recenzja 1 - Teologia UKSW

1
Ks. dr hab. em. prof. UAM Bernard Kołodziej TChr
ul. Panny Marii 4
60-962 Poznań
Tel. kom. 606-515-616
e-mail: [email protected]
RECENZJA PRACY DOKTORSKIEJ
Ks. mgr lic. Ryszard Zalewski:
Szkoły Sobotnie jako wyraz troski Polskiej Misji Katolickiej w Anglii i
Walii o polskich emigrantów.
Pisanej na Wydziale Teologicznym Uniwersytetu Kardynała Stefana
Wyszyńskiego w Warszawie - pod kierunkiem ks. prof. dra hab. Jarosława Różańskiego.
Sytuację geopolityczną Europy, a właściwie całego świata zmienił wybuch II wojny
światowej w 1939 roku. Polska została zaatakowana przez dwóch potężnych sąsiadów:
hitlerowskie Niemcy i bolszewicki Związek Radziecki. Polska, mimo iż była w sojuszu
wojskowym z Francją i Wielka Brytanią, osamotniona podjęła jednak nierówną walkę.
Wspomniane państwa sojusznicze 3 września wypowiedziały wprawdzie wojnę Niemcom,
jednak na polu militarnym nic nie zrobiły, aby wspomóc samotnie walczącą Polskę.
Dodatkowo, 17 września, wschodnią granicę Polski przekroczyły wojska sowieckie. Było to
zgodne z wcześniejszym układem Ribbentrop-Mołotow. Wtedy to rząd polski i ówczesne
dowództwo opuściło kraj udając się do Rumunii. Nie poddał się polski żołnierz, który
masowo przedostawał się do Francji, gdzie pod nowym dowództwem gen. Władysława
Sikorskiego tworzyła się armia polska, walcząca dalej z Niemcami. We Francji powstał też
nowy polski rząd wraz z nowym prezydentem. Po wkroczeniu wojsk niemieckich do Francji,
Polacy walczyli w obronie tegoż kraju. Po klęsce Francji polski rząd, armia wraz z
dowództwem, przedostała się do Wielkiej Brytanii, jedynego kraju, który nadal stawiał opór
zaborczym Niemcom. Polacy brali też bardzo skuteczny udział w obronie Wielkiej Brytanii –
zwłaszcza polskie lotnictwo i marynarka wojenna. Tak rozpoczął się wojenny exodus
Polaków - najpierw wojska i rządu polskiego, a potem i ludności cywilnej, która została
wywieziona z kraju na Daleki Wschód – do Wielkiej Brytanii.
2
Po zakończeniu w 1945 roku II wojny światowej, z której Polska wyszła wprawdzie
zwycięsko, ale było to zwycięstwo okupione utratą wschodnich rubieży kraju oraz zmianą
opcji politycznej narzuconej przez Związek Radziecki. Kraj został wyniszczony wojną przez
wymordowanie milionów obywateli, deportacjami polskiej ludności zwłaszcza z kresów
wschodnich, wielkim zniszczeniem majątku narodowego, a szczególnie stolicy Warszawy.
Polacy w wyniku wojny ponieśli największe straty fizyczne i materialne, walcząc przy
tym z okupantem hitlerowskim na wszystkich frontach, z aliantami zachodu i wschodu.
Powojenna zmiana granic kraju oraz opcji politycznej była przyczyną, iż wysiedleni z kresów
wschodnich na Sybir Rodacy oraz żołnierze powstałej tam armii gen Władysława Andersa,
która zapisała bohaterski szlak bojowy w wyzwalaniu spod niemieckich faszystów krajów
Europy Zachodniej nie mieli dokąd wracać. Do tych tułaczy dołączyli jeszcze Polacy
wyzwoleni z niemieckich obozów koncentracyjnych i obozów pracy przymusowej. Nieliczni,
którzy wracali do kraju, byli represjonowani i skazywani wyrokami sądowymi. Polacy
rozproszyli się po całym świecie, powiększając liczbę emigrantów – największą ich ilość
przyjęła Wielka Brytania.
Mimo iż w nowej rzeczywistości politycznej w kraju powstał rząd uznany wkrótce
przez wszystkie kraje świata, nadal istniał w Wielkiej Brytanii rząd emigracyjny, który wraz z
Polakami w tym kraju, starali się przedłużyć istnienie wolnej Ojczyzny. Polacy w Wielkiej
Brytanii nie tworzyli emigracji polskiej, byli oni, jak sami się określali: Polakami w Wielkiej
Brytanii, była to namiastka niepodległej Polski. Oprócz rządy polskiego istniały stronnictwa
polityczne, organizacje społeczne, polskie wydawnictwa i prasa polska, szkolnictwo polskie,
a także polskie duszpasterstwo rzymsko-katolickie istniejące niezależnie od struktur
brytyjskiego Kościoła rzymsko-katolickiego. Polscy duszpasterze zorganizowani w Polskiej
Misji Katolickiej w Anglii i Walii – istniejącej już od początki XX wieku oraz nowo
powstałej Polskiej Misji Katolickiej w Szkocji, tworzyli polskie parafie terytorialne, a rektor
Polskiej Misji Katolickiej posiadał nad nimi władzę jurysdykcyjną. Istniała również łączność
z strukturą Kościoła katolickiego w kraju, gdyż rektorzy mianowani byli przez Prymasa
Polski.
W pierwszym okresie pobytu w Wielkiej Brytanii Polacy żyli nadzieją szybkich zmian
politycznych w świecie i możliwością powrotu do kraju, starając się nie asymilować do
miejscowego społeczeństwa. Wraz z upływem czasu i wzrostem nowego pokolenia Polaków
urodzonych już na emigracji, które coraz bardziej wrastało w miejscowe społeczeństwo,
dostrzegano możliwość zapominania przez nich tradycji i wartości narodowych. Przyczyniała
się to tego miejscowa szkoła, zdobywanie zawody, studia i stopniowy awans społeczny w
społeczeństwie brytyjskim. Niewątpliwie przyczyną był też realny brak łączności z krajem.
Ten sam problem istniał również w innych krajach osiedlenia się Polaków po II
wojnie światowej, wszędzie jednak dostrzegano, iż polskie parafie, szkoły i misje
duszpasterskie oraz polscy duszpasterze - są centrami polskiej tożsamości narodowej i
nośnikami polskiej kultury.
Polskie duszpasterstwo emigracyjne zostało zorganizowane po II wojnie światowej na
innych zasadach. Po powrocie prymasa Polski kard. Augusta Hlonda w lipcu 1945 roku do
kraju, w Rzymie pozostał biskup polowy Józef Gawlina, który najpierw był ordynariuszem
wszystkich Polaków w Niemczech, a potem z nominacji papieskiej protektorem, czyli
opiekunem wszystkich Polaków na całym świecie. W Rzymie przy kościele św. Stanisława
3
biskupa i męczennika powstała centrala duszpasterstwa polonijnego obejmująca cały świat.
Po śmierci abpa J. Gawliny duszpasterstwem polonijnym kierowali delegaci prymasa Polski,
kard. Władysław Rubin, a po nim żyjący jeszcze abp Szczepan Wesoły.
Szczególne znaczenie miało oprócz polskiego duszpasterstwa, polskie szkolnictwo
zorganizowane prze polskich parafiach – w tym tzw. szkoły sobotnie. W Szkołach
Przedmiotów Ojczystych, duszpasterze i nauczyciele świeccy budowali w następnych
Polakach urodzonych już na brytyjskiej ziemi silna polska świadomość narodową. Dodać
trzeba, że obok Polskiej Misji Katolickiej wielką pomocą był też Polski Rząd na Uchodźstwie
oraz Polska Macierz Szkolna.
Przedmiot i tytuł rozprawy
Głównym przedmiotem zainteresowania Autora rozprawy doktorskiej ks. mgr.
Ryszarda Zalewskiego pt. Szkoły Sobotnie jako wyraz troski Polskiej Misji Katolickiej w
Anglii i Walii o polskich emigrantów, ss. 302.; jest - zgodnie z tytułem rozprawy - ukazanie
roli Polskiej Misji Katolickiej w powstawaniu i kształtowaniu polskich szkół sobotnich na
terenie Anglii i Walii. Jest to bowiem teren działania tejże Polskiej Misji Katolickiej.
(Odrębna jest Polska Misja Katolicka w Szkocji).
Celem podjęcia się opracowania tegoż tematu przez Autora, jest chęć włączenia się do
dalszych badań nad strukturami polskiego, powojennego Kościoła katolickiego w Anglii i
Walii. Autor posiada szczególny tytuł do podjęcia się opracowania tegoż tematu, gdyż od
1998 roku pracuje czynnie w tamtejszym polskim duszpasterstwie poczynając od polskiej
parafii w Swindon, Ipswich, Coventry, a od 2007 roku w parafii Bolton-Bury. Bierze więc
czynny udział m.in. w działalności polskich szkół sobotnich.
Autor stwierdza, że mimo istniejących już licznych artykułów dotyczycących tegoż
tematu, drukowanych zwłaszcza w katolickich periodykach wciąż brak jest w polskiej
literaturze ważniejszej syntezy, dotyczącej całościowego opracowania tegoż tematu. Dobrze
więc, że powstaje kolejna monograficzna prac naukowa, pozwalająca na coraz bardziej
syntetyczne ujmowanie tematu życia Polaków i polskiej emigracji w Wielkiej Brytanii.
Doktorant prezentuje też swój „warsztat naukowy” przedstawiając jakimi posłużył się
metodami przy kwerendzie oraz opracowaniu zebranego materiału źródłowego.
Przedmiot i tytuł rozprawy nie budzi więc wątpliwości, jest to kolejna próba ukazania
życia duchowego, polskich parafii rzymsko-katolickich oraz zaangażowania się polskiego
duchowieństwa na rzecz Polaków na terenie Anglii i Walii po II wojnie światowej.
Dzięki pracy polskich duchownych oraz całego personelu ludzkiego oraz organizacji
polskich stworzono w Wielkiej Brytanii namiastkę polskiego życia narodowego.
Wielu badaczy życia Polaków w Wielkiej Brytanii po II wojnie światowej stwierdziło
nawet, że Polacy w Wielkiej Brytanii, którzy byli skupieni przy polskich parafiach
wchodzących w skład Polskiej Misji Katolickiej, Polskiej Macierzy Szkolnej, Kołom SPK
(Stowarzyszenie Polskich Kombatantów) bardziej żyli i żyją polskim kulturowym
dziedzictwem narodowym niż rodacy w kraju.
4
Bibliografia i metoda pracy
Autor rozprawy doktorskiej zebraną bibliografię podzielił na następujące działy (bez
numeracji):
Pismo Święte i Dokumenty Kościoła
Uwagi krytyczne:
Jedynie poprawnie przedstawione jest Pismo Święte, Katechizm Kościoła
Katolickiego i Kodeks Prawa Kanonicznego (tytuł, miejsce i rok wydania). Następne pozycje,
jak Dekrety Soborowe, Listy Apostolskie, Przemówienia Papieskie, Listy Papieskie, Listy
Episkopatu itd. należałoby zaprezentować jedynie tytułami, autorami i miejscem oraz rokiem
wydania.
Szczegółowe dane dotyczące wykorzystanych stron należy stosować w konkretnym
przypisie (co Autor zresztą czyni). W ten sposób wydłuża się prezentowany fragment
bibliografii i czyni się ja mniej przejrzystą.
Źródła
Uwagi krytyczne:
Ta część bibliografii jest najliczniejsza, stanowi bowiem 14 stron. Znowu uwaga jak
do poprzedniego działu. Autor do tego działu „włożył” wszystkie materiały źródłowe z
których korzystał. Poczynając od zbiorów archiwalnych np. parafii w Coventry, s.202 i inne,
poprzez artykuły encyklopedyczne (np. Słownik polskich teologów katolickich s. 201), druki
wydawane przez Misję Katolicką, liczne czasopisma krajowe i zagraniczne, wydawnictwa
jednorazowe, Statuty Stowarzyszeń – aż do cytowanych stron internetowych. Cytuje przy tym
nawet wykorzystane strony!
Błędem jest zamieszczanie w źródłach wiele opracowań np. opracowanie ks. A.
Romejki dotyczące Wielkiej Brytanii, s.208!
Wszystko to sprawia, że ta część bibliografii, choć zasadnicza jest trudno czytelna i mało
przejrzysta.
Proponowałbym to podzielić na:
Archiwa parafialne
Źródła drukowane
Czasopisma – polsko i angielskojęzyczne, podawać tylko tytuły w cudzysłowie oraz lata
wydania. Szczegóły ze stronami tylko w przypisach (Autor to tak czyni – czyli jest to
dublowane!)
Strony internetowe
Opracowania źródłowe
Literatura pomocnicza
Uwagi krytyczne.
Generalnie takie same, jak do działu powyższego pt. Źródła. Autor podaje 11 stron
literatury pomocniczej wśród której są cytowane też te same co wyżej czasopisma oraz inne,
encyklopedie, źródłowe wydania jubileuszowe i inne, oraz tutaj słusznie zamieszczone
opracowania.
5
Tak jak wyżej: w bibliografii nie trzeba cytować stron, tylko autorów, tytuły, miejsca i
lata wydania.
Wydaje się, co wynika z powyższych uwag krytycznych, iż całą bibliografię –
przygotowując pracę do druku - należałoby przepracować, według sprawdzonego już
schematu – jest to propozycja:
np.:
Bibliografia:
I Źródła:
A. Archiwa Kościelne
Poczynając od centralnego Archiwum w Laxton Hall, dalej przedstawić
alfabetycznie wszystkie wykorzystane archiwa kościelne poczynając od Polskiej
Misji Katolickiej, zakonne oraz archiwa parafialne (w tym i stowarzyszeń
działających w parafiach)– w kolejności alfabetycznej.
Archiwa Szkół Katolickich
B. Archiwa Państwowe
(m.in. archiwa POSK czy kół SPK)
II Źródła drukowane
Tutaj należałoby umieścić wszystkie pozycje drukowane – poczynając od Pisma
Świętego i Dokumentów Papieskich, schematyzmy, przeprowadzone ankiety oraz
wszystkie urzędowe druki wydawane poprzez instytucje kościelne i państwowe,
podając jedynie tytuł kursywą, miejsce i rok wydania, ewentualne autorów.
III. Czasopisma, Encyklopedie i Słowniki
W tym dziale zaprezentować wszystkie cytowane czasopisma, gazety itd. tylko
tytułami (tytuły czasopism obowiązkowo w cudzysłowie „”) oraz wykorzystanymi
rocznikami, czy latami np. „Duszpasterz Polski Zagranicą” 1960-200, „Gazeta
Niedzielna” itd. wszystkie wykorzystane czasopisma. Natomiast szczegóły
cytowane są w przypisach wraz z podanymi stronami.
IV. Opracowania
Wszystkie cytowane opracowania, według normalnego schematu: Autor, Tytuł
opracowania kursywą , miejsce i rok wydania.
V. Strony internetowe
Mimo tych uwag krytycznych, podkreślić należy wnikliwą i drobiazgową kwerendę w
poszukiwaniu źródeł do tej pracy oraz istniejących już opracowań, czy też literatury
poszerzającej ten opracowywany temat. Autor dotarł nawet do pracy magisterskiej pisanej na
WT UAM w Poznaniu.
Nie ulega wątpliwości, iż Autor zebrał bogatą literaturę dotyczącą postawionego sobie
celu określonego w temacie pracy.
6
Układ i konstrukcja pracy
Konstrukcja tej pracy oraz jej układ odpowiada postawionym przez Autora celom i
zamierzeniom. Zebrany i opracowany materiał źródłowy oraz wykorzystane opracowania
recenzowanej pracy został podzielony na pięć rozdziałów.
W pierwszym rozdziale, zatytułowanym: Wkład Polskiej Misji Katolickiej w tworzenie
polskiego systemu oświaty po II wojnie światowej Autor przedstawił zagadnienie w pięciu
paragrafach (niektóre jeszcze z podziałami), prezentujących: Charakterystyką angielskiego
systemu nauczania; początki polskiego systemu oświaty w Wielkiej Brytanii; Powstanie
Polskiej Macierzy Szkolnej; Polskie Szkoły Katolickie w Wielkiej Brytanii oraz Geneza
powstania polskich szkół Sobotnich w Wielkiej Brytanii.
Drugi rozdział, zatytułowany: Rozwiązania Logistyczne i funkcjonowanie Polskich
Szkół Sobotnich zawiera cztery paragrafy: Ilość i lokalizacja Polskich Szkół Sobotnich; Kadra
pedagogiczna; Komitet Rodzicielski oraz Uczniowie objęci nauczaniem Polskich Szkół
Sobotnich.
Trzeci rozdział, zatytułowany: Rola edukacyjna i wychowawcza Polskich Szkół
Sobotnich, zawiera cztery paragrafy i przedstawia: Cel i założenia Polskich Szkół Sobotnich;
Program nauczania i formacja intelektualna; Formacja patriotyczna oraz Formacja kulturowa.
Czwarty rozdział, zatytułowany: Formacja religijna Polskich Szkół Sobotnich zawiera
trzy paragrafy i prezentuje: Katecheza jako element formacji teologicznej i duchowej;
Pielęgnacja tradycji religijnych oraz Promocja chrześcijańskich wartości etycznych.
Piaty rozdział, zatytułowany: Oddziaływanie Polskich Szkół Sobotnich na rozwój
polskich wspólnot parafialnych, zawiera cztery paragrafy: Przyszłość wiary polskiej
młodzieży w Wielkiej Brytanii; Analiza ankiet przesłanych do dyrekcji szkół w Anglii i
Walii; Analiza ankiet przesłanych do poszczególnych duszpasterzy PMK oraz Wyzwania
pastoralne.
Wszystkie rozdziały i paragrafy dotyczą istotnych spraw duszpasterskich, naukowych
i wychowawczych, jakie były podejmowane na terenie Anglii i Walii. Trzeba dodać, iż dzieci
i młodzież wychowana i wykształcona w tych emigracyjnych wprawdzie warunkach – a oni
tam tworzyli namiastkę Polski – korzystniej prezentowała się od wychowania i kształcenia
młodzieży w kraju. Dotyczy to także i duszpasterstwa parafialnego i rodzinnego.
Pracę ubogaca zamieszczenie w tekście tabel i wykresów oraz dodanie przez Autora
aneksu, który zawiera: Statut Polskiej Macierzy Szkolnej Zagranicą; Program nauczania
religii w polskich szkołach sobotnich, Londyn 1970; Formularze z Ankiet do Szkół i Ankiet
do Duszpasterzy oraz Lista Polskich szkół Sobotnich, zarejestrowanych w PMSZ.
Konkludując: Zebrany i opracowany materiał źródłowy oraz konstrukcja rozprawy jest
poprawna, a rozdziały i paragrafy wyczerpują zasadniczy problem postawiony w tytule
rozprawy doktorskiej. Mogą też stanowić postawę do prowadzenia dalszych badań
naukowych prowadzonych nad polską emigracją na terenie Anglii i Walii, zwłaszcza
7
dotyczycących kształcenia młodzieży polskiej, coraz liczniejszej obecnie na terenie całej
Wielkiej Brytanii.
Analiza treści i wnioski krytyczne
Zebrany materiał źródłowy i treść rozprawy doktorskiej ks. mgr. lic. Ryszarda
Zalewskiego są adekwatne do tytułu pracy oraz do tematów kolejnych rozdziałów, a także do
poszczególnych paragrafów zamieszczonych w rozdziałach.
Cenne jest również dla polskiego czytelnika przedstawienie i charakterystyka
angielskiego systemu nauczania – odrębnego od innych europejskich wzorców.
Autor wspomina zasługi nowo mianowanego w 1938 roku rektora PMK w Londynie
ks. Władysława Staniszewskiego oraz prorocze słowa, które usłyszał od ówczesnego Prymasa
Polski, który go tam posyłał. Warto by dodać w tym miejscu, że prymasem tym był kard.
August Hlond. (s.26)
Jeszcze jedna uwaga krytyczna: Autor w temacie pracy podał, że opracowanie dotyczy
terenu Anglii i Walii – więc terenu należącego do Polskiej Misji Katolickiej w Londynie. W
poszczególnych rozdziałach i paragrafach mówi natomiast o systemie oświaty i szkolnictwie
w Wielkiej Brytanii – jest to słuszne, gdyż takie same prawa były w całej Wielkiej Brytanii, a
nie tylko Anglii czy Walii – to samo było w Szkocji, która posiadała „własną” Polską Misję
Katolicką.
Dlatego może w paragrafach też zawęzić tylko do Anglii i Walii.
Autor dobrze i swobodnie posługuje się techniką pisania pracy naukowej, dotyczy to
całości konstrukcji pracy oraz do stosowania przypisów.
W pracach historycznych, do których ta rozprawa też się zalicza – w przypisach cytuje
się głównie źródła z których Autor czerpie wiadomości. Dlatego też rzadko używa się (Por.
porównaj), chyba że dotyczy to kilku niespójnych źródeł. Autor cytując jedno źródło stawia
przed przypisem (Por.) z czym to porównać?
Inne uwagi krytyczne do całości spisu treści zostały zamieszczone bezpośrednio przy
jej omawianiu.
W pracy tej można zauważyć wielkie zaangażowanie się Autora w podjęciu
opracowania tego tematu. Źródłem i inspiracją są zapewne duszpasterskie lata spędzane
wśród Rodaków w Anglii i Walii i posługa duszpasterska dla nich.
Dodatkowym atutem w tej pracy jest swoboda, z jaką Autor porusza się po wszystkich
stowarzyszeniach i organizacjach używając w tym języka polskiego oraz języka angielskiego,
przy dobrej znajomości angielskich realiów.
Praca ta jest rzetelnym opracowaniem szkolnictwa polskiego prowadzonego przez
Polskie Szkoły Sobotnie w Anglii i Walii dla polskich emigrantów - od momentu ich
powstawania.
8
Uważam również, iż praca ta, po uzupełnieniu krytycznych wniosków oraz
proponowanych sugestii powinna ukazać się drukiem i służyć dalszemu badaniu przeszłości i
historii powojennych dziejów naszych Rodaków, których losy pozostawiły na Obczyźnie,
zwłaszcza w Wielkiej Brytanii, dokąd emigracja Polaków jest ciągle aktualna.
Wniosek końcowy
Wyrażam przekonanie, że rozprawa ks. mgr. lic. Ryszarda Zalewskiego spełnia
wszystkie wymagania stawiane rozprawie doktorskiej, które uzasadniają postawienie wniosku
o dopuszczenie go do dalszych etapów przewodu doktorskiego.
Poznań, 10.11.2015 rok