II.1.3 Uwarunkowania kulturowe

„Zintegrowana Strategia Rozwoju Obszarów Wiejskich Regionu Gąbińsko­Włocławskiego” II.1.3 Uwarunkowania kulturowe
Źródła Zachowane do dzisiaj dziedzictwo kulturowe regionu gąbińsko­
dziedzictwa włocławskiego kształtowało się na przestrzeni całej pisanej historii narodu polskiego, a jego korzenie sięgają jeszcze czasów pogańskich wspólnot plemiennych. Na dziedzictwo to składa się ukształtowany przez człowieka krajobraz, różnorodne nurty architektury, artystyczna i rzemieślnicza twórczość ludowa i zawodowa, zwyczaje, obrzędy, stroje i gwary, a także pamięć o ludziach i wydarzeniach. Żywioły, jakie kształtowały kulturę regionu były niezwykle różnorodne. W warstwie etnograficznej spotykały się tu tradycje Kujaw i Mazowsza, a ściślej – specyficznej części Mazowsza, jaką jest ziemia gąbińsko­sannicka. W warstwie narodowościowej region przez wieki był wspólnym domem Polaków oraz mniejszości ­ Żydów, Niemców i Olędrów, co wiązało się ze zróżnicowaniem wyznaniowym i obecnością
katolicyzmu,
protestantyzmu
i judaizmu. Wreszcie, twórcami dziedzictwa byli ludzie różnych stanów i klas, reprezentujących kontrastujące ze sobą sposoby życia i myślenia: chłopi, kupcy, rzemieślnicy, duchowni i ziemianie. Poniżej przedstawiono krótki zarys zachowanego dziedzictwa kulturowego regionu, oparty w dużej mierze na następujących źródłach: -
-
-
-
Katalog zabytków osadnictwa holenderskiego na Mazowszu. Stowarzyszenie Konserwatorów Zabytków, Anna Malewska­Szałygin, Jerzy Szałygin, Maciej Warchoł, 2005,
Gostynińsko­Włocławski Park Krajobrazowy. Informator turystyczno­przyrodniczy. E. Kraszewska­Sikorska.
ZPK
Brudzeńskiego
i Gostynińsko­Włocławskiego oraz Włocławskie Centum Edukacji Ekologicznej, Włocławek 1999.
Dziedzictwo kulturowe w kształtowaniu środowiska przyrodniczego Gostynińsko­
Włocławskiego
Parku
Krajobrazowego,
Materiały
z konferencji naukowej 10.12.2003 r. Włocławek 2003.
Dziedzictwo kulturowe Gostynińsko­Włocławskiego Parku Krajobrazowego. Praca zbiorowa. Włocławskie Centrum Edukacji Ekologicznej, Włocławek 2003 r.
Leśny Kompleks Promocyjny „Lasy Gostynińsko­Włocławskie” Wiesław Cyzman, Gostynin­Łąck­Włocławek 2003.
Sanniki ­ tradycje regionalne. Tow. Wspierania Ziemi Sannickiej, GOK Sanniki. Warszawa 2005.
Kujawy. Agata Karska Jakub Boruch Anna Jędrzejewska Wojciech Kuźniak Magdalena Chełminiak Marta Wiak. Portal www.interklasa.eduseek.pl 2003 r.
oraz na materiałach ze stron internetowych gmin regionu.
52 ___________________________________________________________________________________
Wykonawca: „Środowisko” s.c.
„Zintegrowana Strategia Rozwoju Obszarów Wiejskich Regionu Gąbińsko­Włocławskiego” Zebrane materiały uporządkowano według następujących kategorii:
- Pałace dwory i parki – architektura ziemiańska
- Kościoły, kaplice, cmentarze – architektura sakralna
- Wsie i zagrody – architektura chłopska
- Folklor – muzyka, taniec, stroje, zdobnictwo, gwary, zwyczaje, święta
- Postacie historyczne – sylwetki osób związanych z regionem
Przestrzenne rozmieszenie wybranych zabytków architektury prezentuje Mapa 2. Pałce, dwory, parki
Baruchowo Zespół pałacowy otacza park, który w przeważającej części ma charakter leśny. Prowadzi do niego aleja lipowa wysadzana po każdej stronie podwójnym szpalerem lipy drobnolistnej w wieku około 150 lat. Przy cieku w drzewostanie występują gatunki łęgowe z dominującą olszą czarną,
a także więzy i graby. W parku cenny drzewostan, w tym dęby szypułkowe, lipa drobnolistna, grab pospolity. Fot.: www.baruchowo.pl
Drzewa te skupione są głównie w zachodniej części parku. W wykazie Konserwatora Przyrody jako pomniki przyrody ujęto 4 dęby i klon pospolity. Zespół wpisany do rejestru zabytków (decyzja z 20.07.1984 r.). Czarne Drewniany, zrębowy dwór wzniesiony został w 1870 roku i w późniejszym okresie był kilkakrotnie rozbudowany. Piętrowa okazała dobudówka z około 1920 roku zdominowała całkowicie stary dwór i stała się jego reprezentacyjną częścią. Posiada trójboczny ryzalit, w narożniku podcień wgłębny, wsparty na profilowanych słupach. Uroku dodają wykonane w Fot.: desce ażury o motywach roślinnych www.baruchowo.pl balustrady, fryzu czy szczycików nadokiennych. Wpisany do rejestru zabytków (decyzja z 17.09.1984 r.).
___________________________________________________________________________________
Wykonawca: „Środowisko” s.c.
53
„Zintegrowana Strategia Rozwoju Obszarów Wiejskich Regionu Gąbińsko­Włocławskiego” Dębice Dwór murowany częściowo drewniany ok. 2 poł. XIX w. park, rządcówka, stajnia, wozownia, czworak, stodoła, obora, spichlerz, warsztat. Wpisany do rejestru zabytków (decyzja z 30.12.1987 r.).
Gąbin Fot.: www.gabin.pl
Ratusz z 1824 r., zaprojektowany być może przez Jakuba Kubickiego. Jest to obiekt kameralny, harmonijny stylowo, ciekawy architektonicznie. Interesujące są dwie fasady usytuowane niesymetrycznie: jedna od strony rynku, druga od strony drogi. Wpisany do rejestru zabytków (decyzja z 22.03.1962 r.). 54 ___________________________________________________________________________________
Wykonawca: „Środowisko” s.c.
„Zintegrowana Strategia Rozwoju Obszarów Wiejskich Regionu Gąbińsko­Włocławskiego” Giżyce Pałac, gruntownie przebudowany w 1875 r., murowany, położony w miejscu budowli wcześniejszej, być może z XVII w. Obecnie bezstylowy, z charakterystyczną wieżyczką. Otoczony dużym, ale zaniedbanym parkiem o założeniu z XVIII w., przekomponowanym w XIX w. Wieża nawiązuje historycznie do czasów, kiedy Giżyce należały do biskupa Fot.: www.ilow.ug.pl
płockiego Pawła Giżyckiego (XV w.), który ufundował tu dwór obronny (okoliczni mieszkańcy do tej pory pałac w Giżycach nazywają „zameczkiem”). Wpisany do rejestru zabytków (decyzja z 11.06.1965 r.). Koszelew Fot.: www.gabin.pl
Łąck Dwór z połowy XIX w., murowany, zbudowany z gliny, otynkowany. Obok drugi dworek z początków XX w.
i zabytkowa stajnia (połowa XIX w.). Całość leży na skraju lasu, otoczona dużym
parkiem krajo­
brazowym z XIX w. Wpisany do rejestru zabytków (decyzja z 22.03.1962 r.). Pałac zbudowany w latach 1872­73 według projektu architekta Kornela Gabrielskiego, murowany. Budowla neorenesansowa, silnie rozczłon­
kowana, z charakterystyczną wie­
życzką, w charakterze przypomi­
nającą styl tzw. „willi włoskiej”. W okresie międzywojennym pałac w Łącku był letnią rezydencją marszałka Edwarda Rydza­Śmigłego. Fot.: www.poczta­polska.pl
Położony nad brzegiem jeziora, otoczony rozległym XIX­wiecznym parkiem. Wpisany do rejestru zabytków (decyzja z 22.05.1975r.). ___________________________________________________________________________________
Wykonawca: „Środowisko” s.c.
55
„Zintegrowana Strategia Rozwoju Obszarów Wiejskich Regionu Gąbińsko­Włocławskiego” N. Duninów Dwór wzniesiony na początku XIX w., murowany, przebudowany w 1929 r. na pałacyk myśliwski. Najładniejszy obiekt w zespole pałacowym Duninowa. Piękne wieże, kryte neobarokowymi hełmami, dach mansardowy. Po wielokrotnych przebudo­
wach zatracił barokowe cechy, w myśl Fot.:
www.nowyduninow.info.pl
których był zbudowany. Otoczony parkiem krajobrazowym. Wpisany do rejestru zabytków (decyzja z 22.05.1978 r.).
Pałac wzniesiony został w latach 1862­
76. Obiekt murowany z
cegły, dwukondygnacyjny, podpiwniczony. Wzniesiony na planie wydłużonego prostokąta, ma Fot.:www.nowyduninow.info.pl
dziesięć osi. Cechą charakterystyczna jest ramowy podział elewacji. Środkowa część budynku nakrywa dwuspadowy dach. Nad bokami znajdują się obszerne tarasy. Ciekawe dwa portyki kolumnowe (od frontu wysunięty, od ogrodu wgłębny), zwieńczone balkonami. Cały zespół pałacowy otacza rozległy park krajobrazowy z połowy XIX w. Wpisany do rejestru zabytków (decyzja z 22.05.1975 r.). Zameczek powstał w latach 1835­40 jako budowla o charakterze neogotyckim, zbudowany z cegły, dwukondygnacyjny z wysoką 3­piętrową wieżą,
z ostrołukowymi neogotyckimi Fot.:www.nowyduninow.info.pl
otworami okiennymi. Zameczek pełnił różne funkcje, w tym także kaplicy ewangelicko­
augsburskiej. Otoczony parkiem krajobrazowym. Wpisany do rejestru zabytków (decyzja z 19.02.1959 r.). 56 ___________________________________________________________________________________
Wykonawca: „Środowisko” s.c.
„Zintegrowana Strategia Rozwoju Obszarów Wiejskich Regionu Gąbińsko­Włocławskiego” Zespół pałacowo­dworski otacza malowniczy park z poł. XIX w. wpisany do rejestru zabytków (decyzja z 24.08.1976 r.). Sanniki Pałac gruntownie przebudowany w 1880 r. przez architekta Władysława Marconiego, z charakterystyczną wie­
życzką w narożu, zbudowany na planie prostokąta z prostopadłą do osi głównej przybudówką. Otoczony rozległym, dobrze zachowanym parkiem krajobrazowym, w którym znajduje się pomnik Fryderyka Chopina, który Fot.:www.scisanniki.republika.pl
przebywało w Sannikach w 1828 r. Dziś Pałac jest miejscem koncertów fortepianowych. Wpisany do rejestru zabytków (decyzja z 23.03.1962 r.). Słubice Pałac zbudowany przed 1789 r. według projektu architekta Hilarego Szpilowskiego, murowany, klasycys­
tyczny. 2 piękne ryzality boczne i 4­
kolumnowy portyk, tworzą fasadę. Boczne oficyny połączone są z korpusem głównym pałacu za pomocą arkadowych galerii. Otoczony parkiem krajobrazowym z XIX w., Fot.:www.aliants.republika.pl
pierwotnie romantycznym, przekom­
ponowanym na angielski, obecnie w częściowej ruinie. Część zespołu pałacowego stanowi tzw. świątynia milczenia, wybudowana ok. 1820 r. przez architekta
A. d’Alfonce de Saint Omer. Obecnie zrujnowana. Zespół wpisany do rejestru zabytków (decyzja z Fot.:www.aliants.republika.pl
11.01.1954 r.) ___________________________________________________________________________________
Wykonawca: „Środowisko” s.c.
57
„Zintegrowana Strategia Rozwoju Obszarów Wiejskich Regionu Gąbińsko­Włocławskiego” Studzieniec Pałac zbudowany ok. 1790 r. przez wybitnego architekta Hilarego Szpilowskiego. Styl budowli: klasycystyczny. 2 piękne ryzality boczne i 4­kolumnowy portyk, tworzą fasadę. Boczne oficyny połączone są korpusem głównym pałacu za pomocą arkadowych galerii. Otoczony parkiem Fot.:www.powiat.plock.pl
krajobrazowym z XIX w. o pow. 3,5 ha, pierwotnie romantycznym, przekomponowanym na angielski, obecnie w częściowej ruinie. Wpisany do rejestru zabytków (decyzja z 02.02.1962 r.). Trębki Dwór zbudowany pod koniec XVIII w., murowany. W XIX w. został rozbudowany, w latach 70. i 80. XX w. poddany gruntownemu remontowi. Bryła budynku ma charakter neogotycki. Dwór wpisany do rejestru zabytków (decyzja z 23.03.1962 r.). Park krajobrazowy otaczający dwór pochodzi z początku XIX w., wpisany do rejestru zabytków (decyzja z 24.08.1976 r.). 58 ___________________________________________________________________________________
Wykonawca: „Środowisko” s.c.
„Zintegrowana Strategia Rozwoju Obszarów Wiejskich Regionu Gąbińsko­Włocławskiego” Więsławice Fot.:www.baruchowo.pl
Pałac wzniesiony w latach 1880­90, przebudowany w 1910 r. Pałac zbudowany jest w stylu eklektycznym, dwukondygnacyjny, murowany, kryty dachem z blachy cynkowej. Wpisany do rejestru zabytków (decyzja z 01.03.1984 r.).
Bogactwem zabytkowej architektury pałacowo­dworskiej może poszczycić się wiele innych miejscowości regionu gąbińsko­włocławskiego. Należą do nich m.in.: Bogusławice (park dworski), Dąbrówka ( założenie dworsko­
ogrodowe) , Kazanie (zespół parkowo­dworski), Lucień (pałac z XIX w) Unisławice (dwór i park z II połowy XVIII w.), Nowa Wieś (zespół parkowo­
dworski z II połowy XIX w.), Kruszynek (zespół parkowo­dworski z poł. XIX w.), Smólsk (zespół parkowo­dworski z końca XIX w.), Świętosław (zespół parkowo­dworski z XVIII­XIX w.), Wistka Królewska (dwór z poł. XIX w.), Ciechomice (zespół dworski z I połowy XIX w.), Osiny (zespół dworski z 1870­1880 r), Sierakówek (park z II poł. XIX w.), Sokołów (dwór z końca XVIII w.), Kamieniec (zespół dworski z końca XIX w.), Słup (zespół dworski z końca XIX w.), Staw (dwór z końca XIX w.), Suserz (zespół dworski z I poł. XIX w.), Ostrowce (park z końca XIX w.), Załusków (park dworski z poł. XIX w.).
Kościoły, kaplice, cmentarze
Dobrzykowo Fot.:www.w­turystyka.pl
Kościół Parafialny p.w. Narodzenia NMP. Drewniany z 1635 r. odbudowany po pożarze w 1775 roku. Wnętrze zdobi barokowy ołtarz główny z obrazem Matki Boskiej z Dzieciątkiem, malowany na desce w XVII wieku. Ciekawa jest również drewniana ambona ozdobiona gotyckimi rzeźbami. Przed kościołem stoi oryginalna drewniana dzwonnica.
___________________________________________________________________________________
Wykonawca: „Środowisko” s.c.
59
„Zintegrowana Strategia Rozwoju Obszarów Wiejskich Regionu Gąbińsko­Włocławskiego” Giżyce Kościół Parafialny p.w. Św. Piotra i Pawła. Wybudowany w XV w. jako budowla gotycka, murowany, wielokrotnie przebudowywany, wpisa­
ny do rejestru zabytków (decyzja z 25.09.1961 r.). Fot.:www.ilow.ug.pl
Grabkowo Kościół parafialny p.w. św. Marii Magdaleny. Neogotycki, powstał w końcu XIX wieku Dzwonnica zabytkowa, murowana. Wpisany do rejestru zabytków (decyzja z 08.03.1988 r.). Fot.:www.baruchowo.pl
Iłów Kościół Parafialny p.w. Znalezienia Krzyża Świętego. Wzniesiony w 1781 roku z fundacji Adama Lasockiego, kasztelana sochaczewskiego,
później­
szego marszałka trybunału koronnego. W założeniu architektonicznym jest to kościół późnobarokowy, orientowany, Fot.:www.ilow.ug.pl
murowany z cegły i otynkowany, usytuowany
na
niewielkim
wzniesie­
niu. Wnętrze przykryte jest płaskimi stropami, a kaplica dwupoziomową kopułą z kolistym przeźroczem. Elewacje boczne kościoła zostały rozczłonkowane uproszczonymi pilastrami, pomiędzy którymi istnieje podział ramowy. Fasada jest trójdzielna, opilastrowana, z głównym wejściem i oknem na osi. Na cmentarzu grzebalnym znajduje się drewniana kaplica, konstrukcji zrębowej, wpisana w rzut prostokąta (XVII/XVIII). Wpisany do rejestru zabytków (decyzja z 25.09.1961r.). 60 ___________________________________________________________________________________
Wykonawca: „Środowisko” s.c.
„Zintegrowana Strategia Rozwoju Obszarów Wiejskich Regionu Gąbińsko­Włocławskiego” Kłótno Kościół p.w. Św. Trójcy, murowany, neogotycki z 1881 r., z dzwonnicą. Parafia wzmiankowana w 1489 r. Kościół drewniany zbudowany w 1666 r. staraniem Stanisława Niemiry, rozebrany w 1881r. Obecny wzniesio­
ny w latach 1878 ­ 81 staraniem proboszcza M. Chlebowskiego, kosz­
Fot.:www.baruchowo.pl
tem Emiliana Kretkowskiego. Ostatnio odnawiany w 1956r.; w tym czasie polichromia wykonana przez Franciszka Bąkowskiego. Murowany z cegły. Prezbiterium zamknięte trójbocznie z dwiema przybudówkami. Wpisany do rejestru zabytków (decyzja z 20.01.1995 r.). ___________________________________________________________________________________
Wykonawca: „Środowisko” s.c.
61
„Zintegrowana Strategia Rozwoju Obszarów Wiejskich Regionu Gąbińsko­Włocławskiego” Nakonowo Kościół p.w. św. Marka Ewangelisty powstał w 1765 r., odremontowany w latach 1958­1959. Jest to obiekt drewniany. Wpisany do rejestru zabytków (decyzja z 15.11.1982 r.).Pałac wzniesiony w latach 1880­90, przebudowany w 1910 r. Pałac zbudowany jest w stylu eklektycznym , dwukondygnacyjny, murowany, kryty Fot.:www.w­turystyka.pl
dachem. N. Duninów Kościół parafialny p.w. św. Mikołaja, murowany, wzniesiony w latach 1901­
1910. Wpisany do rejestru zabytków (decyzja z 22.05.1975 r.).
Kaplica cmentarna p.w. św. trójcy, murowana, wzniesiona w latach 30­tych XIX w., rozbudowana w 1858 r. Wpisana do rejestru zabytków (decyzja z 16.09.1978 r.). Osmolin Kościół Parafialny św. Marcina. Neoklasycystyczny. Świątynię zaprojektował Hilary Szpilkowski. Zbudowana została w latach 1788­91. Fot.:www.w­turystyka.pl
Sanniki Zespół Kościoła Parafialnego p.w. Św. Józefa. Kościół murowany z 1870­
1892, wielokrotnie przebudowywany, wpisany do rejestru zabytków (decyzja 05.05.1962 r.). Słubice Zespół Kościoła Parafialnego p.w. Zwiastowania NMP. Murowany z 1791 r., wielokrotnie remontowany, wpisany do rejestru zabytków (decyzja z 02.02.1962 r.), plebania murowana z 1880 r. 62 ___________________________________________________________________________________
Fot.:www.powiat.plock.pl
Wykonawca: „Środowisko” s.c.
„Zintegrowana Strategia Rozwoju Obszarów Wiejskich Regionu Gąbińsko­Włocławskiego” ___________________________________________________________________________________
Wykonawca: „Środowisko” s.c.
63
„Zintegrowana Strategia Rozwoju Obszarów Wiejskich Regionu Gąbińsko­Włocławskiego” Soczewka Kościół Parafialny p.w. Matki Boskiej Częstochowskiej,
neogotycki, murowany z 1906 r. Wpisany do rejestru zabytków (decyzja
z 17.03.1978 r.) Fot.:www.nowyduninow.info.pl
Sokołów Kościół drewniany z XVIII w., wystawiony z budulca świątyni wcześniejszej. Posiada konstrukcję zrębową, jest modrzewiowy, oszalowany, trzynawowy.
Solec Kościół neogotycki z przełomu XIX i XX w. Wyposażony częściowo z budowli wcześniejszej. Suserz Zespół kościoła parafialnego p.w. wniebowzięcia NMP, kościół murowany z 1809 r. dzwonnica murowana z i poł. XIX w., wpisany do rejestru zabytków (decyzja z 23.03.1962 r.).
Szczawin K. Zespół Klasztorny Reformatów. Kościół murowany, po 1661 r. wielokrotnie przebudowywany, od 1919 jako kościół parafialny p.w. Nawiedzenia NMP, wpisany do rejestru zabytków (decyzja z 19.11.1959 r.).
Troszyn Kościół Parafialny p.w. Św. Leonarda. Drewniany z 1636 r., wielokrotnie remontowany, wpisany do rejestru zabytków (decyzja z 20.11.1978 r.).
Fot.:www.gabin.pl
64 ___________________________________________________________________________________
Wykonawca: „Środowisko” s.c.
„Zintegrowana Strategia Rozwoju Obszarów Wiejskich Regionu Gąbińsko­Włocławskiego” Inne przykłady zabytkowego budownictwa sakralnego odnajdziemy w Łącku (Kaplica p.w. Św. Piotra i Pawła z 1873 r.), Zycku (Zespół Kościoła Parafialnego p.w. Św. Michała Archanioła z 1870 r.), Sokołowie (kościół drewniany z XVIII w.), Trębkach (Kościół parafialny p.w. Św. Stanisława Kostki z 1802 r.), Osmolinie (Kościół parafialny p.w. Św. Marcina z 1789­1791), Brzozowie (Zespół Kościoła parafialnego p.w. Św. Andrzeja), Iłowie (kaplica cmentarna z XVIII/XIX w.), Wiączeminie (zbór z XIX w.).
Wsie i zagrody.
Region gąbińsko­włocławski można w uproszczeniu podzielić na trzy strefy, różniące się tradycjami architektury wiejskiej. Pierwszą są rozległe lasy pogranicza kujawsko­mazowieckiego. Drugą stanowią czysto mazowieckie tereny ziemi sannickiej. Wreszcie, trzecią strefą są tereny nadwiślańske na południu regionu, gdzie skupiło się osadnictwo olęderskie. Oczywiście granice między tymi stefami są dość płynne.
Stopień zachowania dawnej, dziewiętnastowiecznej architektury wiejskiej jest słaby, co nie może dziwić ze względu na upływ czasu i standard tego budownictwa, zupełnie nie przystający do wymagań współczesności. O wiele bardziej bolesne jest to, że, podobnie jak w niemal wszystkich innych regionach kraju, budownictwo współczesne na ogół nawet nie próbuje czerpać z tradycji, tak, by mogła ona trwać w zmienionej rzeczywistości. Puszczańskie Wzajemne przenikanie się elementów kultur dwóch regionów etnograficz­
pogranicze nych, na pograniczu których leżą lasy gostynińsko­włocławskie, widać szczególnie w architekturze. Obecność dawnej puszczy, mało urodzajne, piaszczyste gleby i położenie z dala od większych ośrodków miejskich zadecydowały o wykształceniu cech wspólnych budownictwa chłopskiego, w tym chałup, obiektów inwentarskich i gospodarczych. Przykłady tradycyjnego budownictwa mieszkalnego pogranicza mazowiecko­
kujawskiego podziwiać można w miejscowościach: Okna, Skrzynki, Goreń Duży, Krzewent, Skoki Duże, Dąb Polski, Jeżewo, Grodziska, Wójtowskie, Rakutowo. Wsie w tych okolicach w większości zachowały dawne rozplanowanie przestrzenne. Dominują wśród nich ulicówki, rzadsze natomiast są kolonie.
___________________________________________________________________________________
Wykonawca: „Środowisko” s.c.
65
„Zintegrowana Strategia Rozwoju Obszarów Wiejskich Regionu Gąbińsko­Włocławskiego” Otoczone płotem i zielenią zagrody zwykle budowane były na planie podkowy: z chatą ustawioną równolegle do drogi, stodołą w głębi podwórza i budynkiem gospodarczym wzdłuż jednego z boków. Na ogół zagrody były nieduże. Całość zagrody otaczał płot sztachetowy z bramą i furtką od frontu i żerdziowy od strony pola. Na podwórku znajdowała się studnia z żurawiem. Przykłady takich zagród spotkać można w Telążni Leśnej, Krzewencie, Grodziskach.
Podstawowym materiałem budowlanym było drewno sosnowe. Przy wznoszeniu ścian stosowano konstrukcje zrębowe, sumikowo­łątkową i słupowo­ryglową (szkieletową). Chaty budowano przeważnie przy użyciu konstrukcji zrębowej, z wykorzystaniem bali obrabianych do kantu, łączonych w pionie drewnianymi kołkami, węgłowanych na zakładkę dwustronną ukośną. Budynki gospodarcze wznoszono z pionowych słupów­łątek i wpuszczonych w nie poziomych bali­sumików. Konstrukcja słupowo­
ryglowa dominowała przy budowie stodół, szop, przybudówek, w których szkielet składał się z pionowych słupów, połączonych poziomo ryglami i wzmocnionych skośnymi belkami. Drugim materiałem budowlanym była glina, powszechnie wykorzystywana na polepy, do uszczelniania szpar między belkami, spajania kamieni w fundamencie. Z wypalonych cegieł budowano kominy, piece i trzony kuchenne z kapturami. Do dziś przetrwały gliniane chałupy w miejscowościach: Skoki Duże, Kosinowo, Skrzynki. Wysokie, najczęściej dwuspadowe, rzadziej naczółkowe dachy kryto słomą lub trzciną. Walory estetyczne chałup podkreślały ozdobne detale: dekoracyjne płyciny drzwi lub opierzone ukośnie klepkami z kwiato­ wym ornamentem pośrodku, okiennice Fot.:www.eduseek.interklasa.pl
z wyciętymi wzorami serduszek, półksiężyców, okucia klamek, wykładek do kluczy, zawiasów z ozdobnymi zadziorami.
Wnętrza chałup były jednotraktowe, półtoratraktowe i dwutraktowe. Chałupy jednotraktowe, zachowane do dziś w 66 ___________________________________________________________________________________
Fot.:www.eduseek.interklasa.pl
Wykonawca: „Środowisko” s.c.
„Zintegrowana Strategia Rozwoju Obszarów Wiejskich Regionu Gąbińsko­Włocławskiego” Goreniu
Dużym,
Oknach
i Telążni Leśnej, posiadały wejście pośrodku dłuższych ścian, sień i izby po obu stronach. Po stronie mazowieckiej obszaru (Jeżewo) częściej spotykane są
półtoratrakty
z wejściem w ścianie dłuższej, bliżej jednego z narożników. Chałupy dwutraktowe, z sienią i czterema izbami występują we wsiach Skoki Duże, Wójtowskie, Grodziska, Rakutowo. Najstarsze domy murowane wznoszono na wzór budownictwa drewnianego, stosując podobny podział wnętrz. Przykłady takich domów zachowały się w Rakutowie, Nowym Duninowie, Soczewce.
Ziemia Chaty w regionie gąbińsko­sannickim miały konstrukcję węgłową,
Sannicka drewnianą na planie prostokąta, wąsko i szeroko frontową. Oryginalnym elementem konstrukcyjnym domu były „wstawki” na jednym, węższym boku. Był to podcień bez podpory słupowej, oparty na dwóch ostatnich, wysuniętych i dekoracyjnie przyciętych ostatnich belkach ściany pod oknem tzw. „rysiach”. Chałupę kryły czterospadowe strzechy, czasem na zaokrąglonych narożach cięte w schodki, niekiedy z ozdobnie rozwiązaną kalenicą o rytmicznym układzie cienkich snopków Fot.: www.lipcereymontowskie,pl
wzmacniających szczyt dachu i równocześnie go dekorujących. Wiejskie budownictwo południowej części ziemi gąbińsko­sannickiej wzbogacają budynki gospodarcze wznoszone z lekko obrabianych granitowych głazów narzutowych, kryte strzechą. Białe, wapienne
i nieregularne fugi są wysadzane drobnymi otoczakami i ułomkami cegieł, otwory drzwiowe i ościeża okienne zdobią dekoracyjnie wkomponowane narożniki cegieł.
Stare budownictwo mazowieckie z okolic Sannik zachowało się stosunkowo najgorzej, ponieważ były to zawsze okolice bogatsze od puszczańskiej północy regionu. Olędrzy Nadwiślańskie wsie olęderskie na południu regionu miały układ ulicówki, rzędówki lub wsi kolonijnej. Najstarszą formą wsi olęderskiej była ulicówka. Bliżej rzeki lokowano rzędówki z pasowym układem pól prostopadłych do rzeki oraz rozproszonymi zagrodami po jednej stronie ulicy. Wieś budowana ___________________________________________________________________________________
Wykonawca: „Środowisko” s.c.
67
„Zintegrowana Strategia Rozwoju Obszarów Wiejskich Regionu Gąbińsko­Włocławskiego” była w pobliżu wody a gospodarstwa łączyła droga biegnąca w poprzek działek, wzdłuż rzeki. Z ciekawym i rzadkim układem pól mamy do czynienia w Nowym Wymyślu, gdzie pola ciągną się rzędami od najniżej położonego terenu zalewowego ku terenowi położonemu wyżej ­ niskiej skarpy pradoliny Wisły, na której grzbiecie pobudowana jest wieś.
Charakterystyczne dla osadnictwa olęderskiego było to, że każdy osadnik otrzymywał pole w jednym kawałku, a nie w postaci trójpolówki, jak we wsiach lokowanych na prawie niemieckim.
Innym typem wsi olęderskich są wsie rozrzucone ­ kolonijne, zakładane najczęściej przez karczowników. Zazwyczaj właściciel gruntu zezwalał osadnikom na wykarczowanie roli o określonej wielkości na pewnym większym obszarze lasu czy innego nieużytku, a każdy kolonista zazwyczaj samodzielnie wybierał sobie miejsce dogodne na karczunek. Charakterystyczne dla krajobrazu wsi były rowy i stawy melioracyjne oraz wały przeciwpowodziowe i sztucznie usypane wzgórki, na których lokowano zagrody dla ochrony przed zalaniem. Początkowo wały przeciwpowodziowe były niskie i często ulegały zniszczeniu podczas wysokich wód. Dlatego Olędrzy sadzili wierzby i topole, spowalniające ruch wód i tym samym zabezpieczające zagrody przed nadmiernymi szkodami. Innym rozpowszechnionym elementem były wiklinowe płoty wokół chałup.
Olędrzy, dzięki lepszym metodom gospodarowania oraz zagwarantowanej prawem niezależności i samorządności, byli na ogół bogatsi od polskich chłopów i budowali większe budynki, z bogatą stolarką okienną i drzwiową. 68 ___________________________________________________________________________________
Wykonawca: „Środowisko” s.c.
„Zintegrowana Strategia Rozwoju Obszarów Wiejskich Regionu Gąbińsko­Włocławskiego” W regionie można spotkać trzy typy domów olęderskich. Najczęstsze są domy rzędowe, zwane inaczej niemieckimi lub
Langhof. Mieszczą one pod wspólnym dachem część mieszkalną i gospodarczą, złożoną Fot.: www.holland.org.pl
z obory i stodoły, ustawionych jedna za drugą. Domy takie masowo budowali głównie koloniści pochodzenia niemieckiego, którzy stanowili większość osadników w XVIII­ XIX w.
Drugi typ budynku, zwany kątowym (Winkelhof) lub fryzyjskim, spotykany jest na Mazowszu bardzo rzadko, ponieważ Fot.: www.holland.org.pl
wiąże się z wcześniejszymi falami kolonizacji (XVI i XVII w). Dom fryzyjski zawiera pod wspólnym dachem wszystkie budynki zagrody, stykające się ze sobą pod różnymi kątami. Z przodu dobudowana była zwykle mała przybudówka miesz­kalna, nieraz piętrowa, która służyła seniorom rodziny za mieszkanie. Za nią rozpościerał się właściwy budynek mieszkalny, dalej obora i stajnia, za nimi stodoła. Między stodołą i stajnią dobudowano prostopadle do budynku pomieszczenie przeznaczone na paszę.
O wiele częściej spotykane niż fryzyjskie są zagrody typu polskiego, charakterystyczne dla kolonistów polskich zamieszkujących wsie olęderskie. W takich zagrodach wszystkie budynki sytuowane były rozdzielnie w rozproszeniu, najczęściej na planie czworoboku. Jednym z powodów, dla których do dzisiaj przetrwało sporo domów olęderskich była z jednej strony ich solidność a z drugiej ­ element niepewności, znany także z tzw. ziem zachodnich, jaki towarzyszył nowym właścicielom, którzy objęli te domy w posiadanie po 1945 r.
___________________________________________________________________________________
Wykonawca: „Środowisko” s.c.
69
„Zintegrowana Strategia Rozwoju Obszarów Wiejskich Regionu Gąbińsko­Włocławskiego” Przestrzenne rozmieszczenie przykładów tradycyjnej zabudowy wiejskiej prezentuje Mapa 2 a szczegółową charakterystykę niektórych obiektów poniższe zestawienie.
Folklor
Przynależność Region gąbińsko­włocławski obejmuje swym zasięgiem pogranicze dwóch
etnograficzna regionów etnograficznych: Kujaw i Mazowsza. Granica między tymi regionami przebiega przez tereny leśne między Nowym Duninowem a Baruchowem. Tak więc, gminy Włocławek, Kowal, Baruchowo leżą na Kujawach a pozostałe gminy regionu na Mazowszu Po stronie mazowieckiej wyróżnia się obszar, zwany ziemią sannicką lub gąbińsko­sannicką, przylegający od północy do Łowickiego i obejmujący gminy Sanniki, Gostynin i Szczawin Kościelny oraz gminę Pacyna, znajdującą się poza granicami opracowania. Region gąbińsko­włocławski dzięki zakorzenionemu w pradziejach zróżnicowaniu etnograficznemu, stanowi niezwykle ciekawy dla miłośników folkloru obszar. Gwara Gwary kujawskie należą do typu gwar wielkopolskich i charakteryzują się brakiem mazurzenia (tzn. zachowują spółgłoski sz, ż, cz). Nawiązują również pewnymi cechami do gwar mazowieckich formami, me (mię), my (mi); końcówką: ­ amy (jabłuszkamy, różkamy, z druchnamy). Samogłoska a ­ występuje zgodnie z językiem ogólnopolskim jak a (dasz) albo z pochyleniem do o np.borszcz; przed n, m występuje o lub ó nora, nóm. Powyższa cecha nawiązuje do wysiewy języka polskiego w XVI wieku. Samogłoska e = ma dwie formy: np. jeden, niech, albo y lub i np. dobrygo, sicie. Również ta cecha obrazuje dawniejsze zjawisko w języku polskim. Samogłoska o, ó = o brzmi w zasadzie jak ogólnopolskie o, może jednak przejść w dwugłoskę ło (w zapisie przyjęto ze względów technicznych formę uo) na początku wyrazu: uokno, lub po spółgłosce: kuościól itp. Jednak nie stanowi to reguły. Ogólnopolskiemu ó ­ odpowiada na Kujawach dźwięk pośredni między u ­ o (w pisowni znak o) np. dom, ón. Nie jest to regułą. Samogłoska u ­ na początku wyrazu u poprzedza często element wargowy w postaci zredukowanego h uupije (wymowa łupije).Samogłoska i — na początku wyrazu często poprzedzana jest jotajjidzie. Samogłoski nosowe ą, c — najczęściej rozkładają się na element ustny: n, ó, m: bende, beńdziesz, skńnd, rence. Nie ma tutaj zdecydowanej reguły. Na końcu wyrazu ­ c traci nosowość, ­ ą rozkłada się na ­ om, ­ óm: twojom, jóm.
70 ___________________________________________________________________________________
Wykonawca: „Środowisko” s.c.
„Zintegrowana Strategia Rozwoju Obszarów Wiejskich Regionu Gąbińsko­Włocławskiego” Najwyraźniejszą i najbardziej znaną cechą dialektalną odróżniającą Mazowsze od Kujaw jest tzw. mazurzenie (zwane mazurowaniem, sakaniem, cakaniem). Polega ono na zredukowaniu szeregu fenomenów dziąsłowych sz, ż, cz, dż i zastąpieniu ich zębowymi s, z, c, dz. Mamy więc: syja, zyto, skoła, capka, sanować, sukać. Nie ulega natomiast mazurzeniu rz. Mamy więc: zaba, zółty, kozuch ale zawsze jest: rzeka, brzeg, korzeń. Bardzo ważną i starą cechą językową, sięgającą co najmniej XII w., odróżniającą dialekt wielkopolski i mazowiecki jest ustalenie się dwojakiego typu realizacji połączeń międzywyrazowych, gdy jeden wyraz kończy się na spółgłoskę właściwą, a drugi zaczyna się od samogłoski lub spółgłoski półotwartej r, l, ł, m, n, ń. Dialekt wielkopolski udźwięcza zawsze spółgłoskę kończącą wyraz takiego połączenia, np. brad ojca, już lato, raz i drugi, mąż Ewy, mieszkadź osobno, koż malin. Natomiast na Mazowszu występuje ubezdźwięczająca fonetyka międzywyrazowa: brat ojca, jusz lato, ras i drugi, mąsz Ewy, mieszkać osobno, kosz malin.
Należy zaznaczyć iż na dużym obszarze Kujaw i Mazowsza występują cechy odzwierciedlające stare procesy i świadczące o dawnych powiązaniach i układach językowych. ___________________________________________________________________________________
Wykonawca: „Środowisko” s.c.
71
„Zintegrowana Strategia Rozwoju Obszarów Wiejskich Regionu Gąbińsko­Włocławskiego” Muzyka Dawną wieś jednoczyła silna więź społeczna. Jej przejawem był taniec,
i taniec przekazywany często z pokolenia na pokolenie. W tańcu obowiązywały jedynie pewne normy, nie znano określonych schematów i figur a w większości był improwizacją. Ze względu na taki charakter kultury tanecznej region wyróżnia się niezliczoną ilością odmian tańców, o różnych cechach i nazwach. Dominują tu jednak rytmy mazurkowe (zaliczamy tu: kujawiaka, mazurka i oberka). Jedną ze znaczących ról odgrywa kujawiak. Jest to taniec wirowy, tańczony parami w obrotach wokół wspólnej osi z przesuwaniem po okręgu koła. W trakcie tańca następowały różne urozmaicenia, improwizowane przez każdą z postępujących par w dowolnej kolejności. Najbardziej charakterystyczne było obracanie się tancerzy pod złączonymi i uniesionymi w górę rękami. W trakcie tańca występowała często też gestykulacja. Młodzi tancerze często przyklaskiwali, przytupywali, podkreślając w ten sposób akcenty muzyczne. Sposób przygrywania do tańca był jedną z najistotniejszych cech, obowiązujących w tradycji tanecznej. Kapela była całkowicie podporządkowana tancerzom. Jeden z nich, przyśpiewywał muzykowi przed wykonaniem tańca. Było to bardzo pomocne. Należy pamiętać, iż tekst spełniał rolę podrzędną. Najważniejsza była wersja instrumentalna. Słowa więc często ograniczano do jednej zwrotki. „Gazeta Codzienna” (1860) pisała: „Zwyczajnemi tańcami Gostyniaków są: oberek czyli mazurek tańczony na skoczne tempo, kujawiak wolniejszy i poważniejszy; oraz polka czyli szot, jak tu nazywają.” Na Kujawach i ziemi gąbińsko­sannickiej tańczono „Dynę”. W pierwszej części "dyny" tancerze ustawieni trójkami, trzymając się pod ręce biegną do przodu, następnie cofają się. W drugiej części ­ na przemian, po dwie osoby obracają się w miejscu wokół wspólnej osi, podczas gdy trzeci partner czeka z boku na swoja kolej. Na terenie wschodniej części Kujaw występował „czapnik”. Ta zabawa polegała na obieganiu przez tancerzy trzech czapek ułożonych na podłodze w jednej linii, po dość skomplikowanym rysunku. Potrącenie czapki lub zderzenie się z innym partnerem pociąga za sobą konieczność opłacenia datku i wyłączenia się z gry.
Odrębny i niestety zanikający nurt w muzyce regionu stanowią przyśpiewki flisackie z regionu Nowego Duninowa i Radziwia, gdzie większość mieszkańców przez wieki zajmowała się spławem i innymi zajęciami związanymi z rzeką.
Tradycje taneczne i muzyczne regionu kultywuje dziś wiele zespołów ludowych, jak: „Regionalny Zespół Pieśni i Tańca” z Sannik, „Kapela 72 ___________________________________________________________________________________
Wykonawca: „Środowisko” s.c.
„Zintegrowana Strategia Rozwoju Obszarów Wiejskich Regionu Gąbińsko­Włocławskiego” Ludowa Sanniki”, zespół taneczny "Korzeniacy” z Łącka, „Bierzewice", „Kapela spod Kowala”, „Swojacy” z Baruchowa, Zespół Folklorystyczny "Kruszynioki" z Włocławka, Zespół Śpiewaczy "Grzybowianki" z Grzybowa, „Kamieniaki” z Gąbina .
Strój Odzież i strój ludowy na Kujawach ma cechy właściwe szlachcie i burżuazji. Ubrania szyto z dobrego gatunkowo i kosztownego sukna i jedwabiu, często sprowadzanego z zagranicy. W zależności od okoliczności i stanu cywilnego odróżniano odzież roboczą i stroje odświętne oraz stroje panien, mężatek, młodzieży męskiej i dorosłych mężczyzn.
Panowie nosili lniane koszule (białe­ świąteczne, a szare lub modre, na co dzień). Pod kołnierzem zawiązywano czerwoną wstążeczkę, a w późniejszych czasach czerwoną, składaną "na róg" chusteczkę. Na nią zakładano sukienną, czerwoną "jakę" czyli krótką, luźną bluzę z długimi rękawami, ozdobioną na mankietach, kołnierzyku i krawędziach czarną, maszynową stebnówką. Na to z kolei zarzucano granatowy kaftan z fałdami bez rękawów, przewiązany wełnianym pasem. Na koniec Kujawiacy nakładali jeszcze bogato fałdowaną sukmanę, a na ważniejsze okazje czamarę (rodzaj czarnej peleryny). W dni powszednie zakładano niebieskie płócienne lub też ćwiliszkowane (bawełniane) spodnie, wpuszczane
w
długie
buty
z cholewami. W czasie świąt natomiast panowie nosili spodnie sukienne granatowe lub kamlotowe wyrzucane na buty. Były to tzn. iskrzoki. W zimie noszono spodnie ze skórek owczych ­ "skórzaki". Ważnym elementem stroju męskiego był również kapelusz, filcowy
i czarny, z wąskimi brzegami a szerokim dnem, przepasany czarną wstęgą lub czarną aksamitką i ozdobiony często pawim piórkiem. Latem noszono w lecie kapelusze słomiane a zimą czapki futrzane tzn. wykrawanki z barankowymi "uszami", które sterczały nad czapką. Podstawą stroju kobiecego była lniana koszula, na którą zakładano jeszcze płócienną białą sznurówkę oraz dopasowany w talii gorset, którego brzegi i klapki oblamowane były tasiemką w różnym kolorze: przy ___________________________________________________________________________________
Wykonawca: „Środowisko” s.c.
73
„Zintegrowana Strategia Rozwoju Obszarów Wiejskich Regionu Gąbińsko­Włocławskiego” czerwonym gorsecie ­ niebieską, przy niebieskim ­ białą. Kujawianki nosiły aż 3 ­ 4 spódnice (w zależności od zamożności i pory roku). Na samym spodzie znajdowały się buroczerwone, sukienne lub barchanowe "kiecki" wykończone u dołu czarnym haftem lub zdobione rzędami czarnej tasiemki i czarnym, jedwabnym sznurkiem. Na nie nakładano białe płócienne spódnice, suto marszczone i haftowane u dołu białymi nićmi. Wierzchnie spódnice były również suto marszczone i bardzo długie, w lecie jedwabne a w zimie wełniane. Kolejnym ważnym elementem stroju był długi i szeroki fartuch (zwykle w biało­niebieskie lub czerwone paski). Na głowie dziewczęta nosiły chustki, a mężatki płócienne lub koronkowe czepki zwane "kapką". Koniecznym dodatkiem do stroju były korale. Stój dopełniały buciki czarne, skórzane i sznurowane. W połowie XIX wieku noszono też płytkie pantofle z pomponem. 74 ___________________________________________________________________________________
Wykonawca: „Środowisko” s.c.
„Zintegrowana Strategia Rozwoju Obszarów Wiejskich Regionu Gąbińsko­Włocławskiego” Gąbińsko­sannickie stroje kobiece wyróżniały się najbogatszą kolorystyką na Mazowszu. Sannicki strój kobiecy składał się z białej, lnianej koszuli ozdobionej haftem lub stebnowaniem, pasiastej spódnicy zszytej ze stanikiem (kiecok), fartucha, gorsetu, kamizeli lub kaftanu z długimi rękawami. Kolorystka i szerokość pasów na spódnicach zmieniała się – najpierw były one czerwono­
czarne, później nastały zielenie, róże i biele. Do lat dwudziestych XX w. noszono: „majówkę” (pasiak o niesymetrycznej „brążce” na czarnym, granatowym lub fioletowym tle), „kieckę” z doszytą marszczoną falbanką, zielony, bordowy lub czerwony „kiecok”
z falbaną w postaci zakładki, „dubeltuwy”. Na nie zakładano fartuchy o symetrycznym układzie pasków. W okresie międzywojennym pasiaste „kiecki” ustąpiły sukienkom z wełnianych tkanin fabrycznych („kaźmir”) o gładkich kolorach. Nadal nieodłącznym elementem stroju był pasiasty fartuch o różnorodnej lecz nieprzypadkowej kolorystyce. Na początku XX wieku dziewczęta i młode mężatki wiązały kolorowe „szalinówki” (wełniane chustki fabryczne), a kobiety starsze nosiły czepce tiulowe z szeroką, gufrowaną riuszką ozdobioną jedwabnymi wstążkami i przepasane zrolowanymi, jedwabnymi chustkami. Od końca XIX w. obuwie stanowiły czarne buciki ze sznurowaną do połowy łydki cholewką. Mężczyźni spod Sannik nosili białe koszule z przewiązaną pod szyją krawatką, chabrowe spodnie, czerwone lub czarne spencery (rodzaj kaftana z długim rękawem) z czerwonymi wypustkami, a jako wierzchnie okrycie – czarne sukmany przepasane zielonoczerwonym pasem. Zdobnictwo Wnętrze dawnej izby chłopskiej wypełniały meble dość skromne. Proste formy były czasem urozmaicane lekkim profilunkiem. Występowały różnego rodzaju ławy, w tym szlabany o profilowanych oparciach służące do spania i różne stoły na toczonych lub krzyżowych nogach, szafy, komody kredensy, bieliźniarki. Przedmiotem dumy każdej gospodyni była skrzynia wianna, zdobiona kwietnymi, barwnymi motywami. Podczas świąt kościelnych i uroczystości wnętrza chat strojono zielonymi gałązkami, słomianymi ozdobami, kolorową bibułą lub papierem. ___________________________________________________________________________________
Wykonawca: „Środowisko” s.c.
75
„Zintegrowana Strategia Rozwoju Obszarów Wiejskich Regionu Gąbińsko­Włocławskiego” W drugiej połowie XIX wieku na Kujawach pojawiają się naczynia fajansowe z dekoracją kwiatową, które stawiano na miśnikach. Ogromnym powodzeniem cieszyły się ręcznie malowane misy, talerze, kubki, z motywami chabrów, tulipanów, astrów i róż zaczerpniętymi ze sztuki ludowej. Ziemia gąbińsko­sannicka słynęła natomiast z tkactwa. W Sannikach, Gąbinie, Kiernozi i Gostyninie funkcjonowały w XIX w. farbiarnie i ręczne drukarnie płótna. Drukowane techniką batikową płótno używano na pościel, spódnice, „kiecki” i zapaski. W regionie tym wypracowano własny styl tkanin dekoracyjnych, nie spotykany w innych regionach Polski. Najbardziej znane były wełniane kraciaki i pasiaki związane z odzieżą kobiecą, nakrycia na łóżka zwane „odziewajkami”. Do dzisiejszych czasów przetrwały w regionie tradycje budowy słomianych pająków, wycinanek, haftów, zdobnictwa skrzyń i komód, garncarstwa, drewnianych rzeźb, wikliniarstwa. Najciekawszą formą zdobnictwa ludowego regionu gąbińsko­sannickiego są wycinanki z papieru w postaci: „klapoków”, „ptaków”, i „wesel”. Twórcy Jedną z licznych w regionie artystek sztuki ludowej jest pani Krystyna Cieślak z Sannik. Od ponad czterdziestu pięciu lat wyrabia słynne sannickie oklejanki, palmy, wycinanki (klapoki, ptaki, wesela), pająki, bibułowe bukiety, znane przez kolekcjonerów wyrobów ludowych w kraju i za granicą. Brała udział w licznych kiermaszach – przy festiwalach Folkloru i Sztuki Ludowej w Płocku, „Cepeliadach” w Warszawie, „Niedzielach Sannickich” we własnym środowisku. Prace, tej najczęściej nagradzanej twórczyni regionu, mają w swoich zbiorach muzea w Warszawie, Toruniu, Lublinie i Płocku. W twórczości towarzyszy jej Barbara Wieczorek (wycinanki, pająki, pisanki, palmy), Elżbieta Siedlarek (wycinanki), Teresa Wojno (wycinanki, obrazy, wiersze), Daniela Tomasik (wycinanki, bukiety
z bibuły), Maria Odalska (bukiety z piór i bibuły) i Jolanta Mikołajczyk (wycinanki). Panie te są laureatkami licznych konkursów, aktywnie uczestniczą w różnych kiermaszach, wystawach, warsztatach, m. in. w targach turystycznych, imprezach agroturystycznych i ekologicznych, włączają się w działania kulturalne gmin współpracując z Gminnymi Ośrodkami Kultury. W ramach akcji „ginące zawody” przekazują swoje umiejętności młodzieży. Rysunek. II.5 Wycinanki pani Elżbiety Siedlarek (Zielka, Kogut, Klapok). Źródło: www.scisanniki.republika.pl
76 ___________________________________________________________________________________
Wykonawca: „Środowisko” s.c.
„Zintegrowana Strategia Rozwoju Obszarów Wiejskich Regionu Gąbińsko­Włocławskiego” Różnego rodzaju rękodzieło kultywowane jest przez mieszkańców gminy Gostynin: Lucienia (wycinanka), Sierakówka (wiklina, haft, wyroby z ptasich piór), Strzałki, Choinka (palmy wielkanocne i stroiki z suszonych kwiatów). Gmina Gąbin i Nowy Duninów może poszczycić się wyrobami wiklinowymi Zygmunta Zalewskiego oraz drewnianymi rzeźbami Zbigniwa Szulińskiego i Witolda Kalwasińskiego. Region danych Kujaw słynie z malowanego fajansu, hafciarstwa, wyrobów ze słomy, a szczególnie dzieł Wandy Okupskiej (wyroby ze słomy), Jadwigi Celmer, Wioletty Korpal (ręczne malowanie ceramiki, wydmuszki). Pasjonatką starych mebli i przedmiotów i ich zdobnictwem oraz wyrobów ze słomy, suszonych kompozycji i malarstwa na szkle jest pani Ewa Pasternak z Baruchowa. Rysunek II.6 Dzieło pani Ewy Pasternak z Baruchowa. Źródło: www.baruchowo.pl
Obyczaje Boże Narodzenie jest okresem bardzo bogatym w obrzędy i zwyczaje. Szczególnie rozpowszechnione było w regionie kolędowanie z szopką. Poza tym bardzo popularny było widowisko "herodów” z udziałem Króla Heroda, ___________________________________________________________________________________
Wykonawca: „Środowisko” s.c.
77
„Zintegrowana Strategia Rozwoju Obszarów Wiejskich Regionu Gąbińsko­Włocławskiego” Marszałka, Adiutanta, Anioła, Żyda, Diabła i Śmierci. Odbywało się ono w święta Bożego Narodzenia lub w święto Trzech Króli.
Najbardziej rozpowszechniony stał się zwyczaj strojenia drzewka sosny lub świerku. Na Kujawach drzewko zawieszano dawniej u sufitu nad stołem, w rogu izby lub po prostu stawiano na ziemi. Zdobiono je łańcuchami ze słomy lub papieru oraz specjalnym pieczywem przypominającym swym kształtem różne zwierzęta (konie, krowy, kozy, owce, kury, koguty). Choinka dekorowana była także jabłkami, orzechami i ozdobami z papieru. Oprócz niej w Wigilię stawiano także snop niemłóconego zboża w rogu izby.
Stół wigilijny nakrywano białym obrusem pod które wkładało się siano i kilka groszaków. Przed spożywaniem dziewięciu potraw domownicy dzielili się opłatkiem Przygotowane potrawy podawał gospodarz domu. Gospodyni nie wstawała od stołu, by kury wiosną chętniej siadały na jajkach. Po spożyciu wieczerzy wigilijnej każdy z domowników wyciągał spod obrusa pojedyncze źdźbło siana na wróżbę długiego lub krótkiego życia: kto wyciągnie najdłuższe źdźbło, będzie żył najdłużej. Dzieci sięgały pod obrus po przeznaczone dla nich drobne pieniądze. Wierzono powszechnie, że kłótnia w Wigilię jest wróżbą niezgody przez cały rok. Gdy w noc wigilijną świecą gwiazdy to znak, że kury przez cały rok będą się dobrze niosły. Jeśli jest pochmurno ­ to krowy będą cały rok dojne.
Zapusty i Podkoziołek. Zwyczaje zapustne w dużym stopniu przetrwały do dzisiejszych czasów i są kultywowane na większości obszaru Kujaw. Odbywają się one w okresie przedwiosennym, związane są z przełomem karnawałowo­wielkopostnym. Zawierają one wiele elementów, mających na celu zapewnienie urodzaju i wszelkiego dostatku oraz stanowią swego rodzaju wypędzenie nieprzychylnej człowiekowi zimy. Barwne i głośne korowody zapustnych przebierańców obchodziły wsie (zwykle od "tłustego czwartku" do wtorku zapustnego), zbierając datki, składając życzenia wszelkiej pomyślności i zapraszając wieczorem do karczmy na tzw. zabawę podkoziołkową, która kończyła okres karnawału. Wśród zwierząt znajdowały się te, które symbolizowały życie i wegetację ­ "koza", "bocian", "koń" i "niedźwiedź". W przedstawieniu uczestniczyli Żyd, Żydówka ­ Siora, Cyganie i Muzykant. Całości dopełniały specyficzne zachowania postaci z korowodu ­ tańce, skoki, bodzenie, szczypanie itd., którym towarzyszyły głośne dzwonki mające na celu odpędzenie wszelkiego zła, a szczególnie zimę. Na zabawie podkoziołkowej musieli się pojawić wszyscy młodzi, którzy zwlekali z zamążpójściem lub ożenkiem. Młode panny przez cały rok zbierały drobne monety, które następnie wrzucały do specjalnego talerza, aby wykupić
sobie
taniec
z
jednym
z chłopców. Na tym talerzu, ustawionym przed kapelą, znajdowała się mała 78 ___________________________________________________________________________________
Wykonawca: „Środowisko” s.c.
„Zintegrowana Strategia Rozwoju Obszarów Wiejskich Regionu Gąbińsko­Włocławskiego” figurka tzw. naguska, czyli chłopca lub koziołka, symbolizująca męską płodność. W czasie okresu międzywojennego nazwa "podkoziołek" została zastąpiona "kozą" i w takiej formie przetrwała do dziś. Zwyczaj jest nadal kultywowany i choć podlega z biegiem lat pewnym modyfikacją, to jest przejawem autentycznego, żywego folkloru na Kujawach. Szczególnie interesujące grupy przebierańców działają obecnie m.in. we Włocławku.
Święta Wielkanocne w regionie przebiegały bardzo podobnie jak w innych częściach kraju. Rozpoczynały się Niedzielą Palmową, podczas której robiono palmy i niesiono je do kościoła w celu ich poświęcenia (zwyczaj ten przetrwał do dziś). Palmy tworzyły gałązki wierzby z baziami, związane tasiemką lub wstążką, czasem urozmaicane borówkami i trzciną. Używane były do odpędzania "złych mocy" w domach, zatykania granic pól. Zanoszono je także na groby w dzień zaduszny. Szczególnie kultywowany przez młodych ludzi jest obrzęd oblewania wodą w Wielki Poniedziałek tzw. "śmingus dyngus"
Boże Ciało. W tym dniu, podobnie jak w całej Polsce, rozwinął się zwyczaj robienia wianków. Na Kujawach było ich zawsze siedem lub dziewięć, a wykonywane były z różnorodnych ziół: mięty, rumianku, piołunu, lipy, piwonii i in. Następnie w wigilię dnia świętego Jana wykonywano wianki, które dziewczyny puszczały na wodę wróżąc zamążpójście. Były to niewielkie wianki z kwiatów, z umieszczoną pośrodku świeczką ­ załączano do nich czasem karteczki z nazwiskiem dziewczyny, która wykonała wianek. Z kolei w święto Matki Boskiej Zielnej rozwinął się zwyczaj zanoszenia do kościołów w celu poświęcenia specjalnych bukietów ze zbóż, kłosów i ziół (z dodatkiem marchwi i makówki).
Żniwa. Jednym ze zwyczajów żniwiarskich było dawniej tak zwane "wieńcowe" (zwane także "okrężnym"), czyli dożynki. Dziewczęta wykonywały wówczas bardzo ciekawe wianki, często nazywane "koronami". Plotły je z kwiatów polnych i ogrodowych, zdobiły makiem, astrami i innymi kwiatami, przewiązywały wstążkami. Sztuka wykonywania wieńców cały czas ewoluuje, z powodu różnorodnych konkursów i bardzo uroczyście obchodzonych w regionie dożynek gminnych.
Wesela. Wiele elementów z tradycyjnego wesela przetrwało do dziś jak zwyczaj witania państwa młodych chlebem i solą, czy oczepiny. Tańce w czasie dawnego wesela prowadził starosta weselny. Około północy zaczynały się oczepiny, poprzedzone rozplecinami­ starosta rozplatal warkocz panny młodej. Pannę młodą sadzano na dzieży chlebowej ___________________________________________________________________________________
Wykonawca: „Środowisko” s.c.
79
„Zintegrowana Strategia Rozwoju Obszarów Wiejskich Regionu Gąbińsko­Włocławskiego” i starościna zdejmowała jej ruciany wianek, a zakładała czepek małżeński. Pan młody musiał następnie wykupić wianek. W czasie oczepin druhny i drużbowie rywalizowali ze sobą na przyśpiewki np. Odśpiewywali również młodych i ich rodziców. Pojawiały się różne żarty weselne: zatykanie komina, zabieranie pannie młodej butów za wykupne. W trakcie uczty weselnej odbywały się liczne scenki z udziałem "baby", "dziada", "wróżki, "rybaka", "Żydów" i innych. Postacie te brały udział w przetargu o wieniec panny młodej. Imprezy W kalendarz corocznych imprez regionu, w większości wyrastających z wielowiekowych tradycji, a po części będące odzwierciedleniem zachodzących przemian kulturowych, na stałe wpisały się takie święta jak:
­ Niedziela Sannicka (38 lat)
­ Dzień Ziemi w Słubicach (12 lat)
­ Sierpniowe Odpusty w Słubicach
­ koncerty chopinowskie w Sannikach (25 lat) + wernisaże
­ Jarmarki Kazimierzowskie w Kowalu (10 lat)
­ Pożegnanie lata w Iłowie
­ Otwarcie lasu w Iłowie
­ Święto Michała w Grzybowie
­ gminne wigilie
­ dożynki gminne
­ regaty żeglarskie w Nowym Duninowie
­ zawody hippiczne na stadionie w Łącku
­ plenery malarskie w Soczewce
­ „Hubertus" w Stadzie Ogierów w Łącku i w stadninach prywatnych
­ miodobranie (p. Karasek ze Zdworza, p. Poinc z Łącka, p. Gołębiewski)
­ pożegnanie lata
­ majówki przy figurkach i krzyżach przydrożnych
­ warsztaty plastyczne i plenery plastyczne. Organizowane przez SGTPG.
Legendy Urok ziemi gąbińsko­włocławskiej odnajdujemy również w licznych legendach, podaniach, bajkach – najbardziej ulotnej i szczególnie narażonej na zapomnienie twórczości ludowej. Przykłady takich magicznych opowiadań to: „Legenda o strzydze, zakonniku klasztoru w Szczawinie”, „Legenda o Dworku w Stawie”, „Legenda o obrazie Matki Boskiej w Suserzu”, „Legenda o powstaniu Gąbina”, „Cud nad Wisłą", „Legenda o Urodzinach Kazimierza Wielkiego na Zamku Kowalskim w Kowalu”, „Legenda o nazwie Kłótna”, „Leganda o powstaniu wsi Łąck”, „Legenda o rodzinie Ike – Duninowskich”. 80 ___________________________________________________________________________________
Wykonawca: „Środowisko” s.c.
„Zintegrowana Strategia Rozwoju Obszarów Wiejskich Regionu Gąbińsko­Włocławskiego” Postacie historyczne
W ciągu dziesięciu wieków historii Polski w regionie gąbińsko­włocławskim urodziło się lub mieszkało tysiące osób, które wniosły ważny wkład w budowę gospodarczego, kulturalnego i politycznego dorobku ojczyzny. Niektórzy z tych ludzi należą do najwybitniejszych i najbardziej znanych postaci naszych dziejów, inni są mniej znani a ogromna większość pozostaje bezimienna. Poniżej zamieszczono krótkie notki biograficzne kilkunastu spośród tej rzeszy.
Dobrzyków Osiński Kazimierz, Józef, Herman (1738­1802). Urodzony w Dobrzykowie pijar, pedagog, autor i tłumacz dzieł z zakresu fizyki, chemii, metalurgii, współzałożyciel warszawskiego Towarzystwa Przyjaciół Nauk. Po studiach w Warszawie wykładał filozofię, matematykę, fizykę i chemię w Collegium Nobilium. Stworzył pierwszą w Warszawie szkolną pracownię chemiczną. Był autorem Fizyki doświadczeniami stwierdzonej (1777), pierwszych polskich podręczników metalurgii żelaza (1782) i pracy Gatunki powietrza odmienne od tego, w którym żyjemy (1783).
Gąbin Abraham Abele Ben Hayyim Halevi (1637­1683). Urodzony w Gąbinie żydowski filozof, rabin i sędzia kahału. Przez wiele lat był rabinem kaliskim, wielce poważanym z powodu głębokiej swej wiedzy. Wielką międzynarodową sławę zdobył dzięki pośmiertnemu wydaniu dzieła Magen Abraham ­ Tarcza Abrahama (Dyrenfurt 1693 r.) oraz innych dzieł komentatorskich, w tym pracy Zajit Raanan ­ Oliwka rozłożysta (Dessau 1704 r. ), komentarza do dzieła Szulchan Aruch Józefa Karo oraz objaśnień do pięcioksiągu Mojżesza. Dobrowolski Franciszek (1830­1896). Urodzony w Gąbinie. Dziennikarz, dyrektor teatru, podczas Powstania
Styczniowego
w 1863 r. członek Rządu Narodowego. Ukończył ___________________________________________________________________________________
Wykonawca: „Środowisko” s.c.
81
„Zintegrowana Strategia Rozwoju Obszarów Wiejskich Regionu Gąbińsko­Włocławskiego” gimnazjum płockie i wydział prawa uniwersytetu moskiewskiego. W czasie powstania styczniowego został naczelnikiem powiatu rawskiego a potem członkiem rządów "majowego" i "wrześniowego". Po powrocie z zesłania zamieszkał
w
zaborze
pruskim
i zajął się publicystyką. Od 1871 r. przez 25 lat był naczelnym redaktorem "Dziennika Poznańskiego" a w latach 1883 ­ 1896 dyrektorem Teatru Polskiego w Poznaniu, przyczyniając się do jego rozkwitu.
Lasocki Kazimierz (1871­1952). Urodzony w Gąbinie malarz – pejzażysta i krytyk teatralny. Kształcił się w Warszawie pod kierunkiem W Gersona, a potem w ASP
w Monachium i we Włoszech. Po powrocie do kraju w 1919 r. brał udział w licznych wystawach organizowanych w warszawskiej "Zachęcie". Jego zasadnicza twórczość to malarstwo sztalugowe ­ portret, sceny rodzajowe, pejzaż wiejski, a także rysunek. Został nagrodzony za swe obrazy olejne: "Południe" (1925) i "Struga" (1927). Z litografii Lasockiego znane są: "Autoportret" i "Sianokosy". Felicjan Sławoj Składkowski (1885­1962). Urodzony w Gąbinie, generał, premier RP w latach 1936­1939, z zawodu lekarz. W 1911 r. ukończył medycynę na UJ w Krakowie. Od 1914 r. w Legionach Polskich. Jako towarzysz Józefa Piłsudskiego, po przewrocie majowym zajmował stanowiska w rządzie (Komisarz dla Warszawy, Minister Spraw Wewnętrznych, od 1931 szef administracji Armii. Od 1936 r. pełnił urząd Premiera RP. 30 września 1939 r. złożył dymisję. Internowany w Rumunii przedostał się w 1940 r. do Turcji i dalej do Palestyny. Od 1947 r. na emigracji w Londynie, gdzie zmarł.
82 ___________________________________________________________________________________
Wykonawca: „Środowisko” s.c.
„Zintegrowana Strategia Rozwoju Obszarów Wiejskich Regionu Gąbińsko­Włocławskiego” Gostynin Ksawery Wakulski (1843­1925). Urodzony w Gostyninie, inżynier. Szkołę Główną ukończył uzyskując tytuł magistra w Warszawie w 1866 roku. Następnie studiował w Szkole Dróg i Mostów w Paryżu Wyemigrował do Południowej Ameryki, gdzie pełnił od 1873 roku odpowiedzialną funkcję naczelnego inżyniera i dyrektora telegrafów peruwiańskich. Iłów Stefan Stańczak (1918­2000). Urodzony w Iłowie, żołnierz, uczestnik bitwy pod Monte Cassino. Jako szesnastolatek zgłosił się do wojska i został przyjęty do 22 Pułku Ułanów w Brodach. Ukończył szkołę podoficerską. We wrześniu 1939 służył w kawalerii i piechocie. Wzięty do niewoli przez Rosjan i zesłany na Syberię, wstąpił do armii gen Andersa. i walczył pod Monte Cassino. Po wojnie mieszkał w Anglii, w USA, w Chicago, gdzie po ukończeniu seminarium został diakonem w parafii Św. Jacka. W 1988 roku mianowany członkiem Sądu Biskupiego w Archidiecezji Chicagowskiej. Odznaczony m.in.: Złotym Krzyżem Zasługi Rządu Polskiego na Wygnaniu, Krzyżem Monte Cassino, Brytyjskim Medalem Obrony. Zmarł w Chicago 8 stycznia 2000 roku.
Koszelew Sumiński Leopold (1798­1862). Urodzony we wsi Koszelew, pedagog. W 1821 r. ukończył Wydział Nauk Pięknych Uniwersytetu Warszawskiego. Nauczał języków starożytnych w Warszawie, Sejnach, Łomży, Pułtusku. Od 1829 r. był rektorem Szkoły Wydziałowej na Muranowie w Warszawie, a w 1833 r. został mianowany członkiem Rady Wychowania Publicznego Królestwa Polskiego. Od 1841 r. był przewodniczącym komitetu egzaminacyjnego dla nauczycieli. W latach 1856 ­ 1861, kiedy otrzymał emeryturę, zajmował stanowisko pomocnika kuratora Okręgu Naukowego warszawskiego. W 1837 r. wydał w języku łacińskim bajki Ezopa. Był autorem słownika łacińsko­polskiego, rozpraw filozoficznych, podręcznika dla szkół elementarnych. Kowal Władysław Łokietek (ok. 1260­1333). Urodzony na Kujawach, książę brzesko ­ kujawski od 1267, sieradzki od 1288, łęczycki od 1294, król polski od 1320; ojciec Kazimierza Wielkiego. W 1304 r. powrócił z czteroletniego wygnania, po czym do 1314 r. skupił w swym ręku większość ziem polskich. W 1320 koronował się w Krakowie. Walczył z Zakonem Krzyżackim, m.in., pod Płowcami (1331), ___________________________________________________________________________________
Wykonawca: „Środowisko” s.c.
83
„Zintegrowana Strategia Rozwoju Obszarów Wiejskich Regionu Gąbińsko­Włocławskiego” mimo tego jednak utracił na ich rzecz Pomorze Gdańskie i rodzinne Kujawy. Zmarł 2 marca 1333 roku w Krakowie.
Kazimierz Wielki (1310 – 1370). Urodzony w Kowalu, syn Władysława Łokietka, ostatni król z dynastii Piastów. W 1339 r. zrzekł się księstw śląskich na rzecz Czech; w 1343 r. zawarł z Krzyżakami pokój w Kaliszu, odzyskując Kujawy i ziemię dobrzyńską; w 1340­49 przyłączył do Polski Ruś halicką; w 1355 r. zapewnił sukcesję po sobie królowi Węgier Ludwikowi, w 1364 r. założył uniwersytet w Krakowie. Okres panowania Kazimierza był czasem rozwoju gospodarczego
i kulturalnego, udanych reform administracji, wojska i prawa, rozwoju miast i budowy systemu zamków warownych. Piotr Tylicki (1543 – 1616). Urodzony w Kowalu, ksiądz, biskup chełmiński, następnie warmiński, kujawsko­pomorski i krakowski. Syn Andrzeja, wójta Kowala. W wieku 45 lat przyjął święcenia diakonatu. Za Stefana Batorego został sekretarzem królewskim. W 1591 został referendarzem koronnym. Towarzyszył królowi Zygmuntowi Wazie w nieudanej wyprawie po tron Szwecji. Wspierał Akademię Krakowską, klasztory, szpitale i kościoły. Ufundował stypendium dla studentów Akademii Krakowskiej pochodzących
z Warmii oraz kaplicę w kościele św. Mikołaja w Toruniu.
Jędrzejewski Alfons Franciszek (1865­1850). Urodzony w Kowalu, ksiądz, kapelan. W 1891 wstąpił do zakonu paulinów. Pracował w Częstochowie a potem na Kresach Wschodnich i w Estonii, gdzie był duszpasterzem kolonii polskiej. Od 1915 w Petersburgu jako duszpasterz, kapelan wojskowy i katecheta. W latach 1916­17 redaktor "Czytania Niedzielnego" w Petersburgu. Po rewolucji poszukiwany przez CZEKA, 84 ___________________________________________________________________________________
Wykonawca: „Środowisko” s.c.
„Zintegrowana Strategia Rozwoju Obszarów Wiejskich Regionu Gąbińsko­Włocławskiego” uciekł do Polski. W latach 20­tych i 30­tych działał w Rzymie jako społecznik, kaznodzieja i publicysta. Odznaczony Orderem św. Jerzego, Orderem Papieskiej Akademii Nauk, Orderem Matki Boskiej Betlejemskiej oraz Instytutu Francuskiego Historyczno­Heraldycznego.
Łąck Gen. Władysław Anders (1891­1970). Żołnierz, generał Wojska Polskiego. Podczas I wojny światowej służył w utworzonym w Rosji I Korpusie Polskim, po wojnie wstąpił do Wojska Polskiego. W wojnie 1920 r. dowódca 15 Pułku Ułanów Poznańskich. 8 września 1939 jako ostatni polski oficer opuszczał kwaterę sztabu w Łącku. Od 1941 r. dowódca Polskich Sił Zbrojnych w ZSRR, a po wyprowadzeniu wojsk ze ZSRR ­dowódca Armii Polskiej na Wschodzie i 2 Korpusu Polskiego, którym dowodził w kampanii włoskiej (Bitwa o Monte Cassino). Zmarł na emigracji w Londynie.
Edward Rydz­Śmigły (1886­1941). Żołnierz, polityk. W czasie pierwszej wojny światowej oficer Legionów Polskich, w 1920 r. na czele 3 armii polskiej zajął Kijów. Stronnik Piłsudskiego,
przedstawiciel konserwatywnego skrzydła w obozie sanacji. Od 1936 marszałek Polski, w 1939 r. Naczelny Wódz w wojnie obronnej. W latach 1938­39 jego rezydencją był pałac w Łącku. Po wrześniu internowany w Rumunii, skąd w 1941 r. przedostał się do kraju, próbując działać w konspiracji. Zmarł pod pseudonimem Adam Zawisza.
N. Duninów Władysław II Jagiełło (1351­1434). Wielki Książę Litewski a od 1386 r. pierwszy król polski z dynastii Jagiellonów. Podczas Wielkiej Wojny z Zakonem pokonał
Krzyżaków
w bitwie pod Grunwaldem. W 1414 r. podczas wojny głodowej wracający spod Królewca Jagiełło przeprawiał się przez Wisłę specjalnie w tym celu wybudowanym mostem łyżwowym na Wiśle pod Duninowem. Związał Polskę z Litwą unią horodelską ___________________________________________________________________________________
Wykonawca: „Środowisko” s.c.
85
„Zintegrowana Strategia Rozwoju Obszarów Wiejskich Regionu Gąbińsko­Włocławskiego” Sanniki (1413)
i
unią
grodzieńską
(1432).
W 1430 r. wydał przywilej jedlneśki, kodyfikujący i rozszerzający prawa szlachty. Zmarł w Gródku Jagiellońskim.
Fryderyk Franciszek Chopin (1810­1849). Kompozytor i pianista. Czołowy przedstawiciel muzyki okresu romantyzmu na świecie. W 1828 r. przebywał w Sannikach u swego kolegi, Konstantego Pruszaka. Stykał się z twórczością ludu sannickiego, podziwiając folklor i przyrodę. Czerpał stąd do swojej muzyki. W Sannikach skomponował Rondo C­dur na dwa fortepiany, czym zapisał Sanniki w historii muzyki. Zmarł 17 października 1849 r. w Paryżu.
Słup Maria Kownacka (1894­1982). Urodzona w 1894 r. w Słupie pod Szczawinem Kościelnym, pisarka, działaczka oświatowa i samorządowa, propagatorka teatrów dziecięcych. Jedna z najwybitniejszych postaci polskiej literatury dziecięcej XX w, autorka m.in. Plastusiowego pamiętnika (1936), Kajtkowych przygód, Rogasia z Doliny Roztoki oraz wielu sztuk dla teatrów dziecięcych. Była laureatką licznych nagród, m.in. Orderu Uśmiechu, a jej utwory zostały przetłumaczone na wiele języków. Zmarła w Warszawie. Trębki Andrzej Juliusz Małkowski (1888 ­1919) Urodzony w Trębkach, twórca polskiego skautingu, działacz organizacji młodzieżowych i niepodległościowych. Harcerstwem zainteresował się w 1909 r. W 1913 r. podczas
zlotu
w Anglii przewodził polskiej grupie i posługiwał się polską flagą. Po krótkim epizodzie w Legionach Polskich, podczas I wojny światowej wyjechał do Ameryki, gdzie próbował tworzyć polskie oddziały. W 1917 r. był na froncie w armii kanadyjskiej. 86 ___________________________________________________________________________________
Wykonawca: „Środowisko” s.c.
„Zintegrowana Strategia Rozwoju Obszarów Wiejskich Regionu Gąbińsko­Włocławskiego” W 1918 wstąpił do armii gen Hallera. Zginął
w katastrofie morskiej podczas misji do polskich oddziałów w Odessie.
Maria Wittek (1899 ­1997). Urodzona w Trębkach, żołnierz, generał brygady Wojska Polskiego, jedyna kobieta ­ generał w Wojsku Polskim. Od 1917 należała do Polskiej Organizacji Wojskowej, od 1919 służyła w Wojsku Polskim. W międzywojniu
organizowała przysposobienie wojskowe kobiet. W latach 1939­45 na czele Wojskowej Służby Kobiet w KG ZWZ ­ AK. Dosłużyła się stopnia podpułkownika. W 1948 była szefem Wydziału Kobiecego KG PO "Służba Polsce", w 1949 aresztowana i uwięziona, pracowała potem jako kioskarka. W 1991 r. została mianowana generałem brygady. Odznaczona Orderem Virtuti Militari. Włocławek niebieskich (1543).
Mikołaj Kopernik (1473­1543). Duchowny, lekarz, astronom, twórca systemu heliocentrycznego., jeden z największych uczonych Odrodzenia. W latach 1491­94 kształcił się w szkole duchownej we Włocławku, następnie na uniwersytetach w Krakowie, Bolonii, Padwie i Ferrarze. Biskup warmiński, w czasie wojny z Krzyżakami dowodził obroną Olsztyna. Autor prac naukowych z dziedziny ekonomii i medycyny oraz przełomowego dzieła O obrotach ciał Stanisław Karnkowski (1520­1603). Od 1567 r. biskup włocławski, potem arcybiskup gnieźnieński i prymas Polski, przeciwnik reformacji, inicjator utworzenia w 1569 roku we Włocławku pierwszego w kraju ___________________________________________________________________________________
Wykonawca: „Środowisko” s.c.
87
„Zintegrowana Strategia Rozwoju Obszarów Wiejskich Regionu Gąbińsko­Włocławskiego” seminarium duchownego. Wspierał rozwój zakonu jezuitów, będącego głównym narzędziem walki z reformacją.
Przewodniczył komisji sejmowej, która opracowała tzw. Statuty Karnkowskiego w sprawie Gdańska. Promował kandydaturę Stefana Batorego na króla. Po śmierci Batorego był interrexem.
Tadeusz Andrzej Bonawentura Kościuszko (1746­1817). Żołnierz, generał, przywódca powstania 1794, bohater narodowy. Absolwent i instruktor Szkoły Rycerskiej w Warszawie, 1775­83 w Ameryce, uczestnik walk o niepodległość
Stanów Zjednoczonych, od 1789 r. w wojsku polskim. Od lutego do maja 1790 r. przebywał we Włocławku reorganizując dywizję wielkopolską. Zasłużony w wojnie polsko­rosyjskiej 1792. W 1794 stanął na czele narodowego powstania. Wzięty do niewoli przez Rosjan, potem na emigracji. Zmarł w Szwajcarii. Jan Nagórski (1888­1976). Urodzony we Włocławku, pilot, pionier lotnictwa polarnego. W 1909 ukończył carską szkołę wojskową. Od 1912 r. członek Wszechrosyjskiego Aeroklubu. W 1914 r. został pierwszym pilotem polarnym, dokonując pięciu historycznych lotów nad Arktyką w poszukiwaniu ekspedycji Georgija Siedowa. W czasie rewolucji 1917 r. jednostka Nagórskiego przyłączyła się do Armii Czerwonej, przez co w 1919 r. w Polsce odmówiono mu prawa do służby wojskowej. Pomyłkowo uznany przez Rosjan za poległego, a przez Polaków odtrącony, żył anonimowo w Polsce do 1955 r., kiedy na nowo odkrył go Czesław Centkiewicz. Zmarł w Warszawie.
Antoni Gluziński (1856­1935), urodzony we Włocławku, najwybitniejszy polski lekarz internista okresu międzywojennego. Studiował i pracował, do 88 ___________________________________________________________________________________
Wykonawca: „Środowisko” s.c.
„Zintegrowana Strategia Rozwoju Obszarów Wiejskich Regionu Gąbińsko­Włocławskiego” 1896 r., na UJ w Krakowie, potem kierował klinikami wewnętrznymi we Lwowie i Warszawie. W klinice Korczyńskiego razem z Jaworskim prowadził badania nad chorobami żołądka. Opracował metodę otrzymywania treści żołądkowej, stosując jako bodziec tzw. śniadanie białkowe. Określił prawidłowe wartości kwasoty żołądkowej i dowiódł, że fizjologiczny proces trawienia odbywa się w jelitach cienkich, zmieniając dotychczasowe poglądy na leczenie chorób żołądka.
Był założycielem
i redaktorem „Polskiego Archiwum Medycyny Wewnętrznej”.
Tadeusz Reichstein (1897­1996). Urodzony we Włocławku, biochemik. Z kraju wyjechał mając 8 lat. W latach 1929­1933 pracownik naukowy
w Zurychu, 1934­1967 profesor uniwersytetu w Bazylei, od 1952 członek Royal Society, od 1994 członek PAN. W 1933 r. zsyntezował kwas askorbinowy, czyli witaminę C. Badając hormony kory nadnerczy, wyizolował aldosteron i kortyzon (1936). Za opracowanie struktury i opisanie działania biologicznego tych hormonów otrzymał w 1950 Nagrodę Nobla.
___________________________________________________________________________________
Wykonawca: „Środowisko” s.c.
89