomiernie na całym
obszarze. Na terenach najniżej położonych, w dolinach rzek amplitudy wahań stanów
wód podziemnych są na ogół niewielkie do 1 m. Z kolei w strefach wysoczyznowych
zbudowanych z glin zwałowych, wody podziemne cechują wysokie amplitudy wahań
od 2 do ponad 3 metrów, co wiąże się z małą pojemnością retencyjną warstw
wodonośnych. W miesiącach letnich, w warunkach dłużej utrzymującego się braku
opadów, możliwy jest na obszarze wysoczyzny morenowej okresowy zanik wody w
studniach gospodarskich. W przebiegu średnich miesięcznych stanów wód
podziemnych obserwuje się jeden okres wzniosu z maksimum przypadającym na
kwiecień oraz jeden okres niżówki obserwowany od czerwca do końca roku
hydrologicznego. Zasadnicze zasilanie ma miejsce w czasie roztopów wiosennych.
Wielkość wzniosu zwierciadła wód podziemnych uzależniona jest od ilości
nagromadzonego w czasie zimy śniegu, od przebiegu roztopów i od pojemności
warstwy wodonośnej.
CHARAKTERYSTYKA OKRESU BADAŃ
Stany wód powierzchniowych i podziemnych w okresie wykonywania badań
terenowych układały się w strefie stanów niskich, o czym świadczą niższe od
średnich wartości przepływów w ciekach niekontrolowanych i większe głębokości
zalegania zwierciadła wód podziemnych. Pomiary natężenia przepływów i głębokości
wód podziemnych w studniach gospodarskich przeprowadzono w czerwcu 2003 roku.
STAN CZYSTOŚCI WÓD POWIERZCHNIOW YCH
Badania stanu czystości wód powierzchniowych, prowadzone przez Państwową
Inspekcję Ochrony Środowiska objęły rzeki Chodeczkę, Ochnię i Lubieńkę oraz
jeziora: Chodeckie, Kromszewickie, Borzymowskie oraz Lubieńskie.
Ocenę jakości wód powierzchniowych przedstawiono w oparciu o dane zawarte
w: „Raporcie o stanie środowiska w województwie łódzkim w 2000 roku” (PIOŚ-Łódź
2001), „Raporcie o stanie środowiska w województwie łódzkim w 2001 roku” (PIOŚŁódź 2002), „Raporcie o stanie środowiska województwa kujawsko-pomorskiego w
1999 roku” (PIOŚ-Bydgoszcz 2000) i „Raporcie o stanie środowiska województwa
kujawsko-pomorskiego w 2000 roku” (PIOŚ-Bydgoszcz 2001).
W 2000 roku, Chodeczka, na omawianym obszarze, prowadziła wody
ponadnormatywnie zanieczyszczone. Wody rzeki, zbadano w trzech punktach
pomiarowo-kontrolnych: poniżej Jeziora Chodeckiego, poniżej zrzutu oczyszczonych
ścieków z miejscowości Chodecz oraz poniżej Jeziora Borzymowskiego (na obszarze
objętym arkuszem mapy Izbica Kujawska).
Na stanowisku pomiarowym zlokalizowanym na wylocie z Jeziora Chodeckiego o
pozaklasowej jakości wód rzeki zadecydowały stężenia związków organicznych (tlen
rozpuszczony) oraz stężenie chlorofilu „a”. Pod względem sanitarnym Chodeczka
prowadziła wody spełniające wymogi II klasy. Poniżej zrzutu wód pościekowych z
oczyszczalni w miejscowości Chodecz (poniżej Jeziora Chodeckiego), stwierdzono
przekroczenie dopuszczalnych stężeń związków biogennych (związki azotu i fosforu).
Na odcinku, od wlotu wód pościekowych z miejscowości Chodecz do punktu
pomiarowego zlokalizowanego poniżej Jeziora Borzymowskiego, wody rzeki
dyskwalifikowało skażenie sanitarne, wyrażone wskaźnikiem miano Coli oraz stężenie
chlorofilu „a”. Poniżej Jeziora Borzymowskiego zmniejszeniu uległy natomiast
stężenia związków biogennych z klasy „non” do III. Na jakość wód cieku wpływ miały
zrzuty ścieków z miejscowości Chodecz oraz spływ obszarowy z rolniczo użytkowanej
zlewni. Przeważającą część zlewni Chodeczki stanowią tereny wykorzystywane
rolniczo. Są one często zdrenowane. Niewykorzystane nawozy lub środki ochrony
roślin wraz ze spływem powierzchniowym przedostają się do rzeki lub jezior. Obok
zanieczyszczeń obszarowych na jakość wód Chodeczki ma wpływ obieg materii w
jeziorach, przez które przepływa rzeka. W okresie letnim w jeziorach następuje
sedymentacja zanieczyszczeń. Podczas wiosennej cyrkulacji wód substancje te
przechodzą do wody stwarzając warunki dla dużego przyrostu biomasy fitoplanktonu.
Ochnia, w 2001 roku, w punkcie pomiarowo-kontrolnym w miejscowości
Miksztal (km 28,1), prowadziła wody ponadnormatywnie zanieczyszczone.
Zadecydowały o tym stężenia związków biogennych (azotyny). Stężenia związków
organicznych odpowiadały III klasie, stan sanitarny i wysokość zasolenia II,
natomiast stężenie zawiesin ogólnych I klasie czystości. Podobnie jak w latach
ubiegłych jakość wód Ochni, odbiegała od planowanej II klasy czystości. W
porównaniu do badań przeprowadzonych w 2000 roku, wzrosło stężenie związków
organicznych z klasy II do III, zmniejszyło się natomiast skażenie bakteriologiczne,
wyrażone wskaźnikiem miano Coli z III do II klasy. Rzekę zanieczyszczają spływy
ścieków z miejscowości położonych na terenie zlewni (brak systemów
kanalizacyjnych), spływy obszarowe z pól uprawnych oraz zrzuty wód pościekowych z
oczyszczalni w miejscowości Kamienna (poza omawianym obszarem).
Rzeka Lubieńka, w 1998 roku, w punktach pomiarowo-kontrolnych poniżej
Jeziora Lubieńskiego i w Wilkowiczkach prowadziła wody ponadnormatywnie
zanieczyszczone. Zadecydowało o tym stężenie chlorofilu „a”, który jest wskaźnikiem
produkcji pierwotnej, pośrednio określającym biomasę planktonu. Stężenia związków
organicznych, związków biogennych oraz stan sanitarny odpowiadały III klasie. W
2000 roku wody Lubieńki badano tylko w przekroju przyujściowym do Zgłowiączki
(poza omawianym obszarem). Wody rzeki dyskwalifikował ich stan sanitarny.
Stężenia związków biogennych (azotyny) mieściły się w III klasie, a stężenie
chlorofilu „a” w I klasie czystości. Rzekę zanieczyszczają spływy ścieków z
miejscowości położonych na terenie zlewni (brak systemów kanalizacyjnych), spływy
obszarowe z pól uprawnych oraz zrzuty wód pościekowych z oczyszczalni w Lubieniu
Kujawskim.
W 2000 roku badaniami objęto jeziora leżące w zlewni Chodeczki:
Kromszewickie, Chodeckie, Borzymowskie.
Jezioro Kromszewickie charakteryzuje się dobrą odpornością na czynniki
antropogeniczne (II kategoria). W 2000 roku wody jeziora były silnie zanieczyszczone
(III klasa). Zadecydowały o tym stężenia związków biogennych, stężenie chlorofilu
„a” oraz wartość przewodności elektrolitycznej właściwej w warstwie naddennej
wody. Stan sanitarny wód zbiornika był zadowalający i odpowiadał II klasie.
W 2000 roku Jezioro Chodeckie było zbiornikiem podatnym na degradację (III
kategoria), zawierającym silnie zanieczyszczone wody (poza klasą). O dyskwalifikacji
wód akwenu zadecydowały stężenia chlorofilu „a” i związków biogennych. Stężenia
fosforanów w warstwie naddennej wody prawie 13-krotnie przekraczały dopuszczalne
normy. W stosunku do badań z 1993 roku poprawie uległ stan sanitarny wód jeziora
osiągając II klasę czystości. Prawdopodobnie jest to wynikiem skierowania ścieków z
miejscowości Chodecz poza zlewnię Jeziora Chodeckiego.
Jezioro Borzymowskie, częściowo znajdujące się na omawianym obszarze, w
2000 roku było zbiornikiem o wodach silnie zanieczyszczonych (III klasa) i podatnym
na degradację (III kategoria). Wody jeziora posiadały pozaklasowe stężenia
związków biogennych i organicznych. W okresie wiosennym stwierdzono bardzo
wysokie przewodnictwo elektrolityczne właściwe, świadczące o dużej zawartości
związków mineralnych w wodach zbiornika. Stan sanitarny odpowiadał II klasie
czystości. Jakość wody Jeziora Borzymowskiego w stosunku do wcześniejszych badań
(1994 rok) uległa poprawie.
W 1994 roku zbadano Jezioro Lubieńskie, przez które przepływa Lubieńka.
Jezioro zaliczono do silnie podatnych na degradację (III kategoria) o wodach nie
odpowiadającym obowiązującym normom.
Obniżoną z przyczyn naturalnych jakość wody mają cieki odwadniające tereny
podmokłe (barwa, zwiększona ilość zawiesin i substancji rozpuszczonej).
Zagrożeniem dla wód powierzchniowych w obszarze opracowania są
zanieczyszczenia pochodzenia rolniczego. Ułatwieniem dla spływu związków
biogennych jest sieć rowów melioracyjnych w dolinach (np. Lubieńki) lub urządzenia
drenarskie na terenach wyżej położonych. Wskutek zwiększonej ilości związków
biogennych następuje szybka eutrofizacja wód powierzchniowych.
Ponadto za intensywnym wodociągowaniem wsi nie nadąża budowa sieci
kanalizacyjnej. Ścieki gromadzone w szambach zrzucane są w sposób
niekontrolowany do gruntu lub wód powierzchniowych. Trafiają tam również zrzuty
wód pościekowych (np. z oczyszczalni w Lubieniu Kujawskim do Lubieńki). Ze
względu na małe przepływy, nie gwarantujące korzystnego stopnia rozcieńczenia
zanieczyszczeń i braku zdolności wód do samooczyszczania, rzeki omawianego
obszaru powinny być wykluczone jako odbiorniki ścieków.
Na poprawę stanu czystości wód może wpłynąć rozbudowa sieci kanalizacyjnej,
zmodernizowanie istniejących oczyszczalni oraz modernizacja systemów:
melioracyjnego i drenarskiego pozwalająca na ograniczenie do minimum ilości wody
odprowadzanej ze zlewni rolniczej do wód powierzchniowych.
Tabela 4. Stan czystości badanych cieków i jezior (PIOŚ)
Punkt pomiarowo-kontrolny
Rok
badań
Klasa
czystości
1. Chodeczka
poniżej Jeziora Chodeckiego
2000
non
2. Chodeczka
poniżej wlotu wód
pościekowych z Chodecza
związki organiczne (tlen
rozpuszczony), chlorofil „a”
2000
non
związki biogenne, chlorofil
„a”, miano Coli
2000
III
związki biogenne, chlorofil
„a”, przewodność
elektrolityczna właściwa
2000
non
związki biogenne, chlorofil
„a”, przewodność
elektrolityczna właściwa
2000
III
związki organiczne i
biogenne, przewodność
elektrolityczna właściwa
Lp.
Rzeka lub
jezioro
-
3. Jezioro
Kromszewickie
-
4. Jezioro
Chodeckie
-
5. Jezioro
Borzymowskie
Główne zanieczyszczenia
non- nie odpowiada normom
Tabela 5. Ważniejsze zrzuty ścieków
Nr* Miejscowość
Zakład
Rodzaj
ścieków
Ilość ścieków
Urządzenie
m3d-1
do oczyszcz.
maks/aktualna
Kierunek zrzutu
1. Choceń
UG Choceń
komunalne
30/20
2 Baruchowo
UG Baruchowo
komunalne
485/200
mech.-biol. rów melioracyjny
mech.-biol. Rakutówka
3. Chodecz
UMG Chodecz
komunalne
100/90
mech.-biol. Chodeczka
4. Chodeczek
Gosp. Rolne
kom.-przem.
b.d.
mech.-biol. Jez. Chodeckie
5. Lubień
Kujawski
UG Lubień Kuj.,
PWiK
komunalne
250/220
mech.-biol. Jez. Kaczawka
6. Kamienna
UG Lubień
Kujawski
komunalne
100/30
mech.-biol. Ochnia
*numeracja zgodna z numeracja na mapie
PRZEOBRAŻENIA STOSUNKÓW WODNYCH
Stosunki wodne na analizowanym obszarze zostały przeobrażone w wyniku
działalności człowieka. Zmiany te są pochodną zabiegów regulacyjnych i
melioracyjnych prowadzonych od początku XIX wieku. Przeobrażenia te polegają na:
 budowie kanałów i rowów odwadniających tereny podmokłe,
 wyprostowaniu i pogłębieniu koryt mniejszych cieków i włączeniu ich w system
melioracyjny,
 obniżeniu przez drenaż części płytko zalegających wód podziemnych,
 zabudowie hydrotechnicznej rzek, głównie Lubieńki, Lubieńki Południowej i
Chodeczki,
 pogorszeniu jakości wód powierzchniowych przez dopływ zanieczyszczeń
obszarowych lub ścieków (Chodeczka, Ochnia, Lubieńka),
 zmianie struktury odpływu związanej ze zrzutem wód obcych w postaci wód
pościekowych (Lubieńka, Chodeczka, Ochnia),
 eutrofizacji wód powierzchniowych przez dostarczanie do nich substancji
biogennych (Lubieńka, Chodeczka, Ochnia, Jezioro Kromszewickie, Jezioro
Chodeckie, Jezioro Borzymowskie),
 obniżeniu jakości płytkich wód podziemnych w rejonach nieskanalizowanych
osiedli i w miejscach nielegalnego składowania odpadów,
 przerzutach wody czystej i zanieczyszczonej.
Nazewnictwo dotyczące sieci hydrograficznej zostało zaczerpnięte z: Choiński A.,1992: Katalog
jezior Polski, część trzecia, Wydawnictwo Naukowe UAM, Poznań; Podział hydrograficzny Polski
1983: praca zbiorowa pod red. Haliny Czarneckiej, IMiGW, Warszawa
© Copyright by Dariusz Wrzesiński
Uniwersytet im. A. Mickiewicza w Poznaniu