Szata roœlinna łąk wilgotnych (rz¹d Molinietalia caeruleae W. Koch

Transkrypt

£¹karstwo w Polsce (Grassland Science in Poland), 10, 159-172
© Copyright by Polish Grassland Society, Poznañ, 2007
PL ISSN 1506-5162
ISBN 978-83-89250-51-3
Szata roœlinna ³¹k wilgotnych (rz¹d Molinietalia caeruleae
W. Koch 1926) we wschodniej czêœci Wy¿yny Œl¹skiej
A. SUDER
Katedra U¿ytkowania Lasu i Drewna, Akademia Rolnicza w Krakowie
Vegetation of wet meadows (order Molinietalia caeruleae W. Koch 1926)
in the eastern part of Silesia Upland
Abstract. The eastern part of Silesia Upland has very diversified wet meadows vegetation which
covers especially large acreages in the area of Garb Tarnogórski. 10 associations, 9
subassociations and 1 community have been distinguished and described there. Man’s impact,
secondary succession and anthropogenic disturbances of water conditions shaped the characteristic features of these plant communities.
K e y w o r d s: wet meadows vegetation, Silesia Upland, syntaxonomy, phytosociology
1. Wstêp
£¹ki wilgotne zaliczane do rzêdu Molinietalia caeruleae w obrêbie klasy Molinio-Arrhenatheretea to biocenozy wtórne, których sk³ad gatunkowy i dynamika zale¿¹
od rodzaju i intensywnoœci stosowanych zabiegów gospodarczych. Zaniechanie lub
intensyfikacja ich u¿ytkowania oraz zmiany stosunków wodnych na skutek melioracji
powoduj¹ niekorzystne zmiany runi tych zbiorowisk, przejawiaj¹ce siê tworzeniem niestabilnych form przejœciowych i w konsekwencji ich zanik. Ze wzglêdu na du¿e walory
przyrodnicze i wysoki stopieñ zagro¿enia w Europie, ³¹ki wilgotne zosta³y umieszczone
w wykazie siedlisk podlegaj¹cych ochronie w Polsce oraz w³¹czone do sieci obszarów
chronionych NATURA 2000 (PAWLACZYK i JERMACZEK, 2000).
Na terenie Wy¿yny Œl¹skiej powierzchnia mokrade³ wynosi 42 983 ha, z czego 98%
zajmuj¹ ³¹ki wilgotne i œwie¿e (DEMBEK i wsp., 2000). Obszar ten nie posiada pe³nej
dokumentacji dotycz¹cej zró¿nicowania szaty roœlinnej ³¹k wilgotnych. Nieliczne opracowania monograficzne ³¹k trzêœlicowych (GRYNIA, 1968) i z sitem ostrokwiatowym
(CELIÑSKI i wsp., 1976) by³y wykonane ponad 30 lat temu i wiele ich stanowisk obecnie
nie istnieje, poniewa¿ zbiorowiska te ze wzglêdu na swój antropogeniczny charakter
bardzo szybko siê zmieniaj¹.
Celem opracowania jest przedstawienie charakterystyki fitosocjologicznej i ekologicznej fitocenoz ³¹k wilgotnych we wschodniej czêœci Wy¿yny Œl¹skiej.
160
A. Suder
2. Materia³ i metody
Badania terenowe przeprowadzono w latach 2000-2004 we wschodniej czêœci
Wy¿yny Œl¹skiej (ryc. 1), obejmuj¹cej 3 mezoregiony: Wy¿ynê Katowick¹, Garb Tarnogórski i Pagóry Jaworznickie (KONDRACKI, 2001). Mimo silnej antropopresji obszar
ten charakteryzuje siê ró¿norodnoœci¹ siedlisk i bogactwem szaty roœlinnej.
W okresie optimum rozwojowego w p³atach ³¹k wilgotnych wykonano 408 zdjêæ
fitosocjologicznych metod¹ Braun-Blanqueta (BRAUN-BLANQUET, 1964). Powierzchnia
wiêkszoœci zdjêæ wynosi³a 100 m2. Zdjêcia zebrano w tabele fitosocjologiczne oraz obliczono stopnie sta³oœci i wspó³czynniki pokrycia poszczególnych gatunków w wyró¿nionych zespo³ach i podzespo³ach. Ze wzglêdów wydawniczych w opracowaniu
zamieszczono tylko tabelê syntetyczn¹, w której uwzglêdniono wy³¹cznie gatunki diagnostyczne (charakterystyczne i wyró¿niaj¹ce) dla danej jednostki syntaksonomicznej
(tab. 1). Nazewnictwo roœlin naczyniowych podano za MIRKIEM i wsp. (2002), a mchów
za OCHYRA i wsp., (2003). Klasyfikacja i nazewnictwo jednostek syntaksonomicznych
przyjêto w pracy za Matuszkiewiczem (2001) z wyj¹tkiem ³¹k trzêœlicowych. Wed³ug
zasad kodeksu nomenklatury fitosocjologicznej (BARKMAN i wsp., 1995) nazwa Molinietum caerulae jest dwuznaczna i nieuprawniona (BRZEG i WOJTERSKA, 2001). Z tego
powodu w niniejszym opracowaniu zosta³a zamieniona na Selino-Molinietum (POTT,
1995).
Objaœnienia – Explanations:
– Wy¿yna Œl¹ska;
– granice badanego terenu – boundary of investigated area;
– granice mezoregionów – boundaries of mesoregions; I – Che³m, II – Garb Tarnogórski,
III – Wy¿yna Katowicka, IV – Pagóry Jaworznickie, V – P³askowy¿ Rybnicki
Ryc. 1. Po³o¿enie badanego terenu (KONDRACKI, 2001)
Fig. 1. Localization of investigated area (KONDRACKI, 2001)
© PT£, £¹karstwo w Polsce, 10, 2007
Szata roœlinna ³¹k wilgotnych (rz¹d Molinietalia caeruleae W. Koch 1926)...
161
3. Wyniki i dyskusja
3.1. Przegl¹d i charakterystyka zbiorowisk ³¹kowych
Na podstawie przeprowadzonych badañ wyró¿niono 11 zespo³ów i zbiorowisk ³¹k
wilgotnych, które s¹ zró¿nicowane na 9 jednostek syntaksonomicznych ni¿szej rangi.
Ich pe³ny wykaz i systematyka przedstawia siê nastêpuj¹co:
Cl: Molinio-Arrhenatheretea R.Tx. 1937
O: Molinietalia ceruleae W. Koch 1926
Ass:
1. Alopecuretum pratensis (Regel 1925) Steffen 1931
All: Filipendulion ulmariae Segal 1966
Ass:
1. Zbiorowisko z Filipendula ulmaria
All: Calthion palustris R.Tx.1937 em. Oberd. 1957
Ass: 1. Angelico-Cirsietum oleracei R.Tx. 1937 em. Oberd. 1967
2. Cirsietum rivularis Nowiñski 1927
Subass: typicum, selinetosum carvifoliae
3. Deschampsietum caespitosae Horvatiè 1930
4. Equisetetum palustris Steffen 1931
5. Scirpetum sylvatici Ralski 1931
6. Epilobio-Juncetum effusi Oberd. 1957
Subass: typicum, cirsietosum palustris subass. nova,
cirsietosum rivularis subass. nova
7. Juncetum acutiflori Br.-Bl. 1915
Subass: typicum, sphagnetosum fallaxi subass. nova
All: Molinion caeruleae W. Koch 1926
Ass:
1. Galio borealis-Molinietum (Koch 1925) Philippi 1960
2. Selino-Molinietum Kuhn 1937
Subass: typicum, caricetosum paniceae
(Koch 1925) Kuhn 1937
1. Zbiorowisko z Filipendula ulmaria (tab. 1., kol. 3)
Pospolite na badanym obszarze fitocenozy z dominacj¹ wi¹zówki b³otnej i udzia³em
pozosta³ych gatunków ze zwi¹zku Filipendulion. Rozwijaj¹ siê w postaci w¹skiego pasa
wzd³u¿ rowów melioracyjnych lub na obrze¿ach zbiorowisk leœnych i zaroœlowych oraz
jako stadium sukcesyjne na nie u¿ytkowanych ³¹kach zajêtych uprzednio przez Cirsietum rivularis lub Selino-Molinietum. Zbiorowisko jest ubogie florystycznie i zbudowane
z wysokich bylin dwuliœciennych, pod którymi rosn¹ nieliczne inne roœliny ³¹kowe,
g³ównie ze zwi¹zku Calthion i rzêdu Molinietalia. W p³atach powsta³ych na skutek zarastania ³¹k trzêœlicowych utrzymuj¹ siê gatunki charakterystyczne dla zwi¹zku Molinion
– Selinum carvifolia, Molinia caerulea, Gladiolus imbricatus.
2. Angelico-Cirsietum oleracei R.Tx. 1937 em. Oberd, 1967 – ³¹ka ostro¿eniowo-rdestowa (tab. 1, kol. 4)
© PT£, Grassland Science in Poland, 10, 2007
162
A. Suder
Rzadko notowane i nie u¿ytkowane gospodarczo zbiorowisko z dominacj¹ Cirsium
oleraceum i Polygonum bistorta. Wystêpuje najczêœciej na ³¹kach œródleœnych, a w jego
budowie najwiêksz¹ rolê odgrywaj¹ gatunki ze zwi¹zku Calthion i rzêdu Molinietalia Cirsium rivulare, Deschampsia caespitosa, Lotus uliginosus, Angelica sylvestris, Sanguisorba officinalis. W zbiorowisku licznie reprezentowana jest grupa gatunków zio³oroœlowych oraz charakterystycznych dla ³¹k œwie¿ych. Wœród nich do najczêœciej notowanych
nale¿¹: Lythrum salicaria, Filipendula ulmaria oraz Achillea millefolium. Warstwa mszysta w wiêkszoœci p³atów jest dobrze rozwiniêta i pokrywa 5-70% ich powierzchni.
3. Deschampsietum caespitosae Horvatiæ, 1930 – ³¹ka œmia³kowa (tab. 1, kol. 5)
Na badanym obszarze fitocenozy Deschampsietum caespitosae s¹ pospolitym
sk³adnikiem roœlinnoœci porzuconych, nie u¿ytkowanych ³¹k. Posiadaj¹ charakterystyczn¹ kêpow¹ strukturê i trawiast¹ fizjonomiê dziêki dominacji œmia³ka darniowego.
Znacz¹cy udzia³ w budowie p³atów maj¹ tak¿e inne trawy – Poa pratensis, Festuca
rubra i Holcus lanatus. Zio³a z wyj¹tkiem jaskrów i szczawiu ³¹kowego s¹ rzadziej notowane i wykazuj¹ mniejsze pokrycie. W budowie p³atów zbiorowiska du¿¹ rolê odgrywaj¹ tak¿e taksony charakterystyczne dla zwi¹zku Calthion – Cirsium rivulare, Juncus
effusus. Warstwa mszysta wystêpuje prawie we wszystkich p³atach, a jej pokrycie
wynosi 1-30%.
4. Cirsietum rivularis Nowiñski, 1927 – ³¹ka ostro¿eniowa (tab. 1., kol. 6)
Fitocenozy Cirsietum rivularis s¹ pospolitym zbiorowiskiem ³¹kowym na badanym
obszarze i wiêkszoœæ z nich jest sporadycznie koszona. Gatunek charakterystyczny
zespo³u – Cirsium rivulare wystêpuje z wysok¹ sta³oœci¹ w wiêkszoœci p³atów ³¹k badanego terenu, jednak w tym zbiorowisku posiada optimum swego wystêpowania i najwiêksze pokrycie. W zbiorowisku licznie reprezentowana jest grupa gatunków charakterystycznych dla klasy Molinio-Arrhenatheretea i rzêdu Molinietalia, wœród których do
najczêœciej wystêpuj¹cych nale¿¹: Deschampsia caespitosa, Equisetum palustre oraz
Ranunculus acris, Rumex acetosa, Poa trivialis, Poa pratensis. Warstwa mszysta jest
ró¿nie rozwiniêta (1 do 40%), budowana najczêœciej przez Brachythecium rutabulum
i Plagiomnium elatum. P³aty ³¹ki ostro¿eniowej s¹ zró¿nicowane na dwa podzespo³y –
typowy i selinetosum carvifoliae. W podzespole z olszewnikiem kminkolistnym ruñ ³¹ki
jest zdominowana przez byliny dwuliœcienne. Wyró¿nia siê udzia³em gatunków diagnostycznych dla zwi¹zku Molinion – Selinum carvifolia i Carex panicea oraz zbiorowisk
okrajkowych – Galium verum. Fitocenozy podzespo³u selinetosum carvifoliae wykazuj¹
pewne podobieñstwa florystyczne do zespo³ów górskich, zw³aszcza beskidzkiej postaci
z udzia³em Carex hartmanii i taksonów charakterystycznych dla ³¹k trzêœlicowych
(Dubiel i wsp. 1999) oraz górskich p³atów opisanych z pn-wsch Moraw (BALÁTOVÁ-TULÁÈKOVÁ, 2000).
5. Equisetetum palustris Steffen, 1931 – ³¹ka mszysta ze skrzypem b³otnym (tab. 1,
kol. 7)
Fitocenozy z masowym udzia³em skrzypu b³otnego rzadko wystêpuj¹ na badanym
terenie. Odnotowano je na szeœciu stanowiskach, gdzie rozwija³y siê przewa¿nie w oto© PT£, £¹karstwo w Polsce, 10, 2007
163
czeniu szuwarów turzycowych. Zbiorowisko posiada strukturê kêpow¹. Warstwê zieln¹
obok skrzypu b³otnego tworz¹ g³ównie gatunki ze zwi¹zku Calthion: Caltha palustris,
Juncus effusus i Cirsium rivulare. Licznie reprezentowana jest równie¿ grupa taksonów
z rzêdu Molinietalia, wœród których najczêœciej notowane by³y: Angelica sylvestris,
Lychnis flos-cuculi i Lotus uliginosus. Omawiane zbiorowisko posiada gatunki lokalnie
wyró¿niaj¹ce w stosunku do innych ³¹k z rzêdu Molinietalia – Mentha aquatica, Equisetum fluviatile, Plagiomnium elatum. We wszystkich p³atach widoczny jest sta³y udzia³
gatunków bagiennych – Carex nigra, Equisetum fluviatile, Galium palustre. Cech¹ charakterystyczn¹ ³¹ki z Equisetum palustre jest tak¿e silnie rozwiniêta warstwa mszysta,
pokrywaj¹ca 5-50% powierzchni zbiorowiska. Buduje j¹ najczêœciej Plagiomnium elatum, któremu towarzysz¹ Brachythecium rutabulum lub Calliergonella cuspidata.
W polskiej literaturze fitosocjologicznej zespó³ ten jest rzadko opisywany. Dotychczas
podawany by³ z terenu Polski Œrodkowej (KUCHARSKI, 1999; KUCHARSKI i PISAREK,
1999) i Wy¿yny Krakowsko-Czêstochowskiej (BABCZYÑSKA-SENDEK, 1998a).
6. Epilobio-Juncetum effusi Oberd, 1957 – pastwisko z sitem rozpierzch³ym (tab.1,
kol. 8). Pospolite na badanym obszarze, nie u¿ytkowane gospodarczo zbiorowisko z dominacj¹ situ rozpierzch³ego (Juncus effusus). Wystêpuje najczêœciej w zag³êbieniach terenu,
na siedliskach silnie zabagnionych lub w miejscach okresowego pojawiania siê wody na
powierzchni gruntu. Najwiêksze jego p³aty stwierdzono wokó³ zbiornika Koz³owa Góra.
W zbiorowisku obok situ rozpierzch³ego znaczn¹ rolê odgrywaj¹ byliny dwuliœcienne – Lysimachia vulgaris i Lythrum salicaria. Cech¹ charakterystyczn¹ omawianych
p³atów jest tak¿e wysoki udzia³ gatunków siedlisk bagiennych z klasy Phragmitetea
oraz kwaœnych m³ak niskoturzycowych ze zwi¹zku Caricion nigrae – Carex nigra
i Agrostis canina. Wœród gatunków ³¹kowych niewielkie pokrycie osi¹gaj¹ trawy wartoœciowe gospodarczo, natomiast dominuj¹ gatunki uwa¿ane za chwasty ³¹kowe: Rumex
acetosa, Deschampsia caespitosa. Fitocenozy Epilobio-Juncetum effusi charakteryzuj¹
siê silnie rozwiniêt¹ i najbardziej ró¿norodn¹ pod wzglêdem gatunkowym warstw¹
mszyst¹, która pokrywa do 40% powierzchni p³atów.
W zale¿noœci od wilgotnoœci i ¿yznoœci siedliska zbiorowisko wykazuje zró¿nicowanie na trzy podzespo³y – typicum, cirsietosum palustris i cirsietosum rivularis.
P³aty podzespo³u cirsietosum palustris rozwijaj¹ siê w lokalnych zag³êbieniach terenu
na siedliskach podtopionych i ubogich. Wyró¿niaj¹ siê dominacj¹ œmia³ka darniowego
oraz facjalnym udzia³em ostro¿nia b³otnego. W budowie p³atów wzrasta rola gatunków
kwaœnych m³ak niskoturzycowych (klasa Scheuchzerio-Caricetea nigrae) i muraw bliŸniczkowych (klasa Nardo-Callunetea). W przeciwieñstwie do niego fitocenozy podzespo³u cirsietosum rivularis wystêpuj¹ na siedliskach ¿yŸniejszych. Stanowi¹ najbardziej
urozmaicon¹ florystycznie postaæ zbiorowiska z obfitym udzia³em bylin dwuliœciennych
– Cirsium rivulare, Lysimachia vulgaris. W p³atach zbiorowiska wzrasta rola gatunków
wartoœciowych gospodarczo, jak Poa pratensis, Festuca pratensis, Poa trivialis.
7. Juncetum acutiflori Br.-Bl. 1915 – ³¹ka z sitem ostrokwiatowym (tab. 1, kol. 9)
Rzadko notowane na badanym obszarze zbiorowisko z dominacj¹ situ ostrokwiatowego. Centrum zasiêgu tego zespo³u przypada na atlantyckie obszary Europy zachod© PT£, Grassland Science in Poland, 10, 2007
Ch: Molinion
caeruleae
Selinum carvifolia
Molinia caerulea
Serratula tinctoria
Gladiolus imbricatus
Gentiana pneumonanthe
Inula salicina
Iris sibirica
Silaum silaus
Betonica officinalis
Galium boreale
Succisa pratensis
Galium verum
Carex panicea
Briza media
Carex flacca
Zespó³
(zbiorowisko)
Liczba
stanowisk
Liczba zdjêæ
Liczba gatunków w zdjêciu
441
89,5
955
76
5,5
19
10
1195
1373
2353
26
250
378
41
53,5
IV
III
III
I
I
I
V
V
V
II
V
IV
IV
III
Wp
III
S
S
III
IV
V
IV
III
III
II
I
I
I
II
II
IV
V
V
70
493
106
377
26
79
498
10
267
2
30
20
376
5770
1041
Wp
17 - 67
24 - 65
S
I
I
I
I
I
I
-
I
I
II
III
26
8
8
1
14
7
-
6
9,5
12,5
50,5
Wp
9 - 32
36
21
19
62
7
3
2
27
1
I
II
I
I
I
-
I
-
-
-
II
II
S
2,5
58
29
2,5
2,5
-
13
-
-
-
21
34
Wp
12-41
19
10
4
I
I
I
I
I
I
-
-
I
I
I
S
10
16
2,5
2,5
9
2,5
-
-
4
1
18,5
Wp
12-46
41
22
5
II
II
I
I
-
I
-
-
I
I
II
S
16,5
144
5
9
-
23,5
-
-
8
3
176
Wp
14-48
88
40
6
III
I
-
-
-
-
-
I
II
S
70
25
-
-
-
-
-
30
35
Wp
27-33
10
6
7
I
I
II
I
-
-
-
-
-
-
I
I
S
5,5
3,5
59
2
-
-
-
-
-
-
4,5
14,5
Wp
13-43
44
20
8
I
-
-
-
-
-
-
I
I
S
4
-
-
-
-
-
-
10
10
Wp
11-31
15
7
9
-
-
-
-
-
-
I
I
S
-
-
-
-
-
-
2
4
Wp
7-29
46
42
10
-
-
-
-
-
-
-
-
S
-
-
-
-
-
-
-
-
Wp
14-24
20
17
11
Tabela 1. Zró¿nicowanie zbiorowisk ³¹k wilgotnych z rzêdu Molinietalia caeruleae W. Koch 1926 we wschodniej czêœci Wy¿yny
Œl¹skiej
Table 1. Diversity of wet meadows community from order Molinietalia caeruleae W. Koch 1926 in the eastern part of Silesia
Upland
Ch: Calthion +
Molinietalia*
Polygonum
bistorta
*Sanguisorba
officinalis
*Carex hartmanii
Juncus conglomeratus
Centaurea oxylepis
Leucanthemum
vulgare
Potentilla erecta
Parnassia palustris
Epipactis palustris
Carex davalliana
Carex lepidocarpa
Valeriana simplicifolia
Geum rivale
Carex pallescens
Alchemilla subcrenata
Filipendula vulgaris
Ononis arvensis
Alchemilla glaurescens
Alchemilla monticola
Ranunculus
auricomus
8,5
69
79
I
I
IV
-
82,5
III
-
100
19
I
III
-
-
233
1,5
I
III
II
-
-
-
17
II
654
245
38
III
-
70,5
III
IV
V
II
391
IV
I
II
-
-
-
-
-
I
II
II
II
II
V
II
III
III
III
198
IV
V
704
V
6
20
-
-
-
-
-
1
57
125
23
38
137
26
414
14,5
70
153
66
701
I
II
-
-
-
-
-
II
I
I
-
-
-
-
-
-
I
I
I
III
17
22
-
-
-
-
-
54
2,5
4
-
-
-
-
-
-
12,5
6
4
70
II
I
-
-
-
-
-
I
-
I
-
I
I
-
I
-
I
II
-
III
1224
5
-
-
-
-
-
18,5
-
15,5
-
2,5
8
-
18,5
-
5
113
-
174
I
II
-
-
-
-
I
I
I
-
-
-
-
-
I
I
I
-
I
I
134
35
-
-
-
-
44
19,5
12
-
-
-
-
-
16
1
3,5
-
20,5
18
I
II
-
-
,
,
I
I
I
I
I
I
I
-
I
I
I
I
II
II
34,5
41
-
-
-
-
23
105
12,5
14
0,5
0,5
3
-
7
1
24
48
31
138
-
-
-
-
-
-
-
I
I
I
-
I
I
-
I
-
I
I
I
II
-
-
-
-
-
-
-
5
25
30
-
5
10
-
30
-
5
5
10
20
I
I
-
-
-
-
-
I
I
I
-
-
-
-
II
-
I
-
I
I
1,5
12,5
-
-
-
-
-
12,5
13,5
8
-
-
-
-
46,5
-
7
-
13,5
8
-
-
-
-
-
-
-
-
-
-
-
-
-
II
-
-
I
-
-
-
-
-
-
-
-
-
-
-
-
-
-
-
43
-
-
3
-
-
-
I
-
-
-
-
-
-
-
-
-
I
-
I
-
-
-
I
I
-
26
-
-
-
-
-
-
-
-
-
0,2
-
1
-
-
-
5,5
5,5
I
II
-
-
-
-
-
-
-
-
-
-
-
-
-
I
-
-
I
50
13
-
-
-
-
-
-
-
-
-
-
-
-
-
3
-
-
25
*Galium palustre
Agrostis canina
Carex nigra
Ch: Scheuchzerio-Caricetea
nigrae + Phragmitetea*
Ch: MolinioArrhenatheretea
Alopecurus pratensis
Cerastium holosteoides
Ch: Filipendulion ulmariae
Geranium palustre
Filipendula
ulmaria
Lythrum salicaria
Lysimachia vulgaris
Cirsium oleraceum
*Deschampsia
caespitosa
Cirsium palustre
Cirsium rivulare
*Equisetum
palustre
Juncus effusus
Juncus acutiflorus
Scirpus sylvaticus
I
II
5
12
8,5
I
17
II
38
7
I
III
10
II
-
-
-
-
-
-
9
24
1383
V
I
574
V
I
-
-
I
I
III
I
I
IV
III
III
I
I
I
III
IV
II
IV
V
-
11
5
92
9
7
254
61
140
20
0,2
75
118
50
25
460
113
-
I
II
I
II
III
IV
V
II
I
-
III
III
I
V
IV
I
14
16,5
4
36
546
214
6806
360
18
-
83
66,5
2
134
73,5
23,5
I
II
III
III
II
III
III
II
I
-
II
III
II
III
V
V
8
23,5
21
31,5
58
113
119
40
8
-
34
142
24,5
34,5
237
5542
I
I
II
III
IV
I
II
II
I
-
-
IV
I
II
III
V
-
79
30,5
108,5
47,5
55
17
27
11
0,5
-
-
295
14,5
111
158
6738
-
I
II
II
III
II
II
II
I
I
-
III
IV
I
V
IV
I
30,5
69
28
306
84,5
44
55
55
6
-
190
267
6
6733
355
1
III
II
IV
-
I
V
I
I
I
-
-
IV
V
III
IV
IV
-
41
20
135
-
5
266
10
25
5
-
160
5750
30
151
55
-
III
III
IV
II
II
*IV
*III
I
I
I
I
V
II
IV
*II
V
-
106
184
605
8
27,5
678
186
4,5
2
2
11,5
6080
36,5
707
174
826
-
III
III
I
-
I
IV
-
I
-
II
V
III
II
IV
II
II
-
120
413
10
-
10
350
-
0,5
-
40,5
6083
70
137
195
43
40
-
II
I
I
II
III
III
II
I
V
-
III
IV
I
IV
II
-
96,5
2
1,5
21,5
205
34
58,5
74
750
-
94,5
246
2
411
17
-
I
-
IV
V
I
I
I
I
-
-
II
I
I
II
IV
-
18
-
73
8000
1,5
6
25
25
-
-
11,5
22
2
259
78
-
-
-
-
-
-
-
-
-
-
-
-
-
-
-
-
70,5
I
-
1,5
I
-
-
I
-
-
-
-
I
II
I
-
-
5
-
-
-
-
0,2
172
1
-
-
-
-
-
-
I
I
II
-
-
-
-
-
-
-
83
25
40
-
-
-
-
-
-
-
-
I
II
-
-
-
-
-
-
-
-
0,5
111
-
-
-
-
-
-
-
-
I
I
I
-
-
-
-
-
-
-
1
48,5
1
-
-
-
-
-
-
-
I
I
I
-
-
-
-
-
-
-
40
88,5
1
-
-
-
-
-
-
V
III
IV
I
-
-
-
-
-
-
525
45
490
30
-
-
I
-
-
-
I
I
I
I
-
-
11,5
-
-
-
11,5
3,5
24
73
I
I
II
II
II
II
II
I
II
IV
250
16,5
373
373
247
3000
220
0,5
143
463
-
-
-
-
-
-
I
I
I
I
-
-
-
-
-
-
101
73
38
1
-
-
-
-
-
-
-
-
-
-
-
-
-
-
-
-
-
-
-
-
gatunki diagnostyczne dla zespo³u (zbiorowiska) – diagnostic species for association (community)
gatunki wyró¿niaj¹ce podzespó³ – characteristic species for subassociotion
gatunki diagnostyczne dla zwi¹zku – diagnostic species for alliance
Objaœnienia – Explanations: 1 – Galio borealis-Molinietum; 2 – Selino-Molinietum; 3 – Zbiorowisko z – Community with Filipendula almaria;
4 – Angelico-Cirsietum oleracei; 5 – Deschampsietum caespitosae; 6 – Cirsietum rivularis; 7 – Equisetetum palustris; 8 – Epilobio-Juncetum
effusi; 9 – Juncetum acutiflori; 10 – Scirpetum sylvatici; 11 – Alopecuretum pratensis; S – sta³oœæ – constancy; Wp – wspó³czynnik pokrycia –
cover coefficent.
Inne – Other:
Sphagnum
fallax d
Vaccinium uliginosum
Oxycoccus palustris
Polytrichum
commune d
Sphagnum
teres d
Sphagnum fimbriatum d
Viola palustris
Plagiomnium
elatum d
*Equisetum fluviatile
Mentha aquatica
168
A. Suder
niej, natomiast w Polsce osi¹ga wschodni¹ granicê wystêpowania (CELIÑSKI i wsp.,
1976; MATUSZKIEWICZ, 2001). Rozwija siê wzd³u¿ cieków wodnych lub w miejscach
wysiêku wody gruntowej. Zajmuje siedliska zró¿nicowane pod wzglêdem zasobnoœci
w substancje od¿ywcze, co by³o podstaw¹ do wyró¿nienia dwóch podzespo³ów: shagnetosum fallaxi i typicum. Fitocenozy podzespo³u shagnetosum fallaxi rozwijaj¹ siê na siedliskach ubogich i zabagnionych, w otoczeniu bagiennych borów sosnowych. Charakteryzuj¹ siê wystêpowaniem taksonów z klasy Oxyccoco-Sphagnetea – Oxyccocus
palustris, kwaœnych m³ak niskoturzycowych – Agrostis canina oraz muraw bliŸniczkowych – Potentilla erecta. Gatunki ³¹kowe pojawiaj¹ siê tu sporadycznie i w niewielkiej
iloœci. Du¿e uwilgotnienie siedliska sprzyja rozwojowi warstwy mszystej, sk³adaj¹cej
siê g³ównie z torfowców, która pokrywa 70-100% powierzchni zbiorowiska.
Fitocenozy podzespo³u typowego wykszta³caj¹ siê w s¹siedztwie podmok³ych ³¹k
z Juncus effusus, Scirpus sylvaticus lub zbiorowisk szuwarowych. Charakteryzuj¹ siê
wiêkszym bogactwem florystycznym. Pokrycie warstwy mszystej jest tu bardziej zró¿nicowane i wynosi 1-70%. W jej sk³ad wchodz¹ najczêœciej Plagiomnium elatum, Calliergonella cuspidata i Climacium dendroides. Warstwê zieln¹ obok situ ostrokwiatowego tworz¹ gatunki charakterystyczne dla rzêdu Molinietalia i zwi¹zku Calthion –
Cirsium rivulare, Juncus effusus, Lotus uliginosus, Cirsium palustre, Lysimachia vulgaris.
8. Scirpetum sylvatici Ralski, 1931 – ³¹ka z sitowiem leœnym (tab. 1, kol. 10)
P³aty z dominacj¹ sitowia leœnego wystêpuj¹ pospolicie na badanym obszarze. Rozwijaj¹ siê w lokalnych obni¿eniach terenu, na siedliskach wilgotnych i ¿yznych. Œwiadczy o tym du¿y udzia³ w jego p³atach taksonów z klasy Phragmitetea oraz gatunków
nitrofilnych – Urtica dioica. Warstwa mszysta zbiorowiska jest s³abo rozwiniêta.
W wiêkszoœci fitocenoz jej brak, a tam gdzie wystêpuje jej pokrycie nie przekracza 10%.
P³aty Scirpetum sylvatici w stosunku do innych zbiorowisk ³¹k wilgotnych wyró¿nia
silna dominacja gatunków ze zwi¹zku Calthion oraz sporadyczny udzia³ z niewielkim
pokryciem gatunków z klasy Molinio-Arrhenatheretea. Obok sitowia leœnego z wysok¹
sta³oœci¹ wystêpuje Cirsium rivulare. Uwa¿a siê, ¿e przy niewielkim przesuszeniu p³aty
³¹ki z sitowiem leœnym ewoluuj¹ w kierunku ³¹ki ostro¿eniowej (BABCZYÑSKA-SENDEK, 1998a). Fitocenozy Scirpetum sylvatici posiadaj¹ ma³¹ wartoœæ gospodarcz¹. Dlatego na badanym obszarze, podobnie jak w innych regionach Polski, ³¹ki z sitowiem
leœnym nie s¹ koszone (NOWIÑSKI, 1967; KUCHARSKI, 1999).
9. Galio borealis-Molinietum (Koch, 1925) Philippi 1960 – ³¹ka trzêœlicowa z przytuli¹ pó³nocn¹ (tab. 1, kol. 1)
Galio borealis-Molinietum jest jednym z najs³abiej poznanych zespo³ów ³¹kowych
w Polsce (BRZEG i WOJTERSKA, 2001). Na badanym obszarze p³aty zespo³u notowano
wy³¹cznie w obrêbie rozleg³ych kompleksów ³¹k wilgotnych w okolicach D¹browy Górniczej Przymiarki i Trzebyczki. Ich p³aty nie s¹ u¿ytkowane gospodarczo. Zbiorowisko
stanowi bogat¹ pod wzglêdem florystycznym postaæ ³¹ki wilgotnej, w której dominuj¹
byliny dwuliœcienne. Oprócz gatunków charakterystycznych dla zespo³u – Galium boreale, Betonica officinalis, Silaum silaus istotn¹ rolê w budowie p³atów odgrywaj¹ taksony
169
ze zwi¹zku Calthion i rzêdu Molinietalia – Sanguisorba officinalis i Cirsium rivulare.
W stosunku do analogicznych fitocenoz znanych z innych regionów Polski zespó³ wyró¿nia w skali lokalnej udzia³ Geum rivale, Carex pallescens, Ononis arvensis oraz
przywrotników (Alchemilla sp.). Licznie reprezentowana grupa gatunków trawiastych
nie odgrywa du¿ej roli w runi ³¹ki ze wzglêdu na niskie pokrycie. Niewielki jest udzia³
trzêœlicy modrej, która w czêœci p³atów omawianego zbiorowiska w ogóle nie wystêpuje. Natomiast do najczêœciej notowanych nale¿¹ inne trawy o ma³ej wartoœci gospodarczej: Briza media i Deschampsia caespitosa. Mimo du¿ej wilgotnoœci siedliska
w p³atach pojawiaj¹ siê gatunki z klasy Festuco-Brometea – Filipendula vulgaris, Plantago media, których obecnoœæ wskazuje na zawartoœæ wêglanu wapnia w pod³o¿u.
Dobrze rozwiniêt¹ warstwê mszyst¹ osi¹gaj¹c¹ w czêœci p³atów bardzo wysokie pokrycie (70%) buduj¹ Climacium dendroides, Calliergonella cuspidata, Brachythecium rutabulum i Plagiomnium undulatum.
10. Selino-Molinietum Kuhn, 1937 – ³¹ka trzêœlicowa z olszewnikiem kminkolistnym (tab. 1, kol. 2)
Stanowiska zespo³u na badanym obszarze s¹ rozmieszczone nierównomiernie i wiêkszoœæ jest skoncentrowana we wschodniej czêœci regionu. Du¿e powierzchniowo
(oko³o 100 ha) kompleksy tych fitocenoz wystêpuj¹ w okolicach D¹browy Górniczej,
S³awkowa i Siewierza oraz Jaworzna. W pozosta³ej czêœci badanego terenu pojawiaj¹
siê sporadycznie w postaci niewielkich p³atów. W przesz³oœci u¿ytkowane w celu pozyskania siana na œció³kê dla byd³a, obecnie zbiorowisko to nie posiada ¿adnej wartoœci
gospodarczej.
Ruñ ³¹ki jest opanowana przez trawy, wœród których dominuj¹c¹ rolê odgrywa Molinia caerulea. Oprócz trzêœlicy modrej w p³atach zespo³u najczêœciej notowane by³y inne
taksony charakterystyczne dla zespo³u: Succisa pratensis i Selinum carvifolia oraz
gatunki siedlisk ubogich z klasy Nardo-Callunetea. W runi ³¹ki wystêpuj¹ te¿ liczne
byliny dwuliœcienne ze zwi¹zku Molinion i rzêdu Molinietalia – Gentiana pneumonanthe, Gladiolus imbricatus, Iris sibirica, Serratula tinctoria, Sanguisorba officinalis.
Du¿e przywi¹zanie wykazuj¹ te¿ gatunki ze zwi¹zku Calthion, zw³aszcza Cirsium rivulare, Juncus conglomeratus i Juncus effusus oraz ciep³olubnych okrajków – Galium
verum. P³aty Selino-Molinietum s¹ zró¿nicowane na dwa podzespo³y: typicum i caricetosum paniceae. Fitocenozy podzespo³u caricetosum panicae charakteryzuj¹ siê sta³ym,
miejscami obfitym wystêpowaniem Carex panicea oraz udzia³em Briza media, Carex
hartmanii i Caliergonella cuspidata oraz gatunków nawapiennych m³ak niskoturzycowych z klasy Scheuchzerio-Caricetea nigrae (tab. 1, kol. 2a).
11. Alopecuretum pratensis (Regel, 1925) Steffen 1931– ³¹ka wyczyñcowa (tab. 1,
kol. 11)
Fitocenozy Alopecuretum pratensis wystêpuj¹ na ¿yznych siedliskach ³êgowych
w dolinach rzek. Gatunek charakterystyczny zespo³u i dominuj¹cy w runi ³¹ki – Alopecurus pratensis jest wskaŸnikiem gleb zasobnych w fosfor. Na badanym terenie p³aty
zespo³u stwierdzono w 17 punktach. Najwiêksze powierzchnie o wielkoœci oko³o 50 ha
zajmowa³y w dolinie potoku O¿arowickiego i Brynicy, gdzie rozwija³y siê w otoczeniu
170
A. Suder
³¹k rajgrasowych lub pól uprawnych. Wiêkszoœæ z nich jest u¿ytkowana gospodarczo.
G³ówn¹ masê roœlinn¹ runi ³¹ki stanowi¹ trawy: Alopecurus pratensis, Poa pratensis,
Poa trivialis, Holcus lanatus. Zio³a s¹ tu nielicznie reprezentowane, a do najczêœciej
notowanych nale¿¹: Rumex acetosa i Cerastium holosteoides. Warstwa mszysta jest
s³abo wykszta³cona i jej pokrycie wynosi 1-20%. Ze wzglêdu na brak dobrych gatunków
diagnostycznych przynale¿noœæ tego zespo³u do jednostki ni¿szej od rzêdu jest trudna do
ustalenia.
3.2. Rozmieszczenie ³¹k wilgotnych we wschodniej czêœci Wy¿yny Œl¹skiej
Wiêkszoœæ stanowisk ³¹k wilgotnych jest skoncentrowana we wschodniej czêœci analizowanego obszaru, na terenie Garbu Tarnogórskiego (ryc. 1). Oprócz czynników naturalnych ich rozwojowi w tym regionie sprzyja przewaga obszarów wiejskich oraz ekstensywna gospodarka rolna. Najwiêksze kompleksy ³¹kowe rozci¹gaj¹ siê od Bukowna,
przez D¹browê Górnicz¹ po Siewierz. Dominuj¹ tu p³aty Cirsietum rivularis
i Deschampsietum caespitosae, natomiast ich najcenniejszym sk³adnikiem s¹ fitocenozy
ze zwi¹zku Molinion. W pó³nocnej czêœci regionu du¿e powierzchnie ³¹k wilgotnych
wystêpuj¹ w dolinie Brynicy – od Zendka po O¿arowice, Pyrzowice i Œwierklaniec. Na
³¹kach koszonych przewa¿aj¹ p³aty Alopecuretum pratensis natomiast na stanowiskach
nie u¿ytkowanych – Deschampsietum caespitosae i Epilobio-Juncetum effusi. Na terenie
Wy¿yny Katowickiej ³¹ki wystêpuj¹ sporadycznie ze wzglêdu na wysoki stopieñ urbanizacji. Wiêkszoœæ ich stanowisk jest zlokalizowana na obrze¿ach aglomeracji górnoœl¹skiej, a nieliczne tylko odnotowano w Katowicach Piotrowicach, Gliwicach, Zabrzu
i Sosnowcu. Powierzchniowo dominuj¹ zbiorowiska ³¹k bagiennych – Scirpetum sylvatici i Epilobio-Juncetum effusi. Odnotowano tu równie¿ najwiêksz¹ liczbê stanowisk
rzadkiego w skali Polski zespo³u – Juncetum acutiflori. Na terenie Pagórów Jaworznickich ³¹ki wilgotne by³y notowane czêœciej, g³ównie na obrze¿ach miast – Jaworzna,
Chrzanowa, Libi¹¿a. Najwiêcej stanowisk posiadaj¹ tu fitocenozy Scirpetum sylvatici
i Cirsietum rivularis.
4. Wnioski
•
•
•
Istnieje du¿e zró¿nicowanie roœlinnoœci ³¹k wilgotnych we wschodniej czêœci
Wy¿yny Œl¹skiej. Jest ono spowodowane naturaln¹ zmiennoœci¹ siedlisk oraz
dzia³alnoœci¹ cz³owieka. Wyró¿niono 10 jednostek syntaksonomicznych w randze zespo³u, 9 w randze podzespo³u oraz 1 zbiorowisko.
Wœród opisanych syntaksonów kilka jest szczególnie interesuj¹cych pod wzglêdem geobotanicznym. Nale¿y tu wymieniæ Cirsietum rivularis selinetosum carvifoliae o charakterze górskim oraz fitocenozy atlantyckiego zbiorowiska – Juncetum acutiflori. Odnaleziono tak¿e stanowiska nie notowanego do tej pory na
terenie Wy¿yny Œl¹skiej zespo³u – Galio borealis-Molinietum.
Na badanym obszarze zbiorowiska ³¹kowe s¹ rozmieszczone nierównomiernie.
Najwiêksz¹ rolê odgrywaj¹ w szacie roœlinnej Garbu Tarnogórskiego – a wiêc
•
171
regionu, gdzie istniej¹ korzystne warunki hydrologiczne dla rozwoju tego typu
fitocenoz oraz przewa¿a ekstensywny sposób gospodarowania ³¹k. Wœród
wyró¿nionych zespo³ów trzy stanowi¹ zbiorowiska rzadkie – Equisetetum palustris, Angelico-Cirsietum oleracei, Galio borealis-Molinietum, natomiast pospolite to Cirsietum rivulari i Scirpetum sylvatici.
Obserwacje poczynione w trakcie badañ pozwalaj¹ wskazaæ g³ówne zagro¿enia
i kierunki zmian, jakim podlegaj¹ zbiorowiska ³¹k wilgotnych: 1) zaniechanie
koœnego u¿ytkowania ³¹k przejawiaj¹ce siê wzrostem pokrycia gatunków
zio³oroœlowych i œmia³ka darniowego oraz pojawianiem siê siewek drzew w runi
³¹k; 2) zabiegi melioracyjne, antropogeniczne zaburzenia stosunków wodnych
(leje depresyjne) s¹ przyczyn¹ przesychania gleb; 3) corocznie powtarzaj¹ce siê
wypalanie na wiosnê ³¹k w okolicach S³awkowa niszczy florê i faunê zbiorowisk
³¹k trzêœlicowych.
Literatura
BABCZYÑSKA-SENDEK B., 1998a. Zbiorowiska ³¹kowe Wy¿yny Czêstochowskiej. Pr¹dnik. Prace
Muzeum Szafera, 11-12, 29-113.
BABCZYÑSKA-SENDEK B., 1998b. Pó³naturalne i naturalne zbiorowiska nieleœne Górnego Œl¹ska
na tle zró¿nicowania przestrzeni tego regionu. Przestrzeñ i wartoœci. Studia i materia³y
waloryzacji przestrzeni Górnego Œl¹ska, 2, 37-47.
BALÁTOVÁ-TULÁÈKOVÁ E., 2000. Molinietalia – Gesellschaften im Gebirge Moravskoslezské
Beskydy (NO-Mähren). Preslia, 72, 49-72.
BARKMAN J., MORAVEC J., RAUSCHERT S., 1995. Kodeks nomenklatury fitosocjologicznej.
Polish Botany Studies Guide Seria, 16, 1-58.
BRAUN-BLANQUET J., 1964. Pflanzensoziologie. Grundzüge der Vegetationskunde. 3. Aufl.
Wien-New York.
BRZEG A., WOJTERSKA M., 2001. Zespo³y roœlinne Wielkopolski, ich stan poznania i zagro¿enie,
39-110. W: WOJTERSKA M. (red.) Szata roœlinna Wielkopolski i Pojezierza Po³udniowopomorskiego. Wydawnictwo Naukowe Bogucki, Poznañ.
CABA£A S., WIKA S., WILCZEK S., ZYGMUNT J., 2001. Przyroda miêdzyrzecza Warty i Widawki.
Wydawnictwo UŒ, Katowice, ss. 299.
CELIÑSKI F., WIKA S., CABA£A S., 1976. Les prairies marecageuses à Juncus acutiflorus en Silesie (Pologne). Coll. Phytosociologia 5, 205-217.
DEMBEK W., PIÓRKOWSKI H., RYCHARSKI M., 2000. Mokrad³a na tle regionalizacji fizyczno-geograficznej Polski. Biblioteczka Wiadomoœci IMUZ, Falenty.
DUBIEL E., STACHURSKA A., GAWROÑSKI S., 1999. Nieleœne zbiorowiska roœlinne Magurskiego
Parku Narodowego (Beskid Niski). Zeszyty Naukowe UJ, Prace Botaniczne, 33, 57.
FIJA£KOWSKI D., CHOJNACKA-FIJA£KOWSKA E., 1990. Zbiorowiska z klas Phragmitetea, Molinio-Arrhenatheretea i Scheuchzerio-Caricetea fuscae w makroregionie lubelskim.
Roczniki Nauk Rolniczych, D, 217, 1-414.
GRYNIA M., 1968. Porównawcza analiza geobotaniczna ³¹k trzêœlicowych w ró¿nych regionach
Polski. PTPN, Prace Komisji Nauk Rolniczych i Komisji Nauk Leœnych, 26, 115-172.
KONDRACKI J., 2001. Geografia fizyczna Polski, PWN, Warszawa
K UCHARSKI L., 1999. Szata roœlinna ³¹k Polski œrodkowej i jej zmiany w XX stuleciu.
Wydawnictwo Uniwersytetu £ódzkiego, £ódŸ, 165.
172
A. Suder
MATUSZKIEWICZ W., 2001. Przewodnik do oznaczania zbiorowisk roœlinnych Polski. Vademecum Geobotanicum, 536, PWN, Warszawa.
MIREK Z., PIÊKOŒ-MIRKOWA H., ZAJ¥C A., ZAJ¥C M., 2002. Flowering plants and Pteridophytes
of Poland. Biodiversity of Poland, vol. 1, 442.
NOWIÑSKI M., 1967. Polskie zbiorowiska trawiaste i turzycowe. Szkic fitosocjologiczny. PWRiL,
Warszawa.
OCHYRA R., ¯ARNOWIEC J., BEDNAREK-OCHYRA H., 2003. Census catalogue of Polish mosses.
PAN, Instytut Botaniki, Kraków.
PAWLACZYK P., JERMACZEK A., 2000. Poradnik lokalnej ochrony przyrody. Wydawnictwo Lubuskiego Klubu Przyrodniczego, Œwiebodzin, Wyd. III., ss. 287.
POTT R., 1995. Die Pflanzengesellschaften Deutschlands. Verlag Eugen Ulmer, Stuttgart.
Vegetation of wet meadows (order Molinietalia caeruleae W. Koch 1926)
in the eastern part of Silesia Upland
A. SUDER
Department of Forest and Wood Utlization, Agricultural University of Krakow
Summary
This paper presents research results of wet meadows vegetation from order Molinietalia caeruleae Koch, 1926 in the eastern part of Silesia Upland. On the basis of 408 phytosociological relevés, which were done in the years 2000-2004, 10 associations, 9 subassociations and 1 community have been distinguished and described. Only diagnostic species for each syntaxonomical unit
were included in the synthetic table (tab. 1). Informations about distribution of wet meadows and
number of their stands were also given.
Recenzent – Reviewer: Ró¿a Kochanowska
Adres do korespondencji – Adress for correspondence:
Dr Alicja Suder
Katedra U¿ytkowania Lasu i Drewna, Akademia Rolnicza,
al. 29-go Listopada 46, 31-425 Kraków
tel. 12 662 50 92
e-mail: [email protected]

Szata roœlinna łąk wilgotnych (rz¹d Molinietalia caeruleae W. Koch

Transkrypt

Podobne dokumenty

prądnik prace i materiały muzeum im. prof. władysława szafera 24