Baba pruska. Etos kobiety w XIX i XX wieku wobec specyfiki etosu

Transkrypt

Magdalena Sacha
Uniwersytet Gdański
Baba pruska.
Etos kobiety w XIX i XX wieku wobec
specyfiki etosu pruskiego
Janusowe oblicze
„Prusy to my”, stwierdził kilka lat temu publicysta Adam Krzemiński na
łamach tygodnika „Polityka”1. My – czyli obecni mieszkańcy terenów, od których wzięło swoją nazwę potężne w XVIII i XIX wieku państwo brandenbursko-pruskie. My – czyli także potomkowie zasymilowanych Prusów, Litwinów,
osadników z Mazowsza, my – potomkowie imigracji hugenockiej z Salzburga
i z Francji, my – potomkowie autochtonów rozdartych między tożsamość pruską
i niemiecką, my – Brandenburczycy, Meklemburczycy, Nadreńczycy, Ślązacy,
w końcu my – dzieci i wnukowie tych, którzy przybyli ze wschodu, by zająć
miejsce tych, którzy odeszli na zachód.
Historyczna tożsamość pruska nie jest tożsamością opartą na wartościach
wspólnotowych, relewantnych w procesie kształtowania się grup etnicznych i narodowych, a przynajmniej z takim pojmowaniem „wspólnoty”, która była decydująca w myśli nacjonalistycznej XIX i XX wieku – „wspólnoty ducha” wedle
klasycznej definicji Ferdynanda Tönniesa, której filarami jest wspólnota krwi
oraz wspólnota terytorium2. Tożsamość pruska opiera się na wartościach państwowotwórczych, stąd też typ społeczeństwa wytworzony przez to specyficzne
państwo będzie typem „Gesellschaft” – tworu wedle Tönniesa mechanicznego
i opartego na idei nadrzędnej – a nie typem „Gemeinschaft”, mitycznej wspólnoty opartej na więzach pokrewieństwa, przywiązaniu do ziemi ojców i więzi
mentalnej z miejscami świętymi.
Wspomniany na wstępie publicysta nazwał kiedyś Polskę „Frankensteinem
Europy”, wskazując na fakt zadziwiających turbulencji terytorialnych naszego
państwa przynajmniej w okresie ostatnich trzystu lat. Mimo wieloletniej utraty
1 A.
Krzemiński, Prusy to my, „Polityka” z 2.03.2002, s. 66–70.
Tönnies, Wspólnota i stowarzyszenie. Rozprawa o komunizmie i socjalizmie jako empi
rycznych formach kultury, przeł. M. Łukaszewicz, wstęp J. Szacki, Warszawa 1988.
2 F.
Colloquia Anthropologica et Communicativa: Tabu, etykieta, dobre obyczaje, 2009
© for this edition by CNS
76
Magdalena Sacha
własnej państwowości, mimo dość dowolnego przesuwania granic wzdłuż linii
nakreślonych palcem na mapie przez alianckich przyjaciół, idea „polskości” spoiła społeczeństwo na tyle silnie, że do dziś posługujemy się jednym z najtrudniejszych języków świata, recytujemy z pamięci pierwsze wersy Mickiewiczowskiej
Inwokacji, a nawet przyjmujemy do grona obywateli brazylijskich piłkarzy. O ile
można przyjąć, że przez wieki głównym spoiwem polskości był język, literatura,
kultura i poczucie pewnej niejasnej męczeńskiej misji, o tyle tych komponentów
nie znajdziemy, badając kryteria poczucia „pruskości”. Co więc będzie o niej decydowało?
Pojęcie „pruskości” sformułowane zostało na gruncie historiografii polskiej
w latach 80. XX wieku przez Stanisława Salmonowicza3 jako propozycja tłumaczeniowa, zastępująca dotychczas używane pojęcie „prusactwa”. Słowo „prusactwo”, które od XVIII wieku określać miało charakterystyczne składniki tożsamości
pruskiej, pod wpływem negatywnej wobec polskości polityki zaborcy pruskiego
zyskało w efekcie konotację ekspresywno-negatywną, i to nie tylko dlatego, że
„prusactwo” rymować można z „robactwo”. Pojęcie „prusactwa” odnosić się może
do pewnych, ocenianych negatywnie, cech „pruskości”. A „pruskość”, jak pisała
na początku XIX wieku madame de Staël4, nie jest jednoznaczna. Państwo pruskie francuska podróżniczka przyrównała do Janusowego oblicza – starorzymski
bóg drzwi i bram wyobrażany był jako postać o dwóch twarzach. „Pruskość” ma
dwa oblicza – jednym z nich jest „prusactwo”, drugim – pruskie cnoty.
Apologeci „pruskości” chętnie wskazują z kolei na cechy wartościowane
pozytywnie, na których opierać się będzie etos pruski – czyli wartości uznawane przez zwierzchność państwową za podstawowe, konstruktywne i atrakcyjne.
Zgodnie z klasyczną definicją socjologiczną Marii Ossowskiej etos to „styl życia
jakiejś społeczności, ogólna [...] orientacja jakiejś kultury, przyjęta przez nią hierarchia wartości bądź formułowana explicite, bądź dająca się wyczytać z ludzkich zachowań”5. Dla kształtowania się etosu istotne też będą wzory osobowe,
czyli takie personifikacje cech osobowościowych i charakterologicznych, które
stają się przedmiotem aspiracji i naśladowania.
Badając etos pruski, podkreślić więc można najpierw cechy wymieniane we
wciąż trwającej debacie o pruskości6, takie jak: postępowość lub nowoczesność
(przezwyciężenie dawnego systemu stanowego i porządku feudalnego, polityka
3 S. Salmonowicz, Prusy. Dzieje państwa i społeczeństwa, wyd. 3, Warszawa 2004; tu: rozdział VII: „O sprusaczeniu Niemiec: pruska mentalność, pruska mitologia, ich rola w dziejach
niemieckich”, s. 375–409.
4 G. de Staël (1766–1817), De l’Allemagne, Paris 1968.
5 M. Ossowska, Ethos rycerski i jego odmiany, Warszawa 2000, s. 7.
6 Temat ten jest wciąż aktualny i cieszy się żywym zainteresowaniem. Dowodem na to
jest chociażby praca doktorska Miłosławy Borzyszkowskiej-Szewczyk pt. „Etos pruski a kultura
pamięci. Literatura wspomnieniowa potomków szlachty pruskiej Pomorza Zachodniego i Prus
Wschodnich”, obroniona w Uniwersytecie Gdańskim w czerwcu 2008 roku.
Etos kobiety w XIX i XX w. a etos pruski
77
reform), bezinteresowność i bezwarunkowe zaangażowanie w sprawy państwa
(travailler pour le roi de Prusse), krytycyzm i bojowość, tolerancja, poczucie
sprawiedliwości i równości wobec prawa, posłuszeństwo, dyscyplina, poczucie
obowiązku, a przy tym poczucie godności własnej i obrona wewnętrznej niezależności, osobista skromność (mehr sein als scheinen – być czymś więcej niż się
wydaje na zewnątrz), oszczędność, respektowanie własności publicznej, nieprzekupność, szczerość, uznanie dla wykształcenia, odwaga i dzielność7.
Drugą stroną Janusowego oblicza Prus mają być cechy wartościowane negatywnie, będące częścią „czarnej legendy” Prus. Wiele z tych cech nie jest prostą
odwrotnością wartości pozytywnych wymienionych wyżej, lecz swoistym ich
przerysowaniem – doprowadzeniem cech pozytywnych niejako ad absurdum.
Cechami „prusactwa” będą więc: ślepe i bezwzględne posłuszeństwo, zanik indywidualności, dominacja państwa, wyniosłość i arogancja, agresywność, lizusostwo, megalomania, jednym słowem – „pikielhauba jako synonim osobowości
i społeczeństwa spętanego przez tępe środowisko państwa militarnego”8.
Państwo i jego władcy
Nie byłoby „pruskości” bez państwa. Państwa, którego początek wyznacza
samodzielna koronacja elektora Fryderyka III na „króla w Prusiech” 18 stycznia
1701 roku w Królewcu, a symboliczny koniec – artykuł 1 uchwały nr 46 „O rozwiązaniu państwa pruskiego”, podjętej przez Aliancką Radę Kontrolną 25 lutego
1947 roku w Berlinie. Uchwała ta zadecydowała o rozwiązaniu „państwa pruskiego, jego rządu centralnego oraz wszelkich podporządkowanych mu urzędów i instytucji”. Przyjrzyjmy się jednak początkom tego państwa, ponieważ już u jego
zarania mamy do czynienia z niespotykanym nigdzie indziej wzorcotwórczym
komponentem obyczajowym, który następnie odcisnął się w dominującym etosie
obywateli państwa.
Elektor Fryderyk III von Hohenzollern, który koronował się na Fryderyka I –
pierwszego króla pruskiego – jest kalwińskim władcą państwa zamieszkanego
w większości przez ludność luterańską. Zasady wiary kalwińskiej są ściśle przestrzegane przez głęboko wierzącego króla. W stolicy zamknięte zostają domy
publiczne, niedziela jest dniem wolnym od wszelkich rozrywek, o kształcie życia
codziennego ma decydować słowo Biblii. W sprzeczności z kalwińską wizją godnego i bogobojnego życia stoją jednak ambicje państwowe elektora – elektora,
który postanowił przekształcić swe leżące na rubieży Europy, biedne i mało zna7 Wg: H. Hecker, Preußen – Staat der Grenzen, [w:] Geistiges Preußen – Preußischer Geist.
Deutsch-polnische Konferenz – Allenstein/Olsztyn 20.–21. September 2002, hrsg. von G. Hund
rieser, H.-G. Pott, Bielefeld 2003, s. 16–17.
8 Ibidem.
78
Magdalena Sacha
czące księstwo w nowoczesne europejskie królestwo. Być może motywacją do tej
zmiany politycznej była sprawa pewnego krzesła, jak przypuszczała żona Fryderyka III, utalentowana i wykształcona księżna Zofia Szarlotta. Było to krzesło
z obiciem tapicerskim i wygodnymi poręczami, krzesło, które podczas spotkania
zajął król angielski Wilhelm III, wskazując elektorowi pruskiemu zwykły mebel
z twardym siedziskiem. Zofia Szarlotta stwierdziła, że od momentu tego spotkania jej mąż zaczął myśleć o przekształceniu Prus w królestwo9, co w listopadzie 1700 roku, dzięki wielu łapówkom, zaowocowało wymuszoną zgodą cesarza
Leopolda I Habsburga na samodzielną koronację kalwińskiego elektora.
Do roli króla Fryderyk III przygotowywał się starannie, obierając za wzór
ówczesną kwintesencję przepychu i życia dworskiego, czyli dwór Ludwika XIV.
Świeżo upieczony król pruski starał się – ponad możliwości finansowe swego
dworu – dorównać idealnemu wzorcowi „królewskości”, którego źródłem był
dwór francuski. Starał się – i popełniał typowe błędy nuworysza, który za wszelką cenę pragnie zostać przyjęty do lepszego towarzystwa. I tak Fryderyk I ubrał
swoją straż przyboczną w mundury z białej satyny wyszywanej złotymi nićmi.
Na kolację wzywały królewską parę dwa tuziny trębaczy. Kolacja w zwyczajne
dni, bez towarzystwa ważnych gości, składała się z dwudziestu dań. Uroczysta
kolacja mogła się składać i ze stu dań.
Kopiuje się wzory z Francji. Językiem urzędowym na dworze w Cölln koło
Berlina jest język francuski. Tańczy się tańce paryskie, szyje suknie według paryskich żurnali – i nie tylko suknie. Fryderyk nakazuje swojemu ambasadorowi
zdjęcie miary z peruki Ludwika XIV, aby można było skopiować jej formę i wielkość. Imitacja zachowań francuskiego króla idzie tak daleko, że pobożny i oddany swojej żonie Fryderyk I wyznacza sobie jedną z dam dworu na oficjalną
metresę. Jak informował historyk dworski, związek między królem a wybranką
ograniczał się do wspólnych wieczornych spacerów – latem po ogrodzie, a zimą
w sali przyozdobionej figurą Wenus śpiącej na lwie10. Dwory Europy śmiały się
z bezkrytycznego naśladowcy, nazywając go „małpą Króla-Słońce”.
Styl życia, wzorowany na bogatej Francji, w biednych rolniczych Prusach
przyniósł opłakane skutki dla finansów młodej monarchii, osłabionej dodatkowo epidemią dżumy w latach 1708–1711, podczas której wymarło około 200 000
poddanych. Pod koniec panowania Fryderyk I, przerażony narastającymi długami wobec fiskusa, wprowadzał coraz to nowe i wymyślniejsze podatki – od
czekolady i soli, od kapeluszy damskich i peruki, a nawet od dziewictwa niezamężnych dziewcząt11 – co jednak nie zapobiegło temu, że w chwili śmierci króla
długi państwa wynosiły 20 milionów talarów. Pierwszy „król w Prusiech” zmarł
25 lutego 1713 roku w wieku 55 lat. Trudną schedę odziedziczył po ojcu następca
9 Por. F. Otto, Die erkaufte Krone, „Geo-Epoche: Preußen 1701–1871. Das Magazin für
Geschichte” nr 23, s. 24 nn.
10 Podaję za: ibidem, s. 25.
11 Dwa grosze miesięcznie. Podaję za: ibidem, s. 35.
79
tronu – Fryderyk Wilhelm I. Pogrzeb Fryderyka I był ostatnim przejawem niezasłużonego przepychu, ostatnią manifestacją nuworyszowskiego bogactwa na
kredyt, gdyż wraz z objęciem tronu przez następcę rozpocznie się nowa era – era
kształtowania samoistnego etosu pruskiego, niezależnego od zachodnioeuropejskich wzorów, którego wyrazicielem była postać nowego króla.
Fryderyk Wilhelm I rozpoczął panowanie od skreślenia większości wydatków na prowadzenie dworu królewskiego. Z poprzednich 376 000 talarów na
dwór przeznaczono teraz 55 000 talarów rocznie. Na utrzymanie rodziny królewskiej król wydaje 93 talary dziennie, zastrzegając, że – „jeśli królowa u mnie
przebywa, to kosztować to ma nie więcej jak 55 talarów”12. Z dwudziestu czterech rezydencji królewskich król sprzedaje osiemnaście. Sprzedaje też płaszcz
koronacyjny swojego ojca, szkarłatny z gronostajowym obszyciem, z tuzinem
diamentowych guzików, z których każdy wart jest 7000 talarów. Tyle kosztuje
w tym czasie 300 ton żyta.
Na obsesyjną oszczędność młodego księcia żaliła się już wcześniej jego
matka – królowa Zofia Szarlotta von Hannover, osoba oddana filozofii, muzyce
i sztukom pięknym. Obserwując, jak chłopiec od 10 roku życia zapisywał wszelkie drobne wydatki, a na koniec roku sporządzał dokładny co do feniga „bilans
roczny”, matka załamywała ręce: „Czy w sercu opanowanym przez chęć zysku, przez ducha ekonomii, znajdzie się miejsce na współczucie i współodczu
wanie?”13
Również zachowanie i przyzwyczajenia nowego króla odbiegają od ówczes
nego średnioeuropejskiego standardu, a przede wszystkim od pretensjonalnej
etykiety dworskiej wprowadzonej przez rodziców. Współcześni opisują Fryderyka Wilhelma I jako osobę do przesady skąpą, pracoholika zmuszającego do
wytężonej pracy całe otoczenie, mężczyznę spędzającego najchętniej wolny czas
w towarzystwie innych mężczyzn na polowaniach i ćwiczeniach wojskowych,
„wiecznego chłopca” zafascynowanego militariami i żołnierzami, króla, który
najchętniej jadał smażoną kiełbasę z kiszoną kapustą, nie lubił czytać i pisać,
wyprosił z dworu muzyków, filozofów i damy dworu, nie cierpiał etykiety dworskiej, nie posługiwał się biegle żadnym językiem obcym, mieszając bezlitośnie
francuski odziedziczony po matce z niemieckim nauczonym od chłopców stajennych, a jednocześnie króla – wiernego męża królowej Zofii Doroty i melancholijnego pacyfistę, który wbrew swemu przydomkowi „króla żołnierzy” nigdy nie
wysłał swoich oddziałów na wojnę, melancholię zaś – „in tormentis” – odpędzał
malowaniem portretów swoich najokazalszych oficerów...
Australijski historyk i wybitny znawca dziejów Prus Christopher Clark określa moment zmiany władzy w Prusach w 1713 roku jako szok kulturowy, spowo12 Podaję za: G. Bönisch, Der Soldatenkönig, „Spiegel Special: Preußen. Der kriegerische
Reformstaat”, nr 3/21.08.2007, s. 39.
13 Ibidem.
80
Magdalena Sacha
dowany diametralną zmianą wzorca osobowości panującego14. Fryderyk I reprezentuje według Clarka „typ A: przyjaznego ludziom, radosnego utracjusza ze
skłonnością do przepychu”, który zajęty jest dbałością o swój wizerunek, rządzenie zaś traktuje jako konieczną do odrobienia pańszczyznę. Jego syn to z kolei
„typ B”, niemający niczego wspólnego z królewskim rodzicem – nieprzyjazny,
niecierpliwy pracoholik i sknera, pracujący więcej od swoich urzędników i wymagający od nich tego samego.
Ów „typ B” stanie się podstawą wzoru osobowego Prusaka, który najpełniej
ucieleśni kolejny władca północnego kraju – Fryderyk Wilhelm II, zwany Wielkim – uzupełniając go o cechy intelektualne, właściwe współczesnej mu epoce
Oświecenia. Nie wdając się już – ze względu na obfitość materiału – w próbę
charakterystyki osoby kolejnego króla Prus, należy zrekapitulować opisane już
komponenty kształtującego się etosu „pruskości”. Etos ten opiera się na dwóch
filarach: protestanckim etosie pracy, dyscypliny i oszczędności oraz na militaryzmie. Protestancki (a dokładniej: kalwiński) etos pracy, pilności, skromności
i pobożności charakterystyczny był nie tylko dla kalwińskiej od początku XVII
wieku familii Hohenzollernów, ale także dla drugiej gałęzi rodziny ze strony pruskiej królowej matki. Dwa razy, w 1700 i w 1705 roku, młody książę odwiedził
w Niderlandach swoją babkę Luizę Henriettę Orańską, podziwiając kwitnącą holenderską gospodarkę. Z kolei militaryzm Fryderyka I był, jak to określił markiz de Mirabeau, militaryzmem pacyfisty15 – mimo że stworzył czwartą co do
wielkości armię w Europie16, mimo że 80 procent budżetu państwa pochłaniały
wydatki na wojsko, to w ciągu 27 lat panowania wojsko raz tylko wyszło na pole
bitewne. Nie zmienia to faktu, że armia w zasadzie rządziła państwem, gdyż
prestiż społeczny uzależniony został od rangi stopnia wojskowego. Pokojowy militaryzm „króla żołnierzy” skończył się wraz ze wstąpieniem na tron Fryderyka
Wilhelma II, który natychmiast rozpoczął wojnę śląską z Austrią. Armia stała się
faktyczną siłą dominującą w państwie.
Kobieta w państwie kultury homospołecznej
Wpływ struktury wojskowej na życie codzienne w Prusach epoki fryderycjańskiej jest nie do przecenienia. Istotne jest tutaj pytanie o wpływ wywarty
na etos „pruskości”, a przede wszystkim – na etos kobiety pruskiej. Prusy fryderycjańskie wydają się bowiem państwem bez kobiet. Od śmierci szanowanej królowej Zofii Szarlotty w 1705 roku nie ma ich na szczytach władzy. Fry
14 Por. Ch. Clark, Iron Kingdom. The Rise and Fall of Prussia 1600–1947, Allen Lane /
Penguin Group 2006.
15 „Roi militaire et pacifiste”. Podaję za: G. Bönisch, op. cit., s. 36.
16 Po Rosji, Francji i Austrii. Tymczasem, jeśli chodzi o powierzchnię, Prusy zajmowały 10,
pod względem liczby ludności zaś 13 miejsce w Europie. Podaję za: ibidem.
81
deryk Wilhelm I co prawda uwielbia swoją Zofię Dorotę, ale daje temu wyraz
w przedziwny sposób, klepiąc królową publicznie po okrągłościach i nazywając
ją pieszczotliwie przy osobach postronnych „moim pieprzonkiem”17. Królowa,
czternastokrotna matka, nie wywiera zresztą większego wpływu na życie dworskie, które pozostawia w rękach mężczyzn. Jej syn i następca tronu w ogóle nie
dopuści kobiet do dworu, a przede wszystkim zakaże wstępu na dwór własnej
żonie Elżbiecie Krystynie von Braunschweig-Bevern, z którą połączyło go nie
uczucie, lecz bezwzględny rozkaz ojca. Ojcu książę przyrzeka „ślepe posłuszeństwo”, a jednocześnie pisze w liście do pierwszego ministra, grożąc nawet
samobójstwem, że przyszła żona zostanie wydalona z dworu, „jak tylko będę tu
panem”18.
Z tego punktu widzenia należałoby określić kulturę państwa pruskiego jako
wybitnie homospołeczną, skupioną na wartościach męskich oraz na wspólnocie
mężczyzn. Zgodnie z XX-wieczną teorią Hansa Blühera mężczyzn wyróżnia
„podwójne dążenie” – popęd do założenia rodziny oraz popęd do przynależności
do męskiej wspólnoty. Jednak tylko męska wspólnota ma być „socjologicznie
kreatywna”, innymi słowy – u źródeł struktur państwowych i narodowych kryją
się pierwotne „związki męskie”19. Jak twierdzi Maria Janion, również kultura
polska wykazuje wybitne cechy kultury homospołecznej. Ponieważ:
Tworzy się obraz ciągu pokoleń przekazujących sobie ideał walczącej męskiej wspólnoty.
Dominuje w nim patriotyzm, wynoszący ponad wszystko braterstwo, wytwarzane i podtrzymywane podczas zbiorowych różnorakich działań, podejmowanych w celach społecznych, wojennych, towarzyskich, turystycznych. Są to polowania, wędrówki i wycieczki, stowarzyszenia,
korporacje i kluby, potyczki i bitwy. W Polsce szczególnie wielbiona była jako cudownie męska
wspólnota – kawaleria narodowa, husarze i ułani, piękni jak na malowanym obrazku – do oglądania i podziwiania20.
Jednocześnie powtarzającą się prawidłowością w kulturach homospołecznych
ma być szczególny stosunek do kobiety jako Matki, objawiający się w szczególnym uświęceniu postaci matki – figury „idealnej kobiecości, fantazmatycznej
kobiecości, która zabezpiecza związki męskie i męską historię”21. I tak w kulturze polskiej pojawia się owa fantazmatyczna kobiecość w postaci Matki-Polki
i Matki-Ojczyzny. Na płaszczyźnie symbolicznej dusza polska staje się kobietą
– Polska obrazowana jest w postaci Polonii, a duchową patronką narodu staje się
najbardziej idealna z matek – Matka Boska.
17 „Mein Fiekchen”.
Podaję za: J.U. Albig, Feldherr und Philosoph, „Geo-Epoche: Preußen 1701–1871. Das
Magazin für Geschichte” nr 23, s. 43.
19 Wskazówka: M. Janion, Niesamowita Słowiańszczyzna, Kraków 2006, s. 268 nn.
20 Ibidem, s. 268.
21 E. Ostrowska, Matki Polki i ich synowie. Kilka uwag o genezie obrazów kobiecości i mę
skości w kulturze polskiej, [w:] Gender. Konteksty, red. M. Radkiewicz, Kraków 2004, s. 218,
podaję za: M. Janion, op. cit., s. 272.
18 Colloquia Anthropologica et Communicativa: Tabu, etykieta, dobre obyczaje, 2009
82
Magdalena Sacha
W kontekście tak naszkicowanego procesu, który zaszedł w kodzie kulturowym dyskursu polskości, warto zadać pytanie, czy z podobnym zjawiskiem
będziemy mieli do czynienia w odniesieniu do badanej tutaj „pruskości”. Czy
dominacja „męskości” na płaszczyźnie społecznej i politycznej znajdzie swoją
przeciwwagę w dominacji obrazów „kobiecości” na płaszczyźnie symbolicznej?
Przyjrzyjmy się pokrótce pomnikom i wizerunkom. Polska personifikowana jest przynajmniej od XVI wieku jako ukoronowana postać kobieca – Polonia
– wyposażona w atrybuty władzy państwowej, takie jak księga praw i miecz.
Obraz Polonii zmienia się wraz z tarapatami politycznymi, w jakie raczyła popadać Rzeczpospolita Obojga Narodów. I tak np. w okresie okołorozbiorowym
Polonia przedstawiana jest jako kobieta o spętanych rękach, stojąca nad swym
własnym grobem. Artystyczne, żywe i poruszające emocjonalnie wizje Polonii są
też ważną częścią dzieła Artura Grottgera czy Jacka Malczewskiego22.
W stosunku do mnogości artystycznych personifikacji Polonii kobieca strona „pruskości” wygląda, na pierwszy rzut oka, dość ubogo. Ani Matka Boska
nie zechciała przejąć patronatu nad kalwińsko-luterańską monarchią, ani też nie
pojawia się symboliczna postać kobieca o sile duchowej równej wyobrażonej Polonii. Christian Graf von Krockow pisze:
[...] w Austrii czuwająca nad krajem Maria Teresa przyćmiewa wszystkich męskich poprzedników i następców; w Polsce naród z całą żarliwością zwraca się ku swej patronce, Czarnej Madonnie z Częstochowy; Rosja ma wielkie caryce, a „Matuszka” Rosja bierze pod skrzydła swoje
udręczone dziatki; Francję ratuje Dziewica Orleańska, a uosabia „Marianna” [...]. Nawet w protestanckiej Anglii są wielkie królowe, które nadają imiona swoim epokom: elżbietańskiej i wiktoriańskiej. Nic podobnego nie występuje w Prusach 23.
Odpowiednikiem Polonii – logicznie rzecz biorąc – powinna być Borussia. Znane mi wyobrażenia – niestety, udało mi się dotrzeć tylko do nielicznych
przykładów jej personifikacji, a są to nieistniejące już pomniki w Kłajpedzie
i w Gdańsku – ukazują kobietę w zbroi, w hełmie (bądź koronie) na głowie, otuloną obszernym płaszczem i trzymającą w ręce miecz. Charakterystyczne jest, że
żadne z tych nielicznych wyobrażeń pomnikowych nie przedstawia Borussii samodzielnie. W Gdańsku przy Bramie Wyżynnej wielka figura Borussii ozdabiała
od frontu pomnik konny cesarza Wilhelma I dłuta E. Börmela24. Pomniki cesarza
stawiano w Prusach niejako hurtowo około roku 1900 – tak na przykład pomnik
w Gdańsku odsłonięty został 21 września 1903 roku. Figura Borussii była swoistą
personifikacją kobiety „zmaskulinizowanej” – kobiety-wojowniczki, która służy
swojemu panu i w razie potrzeby potrafi go obronić.
22 Obszerniej na ten temat: M. Górska, Polonia – Respublica – Patria. Personifikacja Polski
w sztuce XVI–XVIII wieku, Wrocław 2005.
23 Ch. Graf von Krockow, Myśląc o Prusach, przeł. A. Kopacki, Warszawa 1993, s. 83.
24 H. Csallner, Bilder aus Westpreußen: über 450 Fotos vom Leben wie es damals war, Nebel
Verlag GmbH, Eggolsheim 2002, s. 41, 56.
83
Niemieckie Muzeum Historyczne w Berlinie dysponuje z kolei ciekawą pracą Adolfa von Menzla (1815–1905), który jako malarz stał się jednym z fundatorów mitu politycznego Fryderyka Wielkiego. Obraz „Borussia”, prezentowany na
wystawie stałej, ukazuje kobiecą postać w koronie i płaszczu, otulającą opiekuńczym gestem pruską ziemię. Borussia ma tutaj – jakby wbrew opisanym właśnie
„bojowym” artefaktom – symbolizować macierzyństwo, opiekuńczość, pochylenie się nad poddanymi. Dla historyka sztuki ciekawym zagadnieniem – którego
nie chcę tu szerzej poruszać, byłaby współzależność ikonograficzna pomiędzy
bardzo rozpowszechnionymi na terenie Niemiec wyobrażeniami Germanii a wyobrażeniem Borussii.
Sformułujmy więc podstawowe pytania badawcze. Jakie jest miejsce kobiety
i kobiecości w etosie pruskim? Skoro Prusy wytworzyły – podobnie jak Polska –
kulturę o dominancie homospołecznej, to jak ukształtował się etos „Prusaczki”
w społeczeństwie określającym swoją wewnętrzną stratyfikację przez wartości
typowo męskie, co symbolicznie obrazowane jest usytuowaniem postaci Borussii
u stóp niemieckiego cesarza? I drugie pytanie: Czy w historii Prus pojawiły się
silne, znaczące postaci kobiece, które następnie uznano za uosobienie „pruskości”? Jeśli tak, to jakimi cechami się charakteryzowały i jak te cechy odnosiły się
do etosu pruskiego?
Wzorce kobiece Prus
Czy w historii Prus pojawiły się znaczące postaci kobiece? W roku 1981
w Berlinie Wschodnim, w 170 rocznicę koronacji elektora Fryderyka III na „króla w Prusiech”, otwarto przekrojową wystawę pt. „Prusy. Próba bilansu”. Przy
tej okazji jeden z autorów wystawy, Gordon A. Craig, pokusił się o wyróżnienie
postaci ośmiu kobiet, których charaktery i życiorysy, jego zdaniem, wpisują się
w etos „pruskości” i go współtworzą25.
Są to takie postaci, jak: 1) królowa Zofia Szarlotta von Hannover (żona Fryderyka I – pierwszego króla pruskiego); 2) królowa Luiza von Mecklenburg-Strelitz (żona króla pruskiego Fryderyka Wilhelma III); 3) Rachel Levin-Varnhagen
(nazwana „pierwszą nowoczesną kobietą w Prusach” – prowadziła popularny
salon literacko-towarzyski w Berlinie w latach 1790–1806; była pochodzenia
żydowskiego, wykazywała tendencje oświeceniowe i emancypacyjne); 4) Marie
von Thaddens (skromna żona pomorskiego szlachcica, wywarła jednak wielki
wpływ m.in. na Bismarcka przez swój udział w pietystycznym ruchu religijnym
w Prusach; 5) Bettina von Arnim (pisarka, prowadziła salon literacki, reformatorka społeczna, wstawiała się za najbiedniejszą ludnością polskich prowincji
25 G.A. Craig, Frauen in Preußen, [w:] Preußen. Versuch einer Bilanz. Ausstellungsführer –
Katalog in fünf Bänden, Bd. 2, Reinbek 1981.
84
Magdalena Sacha
Prus, przede wszystkim Śląska); 6) Lily Braun (reformatorka społeczna, pisarka,
krytykowała teorie walki klasowej – przykład połączenia pruskości i socjalizmu);
7) Emma Siegmund (odegrała ważną rolę w rewolucji 1848 roku jako członkini
legionu badeńskiego, zwolenniczka Garibaldiego); 8) Róża Luxemburg (działaczka komunistyczna).
Spośród nich obie postaci królewskie – królowa Zofia Szarlotta oraz, przede
wszystkim, królowa Luiza – stały się swoistymi postaciami kultowymi. Szczególnie kultowi Luizy, nieobecnej w polskich podręcznikach historii, poświęcone
zostały w Niemczech obszerne opracowania26. I tak, w obrazie obu władczyń,
przekazanym w życiorysach czy wyobrażeniach literackich i ikonograficznych,
dominują pozytywne cechy charakteru27. Zofia Szarlotta jest „pełna ducha” i „radości”, „starannie wychowana”, dzięki czemu posługuje się kilkoma językami.
Jest znawczynią muzyki, sama muzykuje, interesuje się również filozofią i naukami przyrodniczymi. W porównaniu ze swoim mężem, królem Fryderykiem I,
ma „zdrowszy instynkt i lepszy gust”.
Z kolei królowa Luiza jest „mniej utalentowana” niż Zofia Szarlotta, ale
w dramatycznej sytuacji politycznej potrafiła wykazać się właściwym „instynktem”, „odwagą” i „wytrwałością”. Jednocześnie zaś, na dnie „nieszczęścia”, królowa wyróżnia się swoją „młodością” oraz klasyczną „gracją”, jak sformułował to
Heinrich von Kleist w sonecie napisanym na cześć królowej:
Wie du das Unglück mit der Grazie Tritt
Auf jungen Schultern herrlich hast getragen...28
(O jak wspaniale niosłaś swe nieszczęście
Na młodych barkach, krokiem pełnym gracji...)
Na licznych przedstawieniach ikonograficznych, rzeźbach i obrazach królowa Luiza ukazana została jako szczęśliwa małżonka równie młodego i przystojnego króla Fryderyka Wilhelma III oraz młodzieńcza matka dziesięciorga
dzieci. Klasycznym przykładem połączenia majestatu królewskiego z majestatem boskim może być rzeźba Fritza Schapera z 1903 roku pt. „Pruska Madonna”,
przedstawiająca Luizę z synkiem Wilhelmem na ręku w pozie charakterystycznej
dla wyobrażeń Madonny z Dzieciątkiem29. Obie „ikony kultury” – Zofia Szarlotta jest tu uosobieniem „oświeconego majestatu, talentu i piękności”, Luiza zaś
personifikacją „majestatu w niebezpieczeństwie, szczęścia rodzinnego, młodości
i piękna” – stały się kultowymi postaciami kobiecymi Prus.
Wyliczając cechy przypisywane królowym, nie sposób nie zauważyć, że
mieszczą się one w korpusie cech uznawanych za kobiece, czyli związanych
26 Por. Ph. Demandt, Luisenkult. Die Unsterblichkeit der Königin von Preußen, Köln–Weimar–Wien 2003.
27 Określenia charakteru wg: G.A. Craig, op. cit., s. 271 nn.
28 Ibidem, s. 274 (tłum. własne).
29 Por. rzeźba „Preußenmadonna” autorstwa Fritza Schapera, 1903.
85
z jednej strony z naturalnymi przymiotami, na które osoba je posiadająca nie ma
wpływu („instynkt”, „talent”, „piękno”), a z drugiej – z możliwością uzyskania
pewnych pozytywnych cech przez tresurę społeczną (wykształcenie, znajomość
języków). Również inicjatywy polityczne, szczególnie istotne w opisywaniu postaci Luizy, charakteryzowane są nie jako skutek „rozwagi”, „namysłu”, „intelektu” czy „oceny sytuacji”, ale jako przejaw jakiegoś tajemniczego „instynktu”,
który musiała wykazać, by pokryć potknięcia i zaniedbania polityczne ukochanego męża. Gdybyśmy dodatkowo starali się odszukać klasyczne archetypy, tkwiące u źródeł wyobrażeń Zofii Szarlotty oraz Luizy, to należałoby wskazać na postaci biblijne – „mądrą królową Sabę” ze Starego Testamentu oraz Marię, matkę
Jezusa, z Ewangelii.
Postać Luizy wywarła wpływ na wyobrażenia kobiety w ciągu całego wieku XIX i częściowo XX. Badacze kultury masowej określają Luizę jako „ikonę
i jedyną żeńską gwiazdę pop w rodzie Hohenzollernów”30 i z lekką kpiną opisują
społeczne oddziaływanie „mitu Luizy”:
Każde małe dziecko w Prusach uczyło się już w szkole historii o cnotliwym życiu i ofiarnej
śmierci królowej. Człowiek natykał się na Luizę wszędzie, na obrazach i sztychach, na widokówkach i na pomnikach, na deskach scen teatralnych i na ekranach kinematografów, w książkach
i w gazetach, na filiżankach i na talerzykach, a nawet podczas najgorszej roboty domowej, bo
przecież ścierki do wycierania, produkowane na przełomie wieków, pokazywały, jak się je trzymało pod światło, oblicze Luizy. Imię „Luiza” stało się jednym z najpopularniejszych imion nadawanych w XIX wieku: dzieciom i kościołom, szkołom i stowarzyszeniom, statkom i szczytom
górskim, zakonom i zakładom wychowawczym, jak również ulicom, placom, wsiom i miastom31.
Istotniejsze jednak niż to, że kobiety w Prusach przez dziesięciolecia wiązały
szarfę na szyi w taki sposób, w jaki czyniła to Luiza, jest fakt, że młodo zmarła
królowa stała się „centralną postacią w historycznej mitologii Niemców. Historia
jej życia i śmierci stała się mitem fundacyjnym Rzeszy Niemieckiej i podstawą
historycznej legitymizacji roszczenia Hohenzollernów do korony cesarskiej”32.
Powstanie mitu królowej Luizy wyznacza więc niezwykle istotną cezurę w rozumieniu pruskości, której to zmiany nie należy bagatelizować – otóż do tej pory
wartości „pruskie”, pruski patriotyzm, koncentrowały się wokół postaci Fryderyka Wielkiego jako wybitnie męskiego uosobienia „pierwszego sługi państwa”.
Były to wartości oparte na lojalności wobec państwa, a nie na poczuciu wspólnoty
etnicznej. Warto przypomnieć, że w swojej agresywnej polityce wobec Austrii czy
Polski pruski król nigdy nie posługiwał się argumentami etnicznymi33, co więcej
30 B. Musall, Schöne Feindin, schimmernder Stern, „Spiegel Special: Preußen. Der kriegerische Reformstaat”, nr 3/21.08.2007, s. 107.
31 Ph. Demandt, op. cit., s. 9 (tłum. własne).
32 Ibidem, s. 8.
33 Przypisywanie Fryderykowi Wielkiemu tendencji niemieckonacjonalistycznych jest
anachronizmem, popełnianym przez późniejszych historyków, starających się „usprawiedliwić”
wcielenie polskich Prus Królewskich do państwa pruskiego w wyniku pierwszego rozbioru Polski.
86
Magdalena Sacha
– gardził niemiecką kulturą i jako zaprzysięgły frankofil chlubił się tym, że nigdy
nie przeczytał żadnego współczesnego mu niemieckiego dzieła literackiego.
W postaci króla odbijały się wyobrażenia na temat „władzy państwowej”
i „cnót pruskich”, z kolei mit królowej stał się podstawą do sformułowania tezy
o prymacie „wspólnoty narodowej” i „niemieckości Prus”. Tymczasem wizja
„niemieckich Prus” do końca budziła najżywszy opór osób najbardziej zainteresowanych: przypomnijmy tylko, że jeszcze w przeddzień proklamacji Cesarstwa Niemieckiego 18 stycznia 1871 roku król Wilhelm I – przyszły cesarz –
w obecności swego syna księcia Fryderyka oraz „żelaznego kanclerza” Ottona
Bismarcka „wśród łez i szlochu” wyrzekał, że nie jest w stanie nawet opisać,
„w jak rozpaczliwym i godnym pożałowania położeniu się znajduje, ponieważ
jutro będzie musiał pożegnać się na zawsze ze starymi Prusami, z Prusami, które
zawsze chciał i nadal będzie chciał zachować” (słowa księcia Fryderyka)34. Zlanie
się „pruskości” i „niemieckości” w jeden organizm państwowy, napędzany siłą
poczucia jedności narodowej, stary król skomentował jako „najnieszczęśliwszy
dzień swego życia”. Stąd też za swoiście paradoksalny należałoby uznać fakt,
że ważnym elementem mitologizacji postaci kobiecej – pruskiej królowej Luizy,
czyli babki „cesarza mimo woli” – stała się idealizacja królowej jako wzoru niemieckiej kobiety, oddanej wartościom wspólnotowym i rodzinnym. Idealizacja ta
znalazła już pełny wyraz w kolejnym pokoleniu. W 1910 roku, w stulecie śmierci
swojej prababki, cesarz Wilhelm II pouczał niemieckie kobiety:
I czegóż mają się nauczyć nasze kobiety od królowej? – One powinny wiedzieć, że główne
zadanie niemieckiej kobiety nie leży w obszarze zebrań i stowarzyszeń, nie w dążeniu do uzyskania rzekomo przysługujących praw, wedle których mogłyby naśladować mężczyzn, lecz w cichej
pracy na rzecz domu i rodziny. One powinny wychowywać młode pokolenie przede wszystkim do
posłuszeństwa i do szacunku wobec starszych! Powinny wyjaśniać dzieciom i wnukom, że dzisiaj
nie chodzi o to, aby żyć na koszt innych, aby osiągać swoje cele na koszt ojczyzny, lecz że należy
wyłącznie i jedynie mieć na celu dobro ojczyzny, pożytkować siły i zmysły wyłącznie i jedynie dla
dobra ojczyzny. Oto nauka, która przekazywana jest nam przez jej wyniosłą postać35.
Dla ostatniego cesarza Niemiec postać prababki stała się centralną figurą
legitymizacji własnej władzy państwowej oraz legitymizacji władzy mężczyzn
nad kobietami. To właśnie Wilhelm II był osobą, która w decydującym stopniu
przyczyniła się do uczynienia postaci Luizy osią mitologii nowożytnego państwa niemieckiego. „On jest tak próżny”, narzekała matka cesarza, „wszystkie
te pochlebstwa uczyniły go tak zarozumiałym, że gada przy każdej okazji. Te
jego mowy są zazwyczaj zupełnie nie na miejscu i należałoby je potem poprawić
Por. Ch. Clark, Preußen – Aufstieg und Niedergang 1600–1947, aus dem Englischen von R. Barth,
N. Juraschitz, Th. Pfeiffer, 5. Aufl., München 2007, s. 275 nn.
34 H.A. Winkler, Untergang auf Raten, „Spiegel Special: Preußen. Der kriegerische Reformstaat”, nr 3/21.08.2007, s. 142.
35 Wg: Schulthess’ Europäischer Geschichtskalender, s. 339, podaję za: Ph. Demandt, op.
cit., s. 261 nn. (tłum. własne).
87
i zmienić, aby nie wywarły na nikim odstraszającego wrażenia”36. No, ale cóż –
cesarzowa matka była Angielką...
Etos pruski a wychowanie dziewcząt
Zanim jeszcze ukonstytuował się kult królowej Luizy jako wzoru Prusaczki
i zarazem Niemki, na terenie Prus pojawiły się inicjatywy edukacyjne, mające
na celu poprawę jakości kształcenia domowego dziewcząt i kobiet. Powszechny
obowiązek szkolny dla dzieci w wieku od 5 do 12 lat został wprowadzony już
w 1717 roku przez Fryderyka Wilhelma I, ale obejmował głównie chłopców –
w założeniu przyszłych żołnierzy i urzędników, ponieważ król uważał, że każdy
żołnierz jego potężnej zawodowej armii powinien umieć czytać, pisać i rachować. Wychowanie dziewcząt pozostawiono swojemu losowi, co w okresie królewieckiego Oświecenia wzbudziło troskę co bardziej światłych męskich umysłów, zaniepokojonych miernym stanem umysłowym „płci pięknej”. I tak np. pod
wpływem idei ruchu pietystycznego August Hermann Francke założył w 1706
roku szkołę dla dziewcząt („Gynaeceum”). W 1792 roku jedna z wybitniejszych
postaci życia umysłowego Królewca, pisarz i zarazem burmistrz miasta Theodor
Gottlieb von Hippel napisał rozprawę Über die bürgerliche Verbesserung der
Weiber (O obywatelskim polepszeniu niewiast). Hippel był jeszcze radykalniejszy
w swoich poglądach niż ówczesny teoretyk pedagogiki wychowawczej Johann
Bernard Basedow, który uważał, że zdolności kobiet są nieograniczone, o ile zapewni się im odpowiednie wychowanie. Burmistrz i późniejszy prezydent miasta
nad Pregołą argumentował odważnie, iż „wszelkie rzekome słabości i mniejsza
wartość kobiet są wyłącznie rezultatem praw i ograniczeń, nałożonych na kobiety przez mężczyzn”37. Hippel postulował „wyzwolenie przez wychowanie”, co
miało nie tylko zmienić naturę małżeństwa, ale także zapewnić kobietom pełne
prawa obywatelskie i jednocześnie uczynić je obywatelkami współodpowiedzialnymi za państwo.
Idee Oświecenia padły na podatny grunt i znalazły posłuch przede wszystkim wśród przedstawicielek arystokracji, cieszących się większymi wolnościami i prawami niż kobiety niższych warstw społecznych. Ciekawym przykładem
„pracy organicznej”, realizowanej w oparciu o nowe teorie wychowania, był
projekt szkoły dla dziewcząt autorstwa Małgorzaty Reginy Luizy von Krockow
(1749–1803)38.
36 Wg: Sir Frederick Ponsonby (Hrsg.), Briefe der Kaiserin Friedrich, Berlin [b.d.], s. 445,
podaję za: Ph. Demandt, op. cit., s. 433.
37 Wg: G.A. Craig, op. cit., s. 289.
38 Por. H. Rasmus, Lebensbilder westpreußischer Frauen in Vergangenheit und Gegenwart,
Münster 1984, hasło: Krockow.
88
Magdalena Sacha
Kreśląc plany stworzenia zakładu wychowawczego dla dziewcząt39, hrabina
Luiza von Krockow wybrała drogę pochlebstwa wobec króla Prus. Wskazanie
na zasługi Fryderyka Wilhelma II w tworzeniu sieci edukacyjnej dla chłopców
w postaci szkół kadetów jest dla niej sposobem wykazania, że należy stworzyć
podobny, samodzielny system edukacyjny dla dziewcząt. Jej argumentacja opiera
się na tezie, że edukacja dziewcząt w istocie przyczynia się do „ogólnej korzyści
rodzaju męskiego”, gdyż „udoskonalenie naszej płci” przysłuży się podniesieniu
ogólnego stopnia rozwoju społecznego oraz poczucia patriotyzmu. Celem proponowanego kształcenia jest przyuczenie wychowanic do respektowania prawa moralnego – Kantowskiej etyki obowiązku. W opisanej przez siebie wizji „Elyseum”
ubogie dziewczęta przyjęte na naukę do zakładu wychowawczego:
[...] wypełniają cel swej doczesnej egzystencji – swój obowiązek. W wiernym wypełnianiu
tegoż uczą się przez swój przykład o wiele staranniej tych cnót, które w oku każdego postronnego
czynią rodzaj niewieści o wiele większym i godniejszym uwielbienia, niż dowieść by tego mógł
długi łańcuch suchych dowodów; – to tu właśnie ukazane są owe dowody, iż córki Prus nie są
zbędnymi, próżniaczymi i bezczynnymi członkiniami wielkiej społeczności ludzkiej: tam widać
wyraźnie, że są one warte tegoż, aby być uznane za Córki Prus – wasalki uwielbionego i wysławianego Fryderyka Wilhelma II40.
Pochlebstwo ma swój wyraźny cel – zyskanie przychylności króla i królowej
dla planów założenia wymarzonej szkoły. Jednak autorka, choć cały czas stara się
udowodnić „przydatność” rodzaju niewieściego do bycia częścią społeczeństwa
obywateli, nie może się powstrzymać od szczerze wyrażonego zarzutu wobec
dominującego systemu, faworyzującego mężczyzn:
I w ogólności postępowali owi mężczyźni, którzy jednostronnie prawa swe narzucali, niegodnie! – by wychowywać nas w tak ograniczony sposób. To doprowadziło u nas do wielu błędów
i wypaczonej kondycji, w którą nie popadłybyśmy niechybnie, gdyby aż tak nie ograbiano nas
z naszej wolności41.
Projekt zakładu wychowawczego dla dziewcząt naszkicowany jest w kilkunastu paragrafach, z których omówię pokrótce najważniejsze, szukając odpowiedzi na pytanie: jak w propozycjach wychowawczych odbija się etos kobiety
pruskiej początku XIX wieku.
Paragraf pierwszy opisuje położenie i wygląd planowanego zakładu. Ma on
być zbudowany w centrum Prus, na przedmieściu znacznego miasta prowincjonalnego; budynek ma być otoczony dużym ogrodem i łąką, by zapewnić wychowanicom możliwość pracy w ogrodzie i ruch na świeżym powietrzu. Autorka
wyobraża sobie, że w ogrodzie ustawione będą posągi „wielkich duchowo męż39 Luise Gräfin von Krockow, Rath und That zu einem guten Werke. Ein Toilletengeschenk
für Damen. Herausgegeben vom Verfasser der grauen Mappe. Mit zwei Kupfern von Daniel Chodowiecki, Königsberg, 1800. In Commission bey Goebbels und Unzer (Biblioteka PAN w Gdańsku,
Dział Zbiorów Specjalnych).
40 Ibidem, s. 42 nn. (tłum. własne).
41 Ibidem, s. 59 nn. (tłum. własne).
89
czyzn, którzy swą nieskazitelną sławę zdobyli dzięki miłości ojczyzny”, lecz na
czele grupy posągów stać będzie figura bogini Minerwy.
Do zakładu mają być przyjmowane dzieci wszystkich trzech wyznań42,
„dziewczęta całkowicie i bez pomocy osierocone, pochodzące z biedy, poświadczonej dokumentem odpowiednim wystawionym przez władzę zwierzchnią
lub przez miejscowego kaznodzieję”. Powinny to być przede wszystkim dzieci
podupadłej szlachty ze wszystkich prowincji pruskich, które stanowić będą trzy
czwarte wychowanic zakładu – z kolei jedna czwarta miejsc przeznaczona zostanie dla dziewcząt „stanu mieszczańskiego”, które otrzymają takie same wykształcenie jak szlachcianki. Dzieci przyjmowane są do zakładu między 6 a 12 rokiem
życia i mogą pozostawać w nim aż do 17 roku życia, przy czym zadaniem władz
zakładu jest zadbanie o ich dalsze losy (projektodawczyni rozważa powrót do
dalszej rodziny albo pozostanie w zakładzie w charakterze nauczycielki).
Ubiór szkolny ma być „dopasowany do warunków biedy i nieschlebiający
próżności”. W niedziele i dni świąteczne dziewczęta ubierają się w białą suknię
przepasaną szarfą z medalionem przedstawiającym portret króla i oko Opatrzności. W zwykłe dni wychowanice noszą szare, płócienne koszule i niebieską
szarfę.
Ciekawie przedstawia się program szkolny, naszkicowany w paragrafie piątym: przedmioty szkolne to czytanie, pisanie, chrześcijaństwo, przyroda, geografia, historia świata, liczenie, rysowanie, tańce, gotowanie, pranie, haftowanie, szycie, sprzątanie, ogród, uprawa sadu, gospodarstwo domowe i francuski.
Przedmiotów tych nauczać mają wyłącznie nauczycielki-kobiety, „mądre i zdolne przedstawicielki naszej płci”. Praca nauczycielki ma być obowiązkiem patriotycznym, stąd też – wyjaśnia autorka – nie będzie ujmą dla żadnej damy wykonywanie pracy w tym zakładzie. Każda nauczycielka będzie zamieszkiwała
z dziesięcioma wychowanicami apartament składający się z dwóch pomieszczeń
– sypialni i pracowni szkolnej. Na nauczycielki przyjmowane będą wdowy po
oficerach, urzędnikach, uczonych, pastorach lub zubożałych wiejskich szlachcicach. Mężczyźni nie mogą być nauczycielami, gdyż dziewczęta mają się uczyć
„wszystkiego, co potrzebne jest do kondycji i zdolności prawdziwej damy, od
swej własnej płci”.
Paragraf siódmy szczegółowo opisuje strukturę instytutu. Otóż jedna wychowawczyni opiekuje się dziesięcioma uczennicami. Na czele instytutu i wychowawczyń stoi dyrektorka, odpowiedzialna przed zarządem za finanse i sprawozdania roczne. Na każde sto wychowanic przypada obsługa w postaci jednej
kucharki, sześciu służących, dwóch posługaczek do pieców oraz jednej gospodyni. Dzień w zakładzie rozpoczyna się od śniadania, na które podawany jest
chleb z masłem, ale nie wolno podawać drogiej kawy czy herbaty – „rankiem
otrzymują chleb i nic więcej na śniadanie”. Przewidziane są trzy posiłki dziennie,
42 Zapewne
chodzi o wyznanie katolickie, kalwińskie i luterańskie.
90
Magdalena Sacha
dwa razy w tygodniu można przyrządzić pieczeń, a do posiłków wszyscy siadają
przy jednym stole. Obiad składa się z trzech dań, a po zakończeniu posiłku wybrane uczennice czytają głośno fragmenty książek. Każdego dnia – „czy to zimą,
czy latem” – w planie są też ćwiczenia gimnastyczne, a także praca na świeżym
powietrzu w sadzie i w ogrodzie. Dodatkowo wyznaczane będą dla wychowanic tygodniowe dyżury („sześcioro dzieci szlacheckich i troje mieszczańskich”)
w gospodarstwie – w oborze, w kuchni i w pralni.
Przy instytucie powstanie biblioteka na potrzeby własne oraz zbiór osobliwości przyrodniczych. Autorka zastanawia się, skąd wziąć środki na założenie
biblioteki i zbioru, ale w końcu dochodzi do wniosku, że problemem tym zajmą
się przyszłe założycielki – „najszlachetniejsze damy Prus”, instytut ten będzie
bowiem nosił wdzięczne miano „Zakładu Wychowawczego Dam Kochających
Ojczyznę”43 (par. 11). Święto zakładu odbywać się ma co roku w dzień urodzin
Fryderyka Wilhelma, i ma się składać z przedstawienia teatralnego, publicznego
egzaminu wychowanic połączonego z wręczaniem nagród i wygłoszeniem okolicznościowych przemówień, a na zakończenie – balem.
W paragrafie 14 projektodawczyni wprowadza zakaz kar cielesnych w stosunku do dzieci. Siedmiokrotna matka tak uzasadnia swoje zastrzeżenie wobec
tego dość powszechnego wówczas środka wychowawczego:
Moje doświadczenie posłużyło mi za mistrzynię nauki, że rzeczywiście więcej osiągnąć
można łagodnymi środkami, i przez nie łatwiej doprowadzić do urzeczywistnienia swoich zamiarów, niż przez brutalność i dryl.
Autorka zakazuje też stosowania głodówek jako środka wychowawczego,
zezwalając jedynie na zamykanie winowajczyń w „ciemnej, ale przewietrzonej
komórce”, gdyż „godziny spędzone na wstydzie przyniosą więcej” niż brutalne
kary. W zakończeniu hrabina kładzie szczególny nacisk na szacunek wobec króla
i miłość do ojczyzny, uzasadniając, że matki wychowane w poczuciu patriotyzmu
przekażą te przymioty swoim dzieciom.
Zakład opisany przez Luizę von Krockow najprawdopodobniej z przyczyn
finansowych i z powodu przedwczesnej śmierci projektodawczyni nigdy nie powstał. W projekcie Luizy Krockow uderzający wydaje się nacisk położony na
naukę przedmiotów ścisłych i przyrodniczych, przy jednoczesnym rozwijaniu
umiejętności praktycznych w prowadzeniu gospodarstwa domowego oraz sprawność fizyczną dziewcząt. Z pewnością ważkim postulatem badawczym byłoby
zbadanie przemian założeń pedagogiki kobiecej na różnych etapach historycznych oraz w stosunku do podobnych procesów zachodzących w innych krajach
europejskich. Badanie takie mogłoby dopomóc w odpowiedzi na pytanie o zależność pomiędzy swoistym etosem „pruskości” a typem wychowania, proponowanym przez szkołę.
43 W oryg. „Erziehungsanstalt der Vaterlandsliebenden Damen”.
91
Oprócz roli wychowania szkolnego – przymusowego – należy też poświęcić uwagę specyfice wychowania domowego dziewcząt w Prusach. Dokumenty,
biografie i wspomnienia dostarczają bogatego materiału, obrazującego ten problem. Tak na przykład ciekawe informacje na temat szlacheckiego wychowania
domowego w Prusach Wschodnich w pierwszej dekadzie XX wieku zawierają
wspomnienia osoby, uznawanej przez wielu za uosobienie „Prusaczki”, czyli hrabiny Marion von Dönhoff. Książka Dzieciństwo w Prusach Wschodnich
opisuje obraz edukacji domowej dzieci w potężnym majątku junkierskim we
Friedrichstein44.
Jest to edukacja odbywająca się w społeczności regulowanej systemem
nakazów i zakazów, instancją ostateczną zaś jest matka, która decyduje o tym,
„co wypada”, a czego „nie wypada” robić. Dzieciom z wyższej warstwy zabraniano wiele, stąd też pomysłowość wychowanków w omijaniu poszczególnych
zakazów, a także przejmowaniu odpowiedzialności za zawinienia w przypadku wyjścia na jaw jakiegoś drobnego przestępstwa. Jako przykład skutecznego omijania zakazu jazdy konnej „przez kilka dni” autorka opisuje strategię rodzeństwa, które w takich wypadkach – połączone cichą zmową ze stajennym
– zażywało jazdy konnej w godzinach od czwartej do szóstej rano, by o siódmej być zbudzonym przez troskliwe opiekunki. Zakaz jednak był respektowany,
dzieci jeździły bowiem nie „za dnia”, lecz jeszcze przed brzaskiem… Z kolei
etos „odpowiedzialności” przejawiał się w przyjmowaniu na siebie odpowiedzialności za wszelkie szkody materialne poczynione w trakcie zabaw, niezależnie od tego, czy winowajcami były biorące udział w podwórkowych walkach
dzieci wiejskie, czy też rzeczywiście dzieci „dworskie”. Zasadą regulującą były,
jak pisze Dönhoff, pojęcia szlachetności i fair play, przejęte prosto z książek
Karola Maya. W „kodeksie honorowym” wysoko uplasowana była też zasada
nieokazywania bólu oraz nieskarżenia się na jakieś dolegliwości. Tutaj Dönhoff przytacza historię złamania obu kości przedramienia podczas upadku z konia – ponieważ jej brat stwierdził, że przy „prawdziwym złamaniu” ból musi
być o wiele większy, to dopiero zdjęcie rentgenowskie wykonane dzień później
przez lekarza w Królewcu wykazało prawdziwy stan kości młodej szlachcianki.
Wspomnienia Dönhoff bardzo pobieżnie tylko opisują przebieg regularnego kształcenia domowego. O wiele więcej miejsca autorka poświęca, jak pisze,
„prawdziwym mistrzom nauczania”, czyli stangretowi Grendzie, chłopcom stajennym, szoferowi, stolarzowi Kleinowi, palaczowi Weberowi, kamerdynerowi
Fritzowi i ogrodnikowi Krebsowi. Dzień dwunasto-czternastoletniej dziewczyny z rodziny junkierskiej we Friedrichstein składa się, jeśli wierzyć Dönhoff,
z pracy w stajni (regularne czyszczenie koni pod okiem stangreta), jazd konnych
z rodzeństwem, polowania na kaczki i gęsi (dzieciom zabronione było strzelanie
44 M. Dönhoff, Dzieciństwo w Prusach Wschodnich, przeł. z niem. Ewa i Jerzy Czerniakowscy, Warszawa–Berlin 1993.
92
Magdalena Sacha
z cięższego kalibru bez towarzystwa dorosłych, ale mogły swobodnie posługiwać się wiatrówkami), heblowania desek w stolarni („Nie pozwolono mi dotykać
wiertarki, bo byłam za mała; ale mogłam heblować proste deski”.), pomagania
dziewczętom służebnym przy prasowaniu bielizny nad jeziorem i pomocy przy
chorych we wsi. Za trzy najważniejsze osoby, które – pozytywnie bądź negatywnie – wywarły wpływ na wychowanie młodej szlachcianki, Dönhoff uznaje pannę Quednau, kamerdynera Fritza i głównego ogrodnika Krebsa, przy czym to ta
pierwsza uznawana była przez rodzeństwo Dönhoffów za najgorsze zło i przezywana „perzem” z racji swoich donosicielskich skłonności. U kamerdynera Fritza
ceniono z kolei jego znajomość wszelkiego rzemiosła („znał się nawet na hodowli
melonów”), a u ogrodnika – posiadanie prawdziwej sowy i umiejętność snucia
opowieści, „jak to było kiedyś”. Zadaniem Krebsa było natychmiastowe pojawianie się w zamku podczas burzliwych wieczorów i uspokajanie niespokojnych
dzieci historiami o dawnych czasach.
We wspomnieniach Dönhoff rzuca się w oczy całkowity brak nauczania
czynności czy umiejętności uznawanych za część typowego wykształcenia kobiet
z wyższych sfer. Brak tu wzmianek chociażby o nauce języków obcych, robótek
ręcznych, tańca czy muzyki. Pojawiające się rzadko, z nakazu matki, francuskie
czy niemieckie bony wspominane są jednym zdaniem jako zło konieczne. Właściwa edukacja według autorki przebiegała na dworze, w polu, na polowaniach
i zabawach. Na ile jest to przykład typowy, należałoby zbadać, porównując powyższy opis z innymi wspomnieniami autorek z tej warstwy społecznej. Na tym
jednym przykładzie można jednak stwierdzić, że wychowanie dziewcząt w rodzinie junkrów pruskich mogło niewiele odbiegać od wychowania chłopców.
Sama Dönhoff swoim życiorysem potwierdzała realizację wartości uznawanych
za męskie, co więcej – na tyle identyfikowała się z męskim sposobem myślenia,
że jako szefowa jednego z najbardziej opiniotwórczych tygodników powojennych
Niemiec, hamburskiego „Die Zeit”, wręcz stopowała ewentualne kariery otaczających ją kobiet45. Czyżby kobieta zmaskulinizowana?
Zakończenie: cień androginii
Obaj twórcy potęgi państwa pruskiego – Fryderyk Wilhelm I i jego syn Fryderyk Wielki stworzyli, jak formułuje to jeden z wybitniejszych znawców dziejów
Prus historyk Christian Graf von Krockow, „państwo o zdecydowanie męskim
charakterze, preferujące wysiłek woli, skuteczność działań, obowiązkowość,
w tym żołnierską gotowość wypełniania obowiązków służbowych nawet za cenę
45 Por. A. Schwarzer, Marion Dönhoff – Życie pod prąd, przeł. z niem. Wanda i Janusz Tycner, Warszawa 1999.
93
życia”46. Wobec tego Krockow zadaje uzasadnione pytanie, czy istota pruskości
nie sprowadza się w gruncie rzeczy do ugruntowania męskiej samoświadomości,
która za zagrożenie uważała uznanie równoprawności i równoważności elementu kobiecego. „[...] w kulturze politycznej spod znaku Prus” – pisze pochodzący
z Pomorza historyk – „brakuje łagodzących, cywilizujących elementów, które
stanowiłyby przeciwwagę manifestacyjnej męskości”. Jak wspomniano wcześ
niej, brak w Prusach nawet kobiecych figur symbolicznych, a jedynym ewentualnym wyjątkiem jest zmitologizowana postać królowej Luizy, choć i ona – jak
twierdzi Krockow – „była więc popularna, ale rangi symbolicznej, która mogłaby
wzbogacić istotę pruskości o element kobiecy, nie osiągnęła [...]”47
Nawet w stylizowanej na wybitnie „kobiecą” wzorcowej postaci królowej
Luizy można było dostrzec cechy „męskie”. W 1814 roku, cztery lata po śmierci
uwielbianej królowej, Johann Wolfgang Goethe opisał Luizę jako istotę przekraczającą granice wyobrażeń męskości i kobiecości:
Bo jaka jestem, to takaż jestem stale,
Zwątpienie nigdy nie dosięga mnie.
Łagodzę ból, przynoszę pełnię szczęścia,
W kobiecych kształtach jam po męsku dzielna48.
Mitologowie, poeci i malarze początku XIX wieku uczynili z Luizy postać,
która „przekracza granice płci i staje się wzorem zarówno dla pokojówek, jak
i dla generałów”49. Luiza z jednej strony idealizowana była jako „matka narodu”
i wzorowa żona króla, a z drugiej przypisywano jej takie cechy, jak wykształcenie, odwagę, skłonność do podejmowania debaty i do zaangażowania politycznego niejako w zastępstwie męża. Można więc za Goethem stwierdzić, że pierwotny obraz pruskiej królowej zawierał cechy androginiczne. Tymczasem rewolucja
mieszczańska połowy XIX wieku spowodowała kolejne, bynajmniej nie rewolucyjne zmiany w propagowanym wzorcu kobiecości – o ile w okresie Oświecenia
przyznawano kobietom prawo do udziału w majątku i we władzy, o tyle wiek XIX
uczynił restrykcyjny podział ról społecznych na „kobiece” i „męskie” podstawą
porządku państwowego i społecznego, odmawiając kobietom praw wyborczych
i aktywnego udziału w polityce. Luiza – głównie za sprawą kultu inspirowanego
i podsycanego przez swojego drobnomieszczańskiego prawnuka – stała się uosobieniem „kobiety niemieckiej”. Uosobieniem – jak pisała jedna z historyczek –
„królewskiej klaczy rozpłodowej”50.
46 Ch.
Graf von Krockow, op. cit., s. 82.
Ibidem, s. 85.
48 Podaję za: Ph. Demandt, op. cit., s. 255 (tłum. własne).
49 Ibidem.
50 G. Hoffmann, Frauen machen Geschichte, Bergisch Gladbach 1995, podaję za: ibidem,
s. 263.
94
Magdalena Sacha
Teza o androginicznym charakterze etosu Prusaczki warta jest przebadania.
Wspomniana już wcześniej Luiza von Krockow scharakteryzowana została we
wspomnieniach swojego syna jako kobieta, „[...] której silna konstytucja ciała,
powiązana z wszelkimi darami ducha męskiego i zdecydowanego, w zupełności dorosła do tych ważkich zadań [...]”51. Syn widzi więc własną matkę niejako
jako mężczyznę w ciele kobiety, co w jego mniemaniu jest najwyższą pochwałą.
Również inne świadectwa, głównie o charakterze wspomnieniowym, zdają się
poświadczać tezę, że propagowany wzorzec Prusaczki zakładał silną maskulinizację charakteru kobiet. Liczne dokumenty (głównie prawne) potwierdzają znaczący udział kobiet w zarządzaniu majątkami junkierskimi mimo propagowanego oficjalnie, również przez literaturę piękną (mowa tu głównie o powieściach
Teodora Fontane), obrazu junkra jako „dobrego pana”, ojcowską postać rządzącą
domem, gospodarstwem i wsią52. Szczególną cezurą historyczną owej kobiecej,
lecz zmaskulinizowanej „pruskości” wydaje się rok 1945 i związane z nim, traumatyczne przede wszystkim dla kobiet, doświadczenia wkroczenia do Prus Armii Czerwonej oraz ucieczki bądź pozostania w zajętych przez wojska Prusach.
Historyk Christian Graf von Krockow, sięgając do przeżyć swojej matki Emmy
i siostry Libussy, stawia tezę, że „prawdziwe Prusy” to właśnie kobiety:
»Być kimś więcej, niż to się na pozór wydaje« [...]. Ale na kogóż to spływał cały ten blask,
jeśli nie na mężczyzn w godności ich urzędów, w glorii mundurów, orderów i odznaczeń? Za to kobiety usuwały się w tył, jeśli nawet nie w ciemność, to jednak w cień mężczyzn. Ale za to użyczały
im swojej siły, i w ciszy dbały o to, aby zachowany został porządek życia, ba, życie samo. Czynić
swą powinność: do tego nie potrzebowały ani rozkazów, ani urzędów i mundurów. Ani zachęty do
odwagi, gdy sytuacja tego wymagała. Czy jest to przypadkiem, że jako prawdziwych Prusaków
nigdy nie spotkałem mężczyzn, ale zawsze kobiety, zawsze Prusaczki?53
Analizując oficjalne źródła historyczne, mogłoby się wydawać, że w etosie
pruskości nie ma miejsca dla wartości określanych jako typowo „kobiece”. Dominacja polityczna mężczyzn w państwie pruskim skazała kobiety na symboliczne wygnanie. A przecież źródła historyczne mówią, że na terenach pruskich nie
zawsze palmę pierwszeństwa dzierżył patriarchat... Jak inaczej bowiem zinterpretować zastanawiające opowiadanie kronikarza Zakonu Krzyżackiego Piotra
z Dusburga, który – jak sądzę – uchwycił moment, kiedy w pruskim plemieniu
Galindów mężczyźni, ku zgubie całej społeczności, przechylili szalę władzy na
swoją stronę:
Galindite creverunt et quasi germinantes multiplicati sunt… tak więc wydało im się słusznym, aby zabić wszystkie żeńskie niemowlęta i zachować tylko chłopców na wypadek wojny.
Kiedy jednak to prawo nie było przestrzegane, ponieważ kobiety, urzeczone urodą nowo narodzo51 Maszynopis autobiografii Hansa Carla Ernsta von Krockowa (ur. 1769, autobiografia zakończona na 1813 r., zbiory prywatne Ulricha von Krockowa, tłum. własne).
52 Por. Ch. Clarke, op. cit., s. 203 nn.
53 Ch. Graf von Krockow, Zu Gast in drei Welten. Erinnerungen, Stuttgart–München 2000,
s. 44 (tłum. własne).
95
nych, pozostawiały je potajemnie przy życiu, to po wspólnej naradzie Galindowie obcięli swoim
kobietom piersi, aby już żadne dziecko nie mogło się z nich pożywić. Przepełnione gniewem z powodu takiej pogardy i okrucieństwa czynu poszły niewiasty do pewnej kobiety, która według ich
zwyczaju uważana była za świętą i miała przepowiadać przyszłość, a wedle jej rozkazu rządzone
były wszelkie sprawy kraju, i poprosiły ją o wsparcie w ich sprawie…54
Galindów i ich dramatycznej walki między władzą świętych niewiast oraz
zgromadzeniami mężczyzn już nie ma. Po plemionach pruskich zostały jednak
charakterystyczne kamienne figury – tzw. baby pruskie, które zależnie od interpretacji mają przedstawiać wojowników plemiennych albo kapłanów z rogiem
obfitości w ręce55. „Baby Pruskie” – czy nie ma w tym jakiegoś chichotu historii? – to obecnie marka stworzona w 2006 roku przez Centrum Kreowania
Produktu Lokalnego w ramach Inicjatywy Wspólnotowej EQUAL, obejmująca
m.in. gospodarstwa agroturystyczne, restauracje, izby pamięci i muzea, stadniny
i zwierzyńce, a także imprezy lokalne i regionalne produkty spożywcze z terenu obecnych Warmii i Mazur (a wśród nich nawet tajemnicze „lody pruskie”)56.
Na rzekome „cnoty pruskie” powoływała się też w 2003 roku Zyta Gilowska,
uzasadniając zapewne, że jako osoba „zorgobliwa” (czyli: „pracowita, oszczędna
i… nudna”) ma odpowiednie kwalifikacje do kierowania finansami państwa57.
I tak kobieca „pruskość” zatacza koło – od wojujących ze swoimi mężczyznami
Galindek po kobiety wiejskie z Mazur sięgające po środki unijne, od pruskich
królowych po polską minister finansów...
54 Piotr z Dusburga, Kronika Ziemi Pruskiej, III.4, Toruń 2004.
Por. J.M. Łapo, G. Białuński (red.), Pruskie baby kamienne: fenomen kulturowy czy euro
pejska codzienność?, Olsztyn 2007.
56 „Baby Pruskie to marka bazująca na naturalnych składnikach i przepisach, pozostająca
w zgodzie ze środowiskiem oraz tradycjami regionu. [...] Baby Pruskie to także Twoja marka, dbaj
więc o jej jakość razem z nami. Jeżeli zauważysz jakieś nieprawidłowości, powiadom nas o tym
niezwłocznie”. Por. www.babypruskie.pl, dostęp 20.04.2008.
57 Wywiad Teresy Torańskiej z Zytą Gilowską, „Gazeta Wyborcza” – dodatek „Wysokie
Obcasy”, 29.11.2003. Podaję za: http://kobieta.gazeta.pl/wysokie-obcasy, dostęp 24.10.2007.

Baba pruska. Etos kobiety w XIX i XX wieku wobec specyfiki etosu

Transkrypt

Podobne dokumenty

Powrót wypędzonych kupców - Colloquia Anthropologica et

Funkcje bilecików warszawskich domów publicznych

ulotka