OPINIA RZECZNIKA GENERALNEGO MACIEJA SZPUNARA

OPINIA RZECZNIKA GENERALNEGO MACIEJA SZPUNARA

OPINIA RZECZNIKA GENERALNEGO
MACIEJA SZPUNARA
przedstawiona w dniu 10 września 2015 r.1
Sprawa C-315/14
Marchon Germany GmbH
przeciwko
Yvonne Karaszkiewicz
[wniosek o wydanie orzeczenia w trybie prejudycjalnym
złożony przez Bundesgerichtshof (Niemcy)]
Dyrektywa 86/653/EWG – Artykuł 17 – Przedstawiciele handlowi działający na
własny rachunek – Rozwiązanie umowy – Uprawnienie przedstawiciela
handlowego do świadczenia wyrównawczego – Pojęcie „nowych klientów”
1
PL
–
Język oryginału: angielski.
MARCHON GERMANY
I–
Wprowadzenie
1.
Czy można mieć ciastko i zjeść ciastko? Takie właśnie pytanie nasuwa się
w niniejszej sprawie, w której sąd odsyłający zmierza do ustalenia, czy
w pewnych okolicznościach dotychczasowych klientów zleceniodawcy można, na
gruncie przepisu prawa wtórnego Unii, uważać za „nowych klientów”.
2.
Zgodnie z art. 17 ust. 2 lit. a) tiret pierwsze dyrektywy Rady 86/653/EWG
z dnia 18 grudnia 1986 r. w sprawie koordynacji ustawodawstw państw
członkowskich odnoszących się do przedstawicieli handlowych działających na
własny rachunek2 po rozwiązaniu umowy agencyjnej przedstawiciel handlowy
(agent) ma prawo do świadczenia wyrównawczego, jeżeli „pozyskał on dla
zleceniodawcy (dającego zlecenie) nowych klientów lub znacznie zwiększył
wielkość obrotów handlowych z istniejącymi klientami”. Sąd odsyłający dąży do
ustalenia, czy pojęcie „nowych klientów” może w pewnych okolicznościach
obejmować swoim zakresem dotychczasowych klientów zleceniodawcy, tj.
klientów, którzy wprawdzie pozostają już z owym zleceniodawcą w stosunkach
gospodarczych, ale wcześniej nie nabywali produktów konkretnych marek z jego
asortymentu.
3.
Czy zatem istotę pojęcia „nowych klientów” należy odnosić do tożsamości
klientów, czy też do produktów, które ci klienci nabywają?
4.
Niniejszy wniosek o wydanie orzeczenia w trybie prejudycjalnym –
złożony przez Bundesgerichtshof (federalny trybunał sprawiedliwości) (Niemcy)
w ramach postępowania, w którym Y. Karaszkiewicz, będąca przedstawicielem
handlowym (agentem), wytoczyła przeciwko Marchon Germany GmbH,
producentowi i sprzedawcy hurtowemu różnych marek oprawek okularowych,
powództwo o zapłatę świadczenia wyrównawczego z tytułu rozwiązania umowy
agencyjnej – pozwala Trybunałowi po raz pierwszy dokonać interpretacji pojęcia
„nowych klientów” w rozumieniu art. 17 dyrektywy.
5.
Proponuję, aby na pytanie sądu odsyłającego Trybunał odpowiedział, że
art. 17 dyrektywy w pewnych okolicznościach nie wyłącza zastosowania przepisu
krajowego, w myśl którego za „nowych klientów” zleceniodawcy można również
uważać tych klientów pozyskanych przez przedstawiciela handlowego, którzy
wcześniej pozostawali już w stosunkach gospodarczych z owym zleceniodawcą.
6.
Ponieważ proponowana przeze mnie interpretacja art. 17 dyrektywy
oznacza, że zleceniodawca będzie musiał zapłacić świadczenie wyrównawcze,
okazuje się, że zleceniodawca nie może jednocześnie mieć ciastka i zjeść ciastka.
2
–
Dz.U. L 382, s. 17, zwanej dalej „dyrektywą”.
I-1
OPINIA M. SZPUNARA – SPRAWA C-315/14
II –
Ramy prawne
A–
Prawo Unii
7.
W motywie 2 dyrektywy wskazano:
„Różnice w zakresie krajowych ustawodawstw dotyczących przedstawicielstwa
handlowego wyraźnie oddziałują na warunki konkurencji oraz wykonywania
takiej działalności wewnątrz Wspólnoty, mają też negatywny wpływ na zakres
ochrony przedstawicieli handlowych w ich stosunkach ze zleceniodawcami oraz
na bezpieczeństwo transakcji handlowych; ponadto różnice te znacznie utrudniają
zawieranie i wykonywanie umów agencyjnych między zleceniodawcą
a przedstawicielami handlowymi, którzy prowadzą swą działalność w różnych
państwach członkowskich”.
8.
Artykuł 1 ust. 2 dyrektywy stanowi:
„Do celów niniejszej dyrektywy »przedstawiciel handlowy« oznacza pośrednika
pracującego na własny rachunek, któremu powierzono stałe pośredniczenie przy
sprzedaży lub kupnie towarów na rzecz innej osoby, zwanej dalej
»zleceniodawcą«, lub zawarcie transakcji w imieniu i na rachunek
zleceniodawcy”.
9.
W myśl art. 3 ust. 2 lit. a) dyrektywy:
„Przedstawiciel handlowy musi w szczególności:
a)
w należyty sposób angażować się w pośredniczenie oraz w miarę potrzeb
zawieranie powierzonych mu transakcji”.
10.
Zgodnie z art. 17 dyrektywy:
„1.
Państwa członkowskie podejmą środki niezbędne w celu zapewnienia, że
po rozwiązaniu umowy agencyjnej przedstawicielowi handlowemu przysługuje
świadczenie wyrównawcze, zgodnie z ust. 2, lub odszkodowanie, zgodnie z ust. 3.
2.
I-2
a)
Przedstawiciel
handlowy
wyrównawczego, gdy i o ile:
ma
prawo
do
świadczenia
–
pozyskał on dla zleceniodawcy nowych klientów lub znacznie
zwiększył wielkość obrotów handlowych z istniejącymi
klientami, a zleceniodawca z tytułu transakcji z tymi
klientami czerpie nadal znaczne korzyści, oraz
–
zapłata takiego świadczenia wyrównawczego przy
uwzględnieniu wszystkich okoliczności, w szczególności
prowizji utraconych z tytułu transakcji z tymi klientami, jest
zgodna z zasadami słuszności. Państwa członkowskie mogą
MARCHON GERMANY
przewidzieć, iż do takich okoliczności zalicza się również
stosowanie lub niestosowanie klauzuli zakazu konkurencji
w rozumieniu art. 20;
b)
świadczenie wyrównawcze nie może przekraczać kwoty
odpowiadającej
rocznemu
świadczeniu
wyrównawczemu
obliczonemu na podstawie przeciętnej kwoty rocznej wynagrodzeń
otrzymanych przez przedstawiciela handlowego w ciągu ostatnich
pięciu lat; jeżeli umowa została zawarta przed okresem krótszym niż
pięć lat, świadczenie wyrównawcze ustala się na podstawie
przeciętnej kwoty danego okresu;
c)
przyznanie takiego świadczenia wyrównawczego nie uniemożliwia
przedstawicielowi handlowemu dochodzenia odszkodowania.
3.
Przedstawiciel handlowy ma prawo do odszkodowania za szkodę
poniesioną w wyniku ustania jego stosunków ze zleceniodawcą.
Szkodę taką uznaje się w szczególności, gdy rozwiązanie umowy odbywa się
w okolicznościach:
–
utraty przez przedstawiciela handlowego prowizji przysługującej mu
w przypadku właściwego wykonywania umowy agencyjnej, zapewniającej
zleceniodawcy istotne korzyści z tytułu działalności przedstawiciela
handlowego,
–
oraz/lub braku amortyzacji kosztów i nakładów, poniesionych przez
przedstawiciela handlowego przy wykonywaniu umowy agencyjnej za
zgodą zleceniodawcy.
4.
Uprawnienie do świadczenia wyrównawczego, zgodnie z ust. 2, lub do
odszkodowania, zgodnie z ust. 3, powstaje także w przypadku, gdy umowa
agencyjna wygasa wskutek śmierci przedstawiciela handlowego.
5.
Przedstawiciel handlowy straci
uprawnienie do świadczenia
wyrównawczego, w przypadkach przewidzianych w ust. 2, lub do odszkodowania,
w przypadkach przewidzianych w ust. 3, jeżeli w ciągu jednego roku po
rozwiązaniu umowy nie zawiadomi on zleceniodawcy, że zamierza dochodzić
swoich praw.
6.
Komisja w ciągu ośmiu lat od daty notyfikacji niniejszej dyrektywy
przedłoży Radzie sprawozdanie dotyczące stosowania tego artykułu oraz w miarę
potrzeb propozycje zmian”.
11.
Stosownie do art. 18 dyrektywy:
I-3
OPINIA M. SZPUNARA – SPRAWA C-315/14
„Świadczenie wyrównawcze lub odszkodowanie wskazane w art. 17 nie jest
płacone:
a)
gdy zleceniodawca rozwiązał umowę agencyjną z powodu uchybienia
przypisywanego przedstawicielowi handlowemu, które na podstawie prawa
krajowego uzasadnia natychmiastowe rozwiązanie umowy agencyjnej;
b)
gdy przedstawiciel handlowy rozwiązał umowę agencyjną, chyba że
rozwiązanie takie uzasadnione jest okolicznościami dotyczącymi
zleceniodawcy lub też wiekiem, ułomnością bądź chorobą przedstawiciela
handlowego, wskutek których nie można od niego wymagać kontynuacji
działalności;
c)
gdy za zgodą zleceniodawcy przedstawiciel handlowy przenosi swoje
prawa i obowiązki wynikające z umowy agencyjnej na inną osobę”.
B–
Prawo niemieckie
12.
Paragraf 89b
ust. 1
Handelsgesetzbuch
handlowego, zwanego dalej „HGB”) stanowi:
(niemieckiego
kodeksu
„Po rozwiązaniu umowy agencyjnej przedstawiciel handlowy może żądać od
zleceniodawcy zapłaty stosownego świadczenia wyrównawczego, jeżeli:
1)
mimo rozwiązania umowy zleceniodawca nadal czerpie znaczne korzyści
z tytułu transakcji z nowymi klientami, których w trakcie trwania umowy
pozyskał dla niego przedstawiciel handlowy, oraz
2)
za zapłatą takiego świadczenia wyrównawczego, biorąc pod uwagę
wszystkie okoliczności, a zwłaszcza utratę przez przedstawiciela
handlowego prowizji od umów zawartych przez zleceniodawcę,
przemawiają względy słuszności.
Za pozyskanie nowego klienta uważa się też sytuację, w której przedstawiciel
handlowy zwiększył obroty handlowe z istniejącym klientem tak znacznie, że
z gospodarczego punktu widzenia odpowiada to pozyskaniu nowego klienta”.
III –
Okoliczności faktyczne, postępowanie główne i pytania prejudycjalne
13.
Yvonne Karaszkiewicz, powódka w postępowaniu głównym, od września
2008 r. do czerwca 2009 r. pracowała jako przedstawiciel handlowy (agent) na
rzecz pozwanej w postępowaniu głównym spółki Marchon Germany, będącej
producentem i sprzedawcą hurtowym różnych marek oprawek okularowych. Spór
między stronami dotyczy dochodzonego przez Y. Karaszkiewcz roszczenia
o świadczenie wyrównawcze z tytułu rozwiązania z nią umowy agencyjnej.
I-4
MARCHON GERMANY
14.
Marchon Germany współpracuje z większą liczbą przedstawicieli
handlowych, przy czym nie powierza im dystrybucji całej palety swoich
produktów, lecz jedynie okularów pochodzących z kolekcji wybranych marek.
Yvonne Karaszkiewicz powierzono dystrybucję okularów z kolekcji C.K. i F.
Powódka prowadziła więc działalność konkurencyjną w stosunku do pozostałych
regionalnych przedstawicieli Marchon Germany, którym powierzono dystrybucję
okularów pochodzących z innych kolekcji.
15.
Marchon Germany przekazała Y. Karaszkiewicz listę klientów obejmującą
optyków, którzy nabywali już od tej spółki okulary pozostałych marek
wchodzących w skład jej asortymentu.
16.
Po rozwiązaniu umowy agencyjnej Y. Karaszkiewicz zażądała od Marchon
Germany wypłaty świadczenia wyrównawczego na podstawie § 89b ust. 1 HGB,
które to żądanie spotkało się z odmową. Yvonne Karaszkiewicz twierdziła między
innymi, że optycy, którzy dzięki jej wysiłkom po raz pierwszy zamówili okulary
marek C.K. lub F., powinni być uznani za „nowych klientów”, mimo że byli już
klientami Marchon Germany, aczkolwiek w odniesieniu do kolekcji innych
marek.
17.
Landgericht München I (pierwszy sąd rejonowy w Monachium) przychylił
się do stanowiska Y. Karaszkiewicz i stwierdził, że pozyskanych przez nią
klientów, którzy uprzednio nabywali inne kolekcje od Marchon Germany,
faktycznie należy uznać za „nowych klientów”. Jednakże, kierując się względami
słuszności, obniżył kwotę świadczenia wyrównawczego o 50%, co uzasadnił w
ten sposób, że dzięki liście klientów, którą Y. Karaszkiewicz otrzymała od
Marchon Germany, dystrybucja okularów jest dla przedstawiciela handlowego
łatwiejsza, gdyż klient zna już swojego partnera umownego.
18.
Marchon Germany wniosła apelację do Oberlandesgericht München (sądu
okręgowego w Monachium). Sąd drugiej instancji oddalił apelację.
19.
W tej sytuacji Marchon Germany wniosła skargę kasacyjną („Revision”)
do Bundesgerichtshof, w której domaga się oddalenia powództwa o zapłatę
świadczenia wyrównawczego.
20.
Uznawszy, że rozstrzygnięcie sporu przed sądem krajowym dotyczącego
świadczenia wyrównawczego zależy od interpretacji art. 17 ust. 2 lit. a) tiret
pierwsze dyrektywy, w szczególności zaś pojęcia „nowych klientów”,
Bundesgerichtshof zawiesił postępowanie i w trybie art. 267 ust. 1 lit. b) TFUE
zwrócił się do Trybunału z następującym pytaniem prejudycjalnym:
„Czy art. 17 ust. 2 lit. a) tiret pierwsze [dyrektywy] należy interpretować w ten
sposób, że stoi on na przeszkodzie przepisom krajowym, zgodnie z którymi za
»nowych klientów« można również uważać tych spośród pozyskanych przez
przedstawiciela handlowego klientów, którzy co prawda utrzymują już ze
zleceniodawcą stosunki handlowe w odniesieniu do sprzedawanych przez niego
I-5
OPINIA M. SZPUNARA – SPRAWA C-315/14
produktów pochodzących z określonego asortymentu, lecz nie w odniesieniu do
produktów, co do których wyłączne pośrednictwo zleceniodawca powierzył
przedstawicielowi handlowemu?”.
21.
Uwagi na piśmie przedłożyły Marchon Germany, rządy niemiecki i czeski
oraz Komisja Europejska. Rozprawa odbyła się w dniu 4 czerwca 2015 r.
IV –
Analiza
22.
Strony w postępowaniu głównym spierają się co do tego, czy po
rozwiązaniu umowy agencyjnej przedstawicielowi handlowemu przysługuje
prawo do żądania od zleceniodawcy świadczenia wyrównawczego na podstawie
§ 89b ust. 1 HGB, który to przepis transponuje art. 17 ust. 2 dyrektywy.
A–
Kontekst, w jaki wpisuje się postawione pytanie
1.
Cele dyrektywy
23.
Wykładni art. 17 dyrektywy należy dokonywać z uwzględnieniem jej celu
oraz systemu, który dyrektywa ta ustanawia3.
24.
Powszechnie przyjmuje się, że celem dyrektywy jest harmonizacja
ustawodawstw państw członkowskich w zakresie stosunków prawnych pomiędzy
stronami umowy agencyjnej4 – niezależnie od ewentualnego występowania w nich
elementów transgranicznych5. Z motywu 2 dyrektywy wynika, że ustanowione
w niej środki harmonizacji mają między innymi na celu ujednolicenie warunków
konkurencji wewnątrz Unii, zniesienie ograniczeń przy wykonywaniu zawodu
przedstawiciela handlowego oraz zwiększenie bezpieczeństwa transakcji
gospodarczych6. Ponadto Trybunał kilkakrotnie wyjaśniał, że celem dyrektywy
jest w szczególności zapewnienie przedstawicielom handlowym ochrony
3
–
Zobacz wyroki: Honyvem Informazioni Commerciali, C-465/04, EU:C:2006:199, pkt 17;
Semen, C-348/07, EU:C:2009:195, pkt 13. Zobacz także K.H. Thume, Grenzüberschreitende
Vertriebsverträge, Internationales Handelsrecht, 2009, s. 141–153, na s. 142.
4
–
Zobacz wyroki: Bellone, C-215/97, EU:C:1998:189, pkt 10; Centrosteel, C-456/98,
EU:C:2000:402, pkt 13; Honyvem Informazioni Commerciali, C-465/04, EU:C:2006:199,
pkt 18; Semen, C-348/07, EU:C:2009:195, pkt 14; a także Unamar, C-184/12, EU:C:2013:663,
pkt 36. Zobacz także, przykładowo, T. Fock, Die europäische Handelsvertreter-Richtlinie,
Baden-Baden, Nomos Verlagsgesellschaft 2001, s. 25.
5
–
Zobacz wyrok Centrosteel, C-456/98, EU:C:2000:402, pkt 13. Więcej na temat różnych
rozwiązań prawnych obowiązujących w państwach członkowskich przed wejściem w życie
dyrektywy można znaleźć w opisie historycznym, który zaprezentował T. Fock w: Die
europäische Handelsvertreter-Richtlinie, Baden-Baden, Nomos Verlagsgesellschaft 2001, s. 43
i nast.
6
–
Zobacz wyroki: Bellone, C-215/97, EU:C:1998:189, pkt 17; Ingmar, C-381/98, EU:C:2000:605,
pkt 23; Honyvem Informazioni Commerciali, C-465/04, EU:C:2006:199, pkt 19; a także
Unamar, C-184/12, EU:C:2013:663, pkt 37.
I-6
MARCHON GERMANY
w stosunkach ze zleceniodawcami, przy czym dla osiągnięcia tego celu dyrektywa
ustanawia między innymi, w art. 13–20, zasady regulujące zawarcie i rozwiązanie
umowy agencyjnej7. Ustanowione w dyrektywie normy prawne mają charakter
bezwzględnie obowiązujący8 i służą zapewnieniu przedstawicielom handlowym
minimalnego poziomu ochrony9.
25.
Tak więc przewidziane w art. 17 dyrektywy zasady wynagradzania
przedstawicieli handlowych w momencie zakończenia stosunków umownych ze
zleceniodawcą należy postrzegać z perspektywy celu, jakim jest zapewnienie
ochrony przedstawicielom handlowym10.
2.
Roszczenie wyrównawcze a roszczenie odszkodowawcze na gruncie
art. 17 dyrektywy
26.
Artykuł 17 dyrektywy zobowiązuje państwa członkowskie do
wprowadzenia w ich porządkach prawnych mechanizmu wynagradzania
przedstawicieli handlowych po rozwiązaniu umowy agencyjnej. Państwom
członkowskim pozostawiono wybór jednego spośród dwóch rozwiązań –
mechanizmu świadczenia wyrównawczego według kryteriów określonych
w art. 17 ust. 2 dyrektywy albo mechanizmu odszkodowania za szkodę
według kryteriów określonych w art. 17 ust. 311. Niemcy wybrały mechanizm
świadczenia wyrównawczego, przewidziany w art. 17 ust. 2 dyrektywy12.
7
–
Zobacz wyroki: Bellone, C-215/97, EU:C:1998:189, pkt 13; Ingmar, C-381/98, EU:C:2000:605,
pkt 20, 21; Honyvem Informazioni Commerciali, C-465/04, EU:C:2006:199, pkt 19, 22;
Chevassus-Marche, C-19/07, EU:C:2008:23, pkt 22; a także Semen, C-348/07, EU:C:2009:195,
pkt 14. Zobacz także L. Macgregor, Case Comment Compensation for commercial agents: an
end to plucking figures from the air?, Edinburgh Law Review, 2008, s 86–93, na s. 87.
8
–
Zobacz wyroki: Ingmar, C-381/98, EU:C:2000:605, pkt 21, 22; Honyvem Informazioni
Commerciali, C-465/04, EU:C:2006:199, pkt 22, 34; a także Unamar, C-184/12,
EU:C:2013:663, pkt 40.
9
–
Zobacz wyrok Unamar, C-184/12, EU:C:2013:663, pkt 52. Zobacz także E. Rott-Pietrzyk,
Agent handlowy – regulacje polskie i europejskie, Warszawa, C.H. Beck 2006, s. 68.
10
–
Zobacz wyrok Ingmar, C-381/98, EU:C:2000:605, pkt 24.
11
–
Różnice między tymi dwoma rozwiązaniami zostały przedstawione między innymi w: E. RottPietrzyk, Komentarz do dyrektywy Rady nr 86/653 z 18 grudnia 1986 roku w sprawie
harmonizacji praw państw członkowskich dotyczących niezależnych agentów handlowych, w:
Problemy Prawne Handlu Zagranicznego, tom 19/20, red. M. Pazdan, Katowice 2000, s. 235–
294, na s. 275; A. McGee, Termination of a commercial agency – the agent’s rights, Journal of
Business Law, 2011, s. 782–799, na s. 786; B. Carr, Legislative Comment – The UK
Commercial Agents Regulation 1993 (Council Directive 86/653/EC), International Business
Law Journal, 1995, s. 51–62, na s. 59; C. Gardiner, The EC (Commercial Agents) Directive:
twenty years after its introduction, divergent approaches still emerge from Irish and UK courts,
Journal of Business Law, 2007, s. 412–441, na s. 426.
12
–
Zobacz wyrok Semen, C-348/07, EU:C:2009:195, pkt 16. Zobacz także U. Stellhorst, Der
Ausschluß des Ausgleichs gemäß § 89b Abs. 3 HGB, w: Der Ausgleichsanspruch des
I-7
OPINIA M. SZPUNARA – SPRAWA C-315/14
27.
Świadczenie wyrównawcze ma odpowiadać korzyściom, jakie
zleceniodawca nadal czerpie dzięki wysiłkom przedstawiciela handlowego13.
Prawodawca Unii uznał, że wprowadzenie mechanizmu świadczenia
wyrównawczego jest potrzebne, gdyż jedynym wynagrodzeniem, jakie w trakcie
trwania umowy agencyjnej otrzymuje przedstawiciel handlowy, jest prowizja,
która co do zasady nie odzwierciedla wzrostu wartości przedsiębiorstwa
zleceniodawcy, uzyskanego dzięki pracy przedstawiciela handlowego14.
28.
Przedstawicielowi handlowemu przysługuje zatem prawo do świadczenia
wyrównawczego, które ma stanowić wynagrodzenie za doprowadzenie, dzięki
transakcjom, jakie ów przedstawiciel zawarł z klientami, do wzrostu wartości
przedsiębiorstwa zleceniodawcy. W rezultacie, jeśli wzrost wartości
przedsiębiorstwa nie nastąpił lub istnieje grupa klientów, z której zleceniodawca
nie czerpie żadnych korzyści, roszczenie o świadczenie wyrównawcze nie
powstaje15. W myśl art. 17 ust. 2 dyrektywy przedstawicielowi handlowemu
przysługuje świadczenie wyrównawcze, gdy i o ile spełnionych zostało szereg
przesłanek. Artykuł 17 ust. 2 dyrektywy określa zarówno przesłanki przyznania
świadczenia wyrównawczego, jak i metodę, którą należy zastosować w celu
obliczenia wysokości takiego świadczenia wyrównawczego16.
29.
Mechanizm świadczenia wyrównawczego opiera się na pięciu przesłankach
ustanowionych w art. 17 ust. 2 dyrektywy.
30.
Po pierwsze, aby art. 17 dyrektywy znalazł zastosowanie, umowa między
przedstawicielem handlowym a zleceniodawcą musi zostać rozwiązana.
31.
Po drugie, przedstawiciel handlowy musiał pozyskać dla zleceniodawcy
„nowych klientów” lub „znacznie zwiększyć wielkość obrotów handlowych
z istniejącymi klientami” [art. 17 ust. 2 lit. a) tiret pierwsze dyrektywy].
Handelsvertreters, Hrsg. I. Saenger, R. Schulze, Baden-Baden, Nomos Verlagsgesellschaft
2000, s. 17.
13
–
Zobacz przykładowo R. Guski, Der Ausgleichsanspruch des Handelsvertreters und seine
Verwirkung: zur prinzipienorientierten Teleologie des Gemeinschaftsprivatrechts, Zeitschrift für
Gemeinschaftsprivatrecht, 2009, s. 286–296, na s. 288. Zobacz W. Ball, Rechtsnatur und
Funktion des Ausgleichsanspruchs nach § 89b HGB unter besonderer Berücksichtigung der
Rechtsprechung des Bundesgerichtshofs, w: Der Ausgleichsanspruch des Handelsvertreters,
Hrsg. I. Saenger, R. Schulze, Baden-Baden, Nomos Verlagsgesellschaft 2000, s. 17.
14
–
Zobacz sprawozdanie Komisji z dnia 23 lipca 1996 r. w sprawie stosowania art. 17 dyrektywy
Rady 86/653/EWG z dnia 18 grudnia 1986 r. w sprawie koordynacji ustawodawstw państw
członkowskich odnoszących się do przedstawicieli handlowych działających na własny
rachunek [COM(96) 364 wersja ostateczna, s. 1].
15
–
Ibidem.
16
–
Zobacz wyroki: Honyvem Informazioni Commerciali, C-465/04, EU:C:2006:199, pkt 33–35;
a także Semen, C-348/07, EU:C:2009:195, pkt 18.
I-8
MARCHON GERMANY
32.
Po trzecie, z tytułu transakcji z tymi klientami zleceniodawca nadal musi
czerpać znaczne korzyści [art. 17 ust. 2 lit. a) tiret pierwsze dyrektywy].
33.
Po czwarte, suma pieniężna ustalona według powyższych kryteriów musi
być zgodna z zasadami słuszności, przy uwzględnieniu wszystkich okoliczności
danego przypadku, w szczególności prowizji, jakie przedstawiciel handlowy
utracił z tytułu transakcji z tymi klientami [art. 17 ust. 2 lit. a) tiret drugie
dyrektywy].
34.
Po piąte, wysokość świadczenia nie może przekraczać kwoty
odpowiadającej rocznemu świadczeniu wyrównawczemu obliczonemu na
podstawie przeciętnej kwoty rocznej wynagrodzeń otrzymanych przez
przedstawiciela handlowego w ciągu ostatnich lat (maksymalnie pięciu) [art. 17
ust. 2 lit. b) dyrektywy]17.
35.
Dodatkowo świadczenie z tytułu rozwiązania umowy agencyjnej nie
przysługuje, jeżeli zachodzi jedna z okoliczności wskazanych w art. 18 dyrektywy
(umowa została rozwiązana przez zleceniodawcę z powodu uchybienia po stronie
przedstawiciela handlowego; umowa została rozwiązana przez przedstawiciela
handlowego, chyba że rozwiązanie takie jest uzasadnione okolicznościami
wskazanymi w tym artykule; za zgodą zleceniodawcy przedstawiciel handlowy
przeniósł swoje prawa i obowiązki wynikające z umowy agencyjnej na inną
osobę), które, jako odstępstwa od prawa do świadczenia wyrównawczego
przysługującego przedstawicielowi handlowemu, należy interpretować ściśle18.
36.
Rozpatrywana sprawa dotyczy tylko drugiej ze wskazanych wyżej
przesłanek, a mianowicie pojęcia „nowych klientów”. Nie dotyczy ona drugiej
alternatywy określonej w art. 17 ust. 1 lit. a) tiret pierwsze dyrektywy („znaczne
zwiększenie wielkości obrotów handlowych z istniejącymi klientami”) ani metod
obliczania wysokości świadczenia wyrównawczego.
B–
Pojęcie „nowych klientów”
1.
Argumenty stron
37.
Marchon Germany podkreśla, że gdyby uznać, że dyrektywa zobowiązuje
zleceniodawcę do zapłaty świadczenia wyrównawczego nawet wówczas, gdy
praca przedstawiciela handlowego doprowadziła jedynie do poszerzenia
asortymentu oferowanych przez niego produktów, zachwiana zostałaby
równowaga interesów między przedstawicielem handlowym a zleceniodawcą.
17
–
W przedstawionej powyżej analizie mechanizmu ustanowionego w art. 17 ust. 2 lit. a)
dyrektywy ujęto dwa dodatkowe etapy w porównaniu do analizy przeprowadzonej w wyroku
Semen (C-348/07, EU:C:2009:195, pkt 19), która to analiza obejmowała tylko korzyści, zasady
słuszności i górny pułap, co odpowiada wyróżnionym przeze mnie etapom 3, 4 i 5.
18
–
Zobacz wyrok Volvo Car Germany, C-203/09, EU:C:2010:647, pkt 42.
I-9
OPINIA M. SZPUNARA – SPRAWA C-315/14
Twierdzi, że niniejsza sprawa dotyczy produktów tego samego rodzaju, które
jedynie są dystrybuowane pod inną marką. Dlatego jej zdaniem zapłata regularnej
prowizji19 wystarczy, gdyż mimo zwiększenia sprzedaży produktów korzyści po
stronie Marchon Germany nie mają charakteru trwałego.
38.
W ocenie Y. Karaszkiewicz Marchon Germany interpretuje pojęcie
„nowych klientów” zbyt wąsko. Argumentuje ona, że dotychczasowych klientów
można uznać za „nowych”, jeżeli pozyskano ich w odniesieniu do „nowych
produktów”, co doprowadziło do jakościowego rozszerzenia stosunków
gospodarczych między zleceniodawcą a jego klientami.
39.
W podobnym tonie wypowiada się rząd niemiecki, który uważa, że pojęcie
„nowych klientów” należy interpretować szeroko, zaś wszystko zależy od rodzaju
transakcji, do zawierania których został umocowany przedstawiciel handlowy.
W przypadku gdy zleceniodawca zleca przedstawicielom handlowym
pośredniczenie w dystrybucji tylko części jego asortymentu, ów przedstawiciel
handlowy może pozyskać „nowych klientów” także poprzez sprzedaż nowych
produktów dotychczasowym klientom zleceniodawcy, dzięki czemu
zleceniodawca nawiązuje nowe stosunki gospodarcze.
40.
Republika Czeska uważa natomiast, że w sytuacji takiej jak rozpatrywana
w postępowaniu głównym istotniejsze znaczenie ma druga alternatywa wskazana
w art. 17 ust. 2 lit. a) tiret pierwsze dyrektywy, gdyż obejmuje ona zarówno
aspekty liczbowe, jak i jakościowe. Republika Czeska odsyła do wersji
językowych niemieckiej20 i francuskiej21, których zakres jest w jej ocenie szerszy
niż zakres wersji angielskiej22.
41.
Komisja twierdzi, że należy wziąć pod uwagę wybraną przez
zleceniodawcę strukturę dystrybucyjną – jej zdaniem pojęcie „nowych klientów”
może obejmować klientów pozyskanych przez przedstawiciela handlowego,
którzy pozostawali już z owym zleceniodawcą w stosunkach gospodarczych, ale
którzy po raz pierwszy dokonują zakupu produktu, w którego dystrybucji
pośredniczy przedstawiciel handlowy.
Proponowana odpowiedź na postawione pytanie
2.
42.
Jest zrozumiałe, że gdyby w rozpatrywanej sprawie pojęcie „nowych
klientów” na gruncie art. 17 ust. 2 lit. a) dyrektywy rozumieć w ten sposób, że
obejmuje wyłącznie tych klientów, którzy wcześniej nie pozostawali w żadnych
relacjach ze zleceniodawcą, a transakcja, którą z nim zawarli za pośrednictwem
19
–
Zobacz art. 7 dyrektywy.
20
–
„oder die Geschäftsverbindung mit vorhandenen Kunden wesentlich erweitert hat”.
21
–
„ou développé sensiblement les opérations avec les clients existants”.
22
–
„significantly increased the volume of business with existing customers”.
I - 10
MARCHON GERMANY
przedstawiciela handlowego, była pierwszą taką transakcją, to w rozpatrywanej
sprawie Y. Karaszkiewicz nie pozyskała „nowych klientów”.
43.
Moim zdaniem jednak pojęcia „nowych klientów”, o którym mowa
w art. 17 ust. 2 lit. a), nie można interpretować tak wąsko.
44.
Jeśli spojrzeć na brzmienie art. 17 dyrektywy, to mimo że przepis ten
wprowadza rozróżnienie między „nowymi klientami” i „istniejącymi klientami”,
nigdzie nie definiuje pojęcia „nowych klientów”23.
45.
Zgodnie z utrwalonym orzecznictwem24 potrzeba jednolitego stosowania
prawa Unii wymaga, aby w sytuacji gdy dany przepis prawa Unii nie odsyła
wprost do prawa państw członkowskich w celu określenia znaczenia i zakresu
danego pojęcia, pojęciu temu należy nadawać autonomiczną i jednolitą wykładnię
w całej Unii, którą należy ustalić, uwzględniając brzmienie tego przepisu i cel
danego uregulowania25.
46.
Mając na uwadze orzecznictwo Trybunału, który stwierdził, że „[dana]
wykładnia art. 17 dyrektywy […], byłaby dopuszczalna jedynie pod warunkiem,
iż wykluczone zostałoby, że wykładnia ta mogłaby być ze szkodą dla
przedstawiciela handlowego”26, przepisu tego nie można interpretować zbyt
wąsko.
47.
Zasadniczo nacisk w dyrektywie został położony raczej na więzi
o charakterze transakcyjnym aniżeli osobowym. Stąd w myśl art. 3 ust. 2 lit. a)
dyrektywy „przedstawiciel handlowy musi […] w należyty sposób angażować się
w pośredniczenie i […] zawieranie powierzonych mu transakcji27”.
23
–
Warto wskazać, że pojęcie to nie zostało też zdefiniowane przez Komisję w sprawozdaniu,
o którym mowa powyżej.
24
–
Wyrok A, C-184/14, EU:C:2015:479, pkt 31, 32 i przytoczone tam orzecznictwo.
25
–
Jestem oczywiście świadomy tego, że ustanowiony w dyrektywie system świadczenia
wyrównawczego był początkowo wzorowany na przepisach HGB [abstrahując od faktu, że
§ 89b HGB został później zmieniony wskutek wydania wyroku Trybunału w sprawie Semen
(C-348/07, EU:C:2009:195)]. Zobacz przykładowo C. Genzow, § 89 HGB Die
Falschberechnung des Ausgleichsanspruchs, Internationales Handelsrecht, 2014, s. 133–136;
M. Balke, S. Groot, Der Handelsvertreterausgleich nach § 89b HGB im Umbruch, Neue
Juristische
Online-Zeitschrift,
2010,
s. 1551–1556;
M. Christoph,
Muss
der
Handelsvertreterausgleich neu berechnet werden?, Neue Juristische Wochenschrift, 2010,
s. 647–651; M. Steinhauer, Auswirkungen der Neufassung des § 89b I HGB, Europäische
Zeitschrift
für
Wirtschaftsrecht,
2009,
s. 887–889;
R. Emde,
Das
Handelsvertreterausgleichsrecht muss neu geschrieben werden – Folgen des EuGH-Urteils vom
26.3.2009, C-348/07, DStR 2009, 759, Deutsches Steuerrecht, 2009, s. 1478–1486. Oczywiście,
w sytuacji gdy zastosowanie znajduje dyrektywa, to sąd krajowy jest związany orzecznictwem
Trybunału, nie odwrotnie.
26
–
Zobacz wyrok Semen, C-348/07, EU:C:2009:195, pkt 21.
27
–
Wyróżnienie moje.
I - 11
OPINIA M. SZPUNARA – SPRAWA C-315/14
48.
Na pojęcie „nowych klientów” należy spojrzeć z tej właśnie perspektywy,
nie zaś przez wąski pryzmat jednostkowych osób fizycznych lub prawnych
występujących w charakterze klientów. Pojęcie to należy raczej rozumieć w ten
sposób, że obejmuje swoim zakresem pewne aspekty samej transakcji handlowej,
jaka została zawarta (Geschäftsabschluss) między klientem a zleceniodawcą28.
49.
Ponadto, jak w swoich uwagach na piśmie zauważył rząd niemiecki, na
rozpatrywane pojęcie składają się dwa elementy, a mianowicie słowa „nowi”
i „klienci”. Pojęcie „klienta” należy postrzegać w kontekście konkretnych
stosunków gospodarczych (Geschäftsbeziehung), skutkiem czego nabywając
konkretny produkt, jego nabywca niekoniecznie staje się od razu stałym klientem
zleceniodawcy.
50.
Zakres obowiązków przedstawiciela handlowego jest wyznaczony przez
treść stosunku umownego między nim a zleceniodawcą. Ustalając, czy danych
klientów należy uznać za „nowych”, trzeba ten zakres uwzględnić. Z kolei treść
tego stosunku umownego, a tym samym zakres obowiązków przedstawiciela
handlowego, zależy od struktury dystrybucji, jaką wybrał zleceniodawca, którą
w związku z tym również należy uwzględnić.
51.
Marchon Germany podjęła świadomą decyzję o powierzeniu
Y. Karaszkiewicz wyłącznej dystrybucji jedynie dwóch kolekcji spośród całego
swego asortymentu, a mianowicie okularów marek C.K. i F. Tym samym
ograniczyła zakres działalności Y. Karaszkiewicz według kryteriów, które sama
określiła. W rezultacie Y. Karaszkiewicz została celowo pozbawiona prawa do
sprzedaży produktów innych konkurencyjnych marek.
52.
Jeżeli zleceniodawca w ten sposób różnicuje swój asortyment według cech,
jakimi charakteryzuje się dana marka, wysyła sygnał do swoich przedstawicieli
handlowych, że chce, aby dystrybucja każdej z jego marek odbywała się
niezależnie. Tym samym zleceniodawca daje im do zrozumienia, że ich wysiłki
powinny skupiać się na przekonaniu klienta do zakupu tej konkretnej marki,
w której dystrybucji przedstawiciel handlowy ma pośredniczyć. Zleceniodawca
ucieka się do pomocy przedstawiciela handlowego, aby czerpać korzyści z jego
strategii, sposobu podejścia do klientów i umiejętności przekonania ich do
nabycia produktów zleceniodawcy. Skoro postanowił podzielić kanały
dystrybucji, każdy z tych kanałów należy postrzegać niezależnie od pozostałych.
28
–
Pogląd ten zyskał aprobatę wielu przedstawicieli doktryny. Zobacz przykładowo J. Busche, w:
Handelsgesetzbuch, Hrsg. H. Oetker, Aufl. 4, C.H. Beck, München , 2015, § 89b HGB, pkt 12;
W.H. Roth, HGB, Hrsg. I. Koller, P. Kindler, W.H. Roth i W. Morck, Aufl. 8, München,
C.H. Beck 2015, § 89b HGB, pkt 5a; G. Löwisch, Handelsgesetzbuch, Hrsg. C. Ebenroth,
K. Boujong, D. Joost i L. Strohn, Aufl. 3, München, C.H. Beck 2014, § 89b HGB, pkt 82;
G. Hoyningen-Huene, Münchener Kommentar zum HGB, Hrsg. K. Schmidt, Aufl. 3, München,
C.H. Beck 2010, § 89b HGB, pkt 59.
I - 12
MARCHON GERMANY
53.
Innymi słowy, przyjęta przez Marchon Germany strategia sprzedaży
sprawia, że „nowym klientem” tej spółki jest każdy klient, który nabywa od
Marchon Germany produkty tych marek, których wcześniej nie nabywał29.
54.
Uważam zatem, że pojęcie „nowych klientów” należy rozumieć
funkcjonalnie – kluczowe jest to, czy przedstawiciel handlowy dokonał sprzedaży
danej kategorii produktów po raz pierwszy. Pojęcie „nowych klientów” należy
zatem rozpatrywać w odniesieniu do „nowej kategorii produktów” – klient jest
nowy, jeśli po raz pierwszy nabywa produkt należący do takiej nowej kategorii.
55.
Uwaga końcowa: trudność niniejszej sprawy polega według mnie na tym,
że produkty, które Marchon Germany wytwarza i sprzedaje – oprawki okularowe
– są podobne. Okulary marki A należą do tej samej kategorii produktów co
okulary marki B. Gdyby, powiedzmy, przedsiębiorstwo zajmowało się sprzedażą
samochodów i butów, to według mnie należałoby bez wątpienia uznać, że klient,
który wcześniej kupił samochód, a teraz kupuje buty, jest „nowy”. W tego rodzaju
sytuacji klient staje się „nowy” ze względu na obiektywny element, którym jest to,
że dane towary nie są towarami podobnymi. To właśnie dzięki strategii, jaką obrał
przedstawiciel handlowy, jego podejściu do klienta i umiejętności, zleceniodawca
odnosi korzyści poprzez wzrost renomy jego przedsiębiorstwa w odniesieniu do
tej nowej kategorii produktów.
56.
Nie widzę powodów, aby rozpatrywaną sprawę traktować odmiennie.
W ostatecznym rozrachunku to przecież przedstawiciel handlowy, działając na
podstawie decyzji zleceniodawcy, który świadomie powierzył mu dystrybucję
towarów tylko dwóch marek, dzięki obranej przez siebie strategii, podejściu do
klienta i swoich umiejętności zdołał przekonać klienta do zakupu produktów,
których ów klient wcześniej nie nabywał.
57.
W rezultacie, jeżeli przedstawiciel handlowy po raz pierwszy dokonuje
sprzedaży produktów należących do takiej szczególnej kategorii produktów, która
została utworzona przez zleceniodawcę w wyniku decyzji o podziale rynku
(w rozpatrywanym przypadku „marki”), przedstawiciel handlowy pozyskuje dla
niego „nowych klientów” w rozumieniu art. 17 ust. 2 lit. a) dyrektywy –
niezależnie od tego, czy w przeszłości ów zleceniodawca pozostawał już
w stosunkach gospodarczych z nabywcą tych produktów.
V–
Wnioski
58.
W świetle wszystkich przytoczonych powyżej okoliczności proponuję, aby
na pytanie niemieckiego Bundesgerichtshof odpowiedzieć w sposób następujący:
29
–
Podobne stanowisko zajmuje na przykład K. Hopt, Handelsgesetzbuch, Hrsg. A. Baumbach,
K. Hopt, Aufl. 36, München, C.H. Beck 2014, § 89b HGB, pkt 12.
I - 13
OPINIA M. SZPUNARA – SPRAWA C-315/14
Artykuł 17 ust. 2 lit. a) tiret pierwsze dyrektywy Rady 86/653/EWG z dnia
18 grudnia 1986 r. w sprawie koordynacji ustawodawstw państw członkowskich
odnoszących się do przedstawicieli handlowych działających na własny rachunek
należy interpretować w ten sposób, że przepis ten nie stoi na przeszkodzie
przepisowi krajowemu, zgodnie z którym za „nowych klientów” można również
uważać tych spośród pozyskanych przez przedstawiciela handlowego klientów,
którzy co prawda utrzymują już ze zleceniodawcą stosunki gospodarcze
w odniesieniu do sprzedawanych przez niego produktów pochodzących
z określonego asortymentu, lecz nie w odniesieniu do produktów, co do których
wyłączne pośrednictwo zleceniodawca powierzył przedstawicielowi handlowemu.
I - 14