obraz tyranii w polityce arystotelesa a tyrania dionizjusza i

Transkrypt

ACTA UNIVERSITATIS WRATISLAVIENSIS No 3153
CLASSICA WRATISLAVIENSIA XXIX
WROCŁAW 2009
DANIELA KUCHAR
Uniwersytet Wrocławski
OBRAZ TYRANII W POLITYCE ARYSTOTELESA
A TYRANIA DIONIZJUSZA I
Tyrania jest to typ ustroju politycznego występujący w Grecji od VII do II w.
p.n.e., który charakteryzował się nieograniczoną władzą jednostki, sprzeczną z przyjętym prawem i tradycją1. W tym długim okresie wyróżnia się dwa etapy2. Pierwszy,
tzw. starsza tyrania, od objęcia władzy przez Kypselosa w Koryncie do roku 461,
oraz drugi, tzw. młodsza tyrania, od roku 405, kiedy rządy w Syrakuzach rozpoczął
Dionizjusz I. Termin τυραννίς3 pojawia się po raz pierwszy u poety Archilocha z Paros (VII w.), który nazwał tak rządy lidyjskiego władcy – Gygesa, obejmującego
tron podstępem4, natomiast poeta Alkajos z Mityleny (VII/VI w.) określił Pittakosa
słowem τύραννος5.
1
Najważniejsze opracowania poświęcone tyranii: T. Lenschau, Tyrannis, RE XIVA, 1948, kol.
1821–1842; A. Andrews, The Greek Tyrants, London 1960; H. Berve, Die Tyrannis bei den Griechen
I–II, München 1967; H.W. Pleket, The Archaic Tyrannis, Talanta I, 1969, s. 19–61; R. Drews, The
First Tyrants in Greece, Historia XXI, 1971, s. 129–144; H. Volkmann, Tyrannis, KP V, 1975, kol.
1024–1026; K.H. Kinzl (red.), Die ältere Tyrannis bis zu den Perserkriegen. Beiträge zur griechischen
Tyrannis, Darmstadt 1979, (Wege der Forschung DX); N. Luragni, Tirannidi archaiche in Sicilia
e Magna Grecia da Panezio di Leontini alla caduta dei Deinomenidi, Firenze 1994 (non vidi); L. de
Libero, Die archaische Tyrannis, Stuttgart 1996.
2 Taka periodyzacja jest powszechnie przyjęta zob. np. H. Volkmann, op. cit., kol. 1025.
3 Etymologia tego słowa jest niewyjaśniona. Na pewno można stwierdzić, iż nie jest to termin
rdzennie grecki. Współcześni badacze uważają, że pochodzi on z małoazjatyckich kręgów kulturowych. Zob. H. Berve, op. cit., s. 3, H. Frisk, Griechisches Etymologisches Wörterbuch, II, Heidelberg
1961, s. 946–947 i P. Chantraine, Dictionnaire étymologique de la langue grecque, II, Paris 1984,
s. 1146. Zwolennikami pochodzenia słowa tyrannos z języka lidyjskiego są: V. Ehrenberg, P.J. Rhodes,
Tyranny, OCD2, 1996, s. 1568 i S. Witkowski, Państwo greckie. Historia ustroju państw greckich
i obraz ustroju Aten i Sparty, Warszawa 1938, s. 107, z likijskiego D. Hegyi, Notes on the Origins
of Greek Tyrannis, AAcadAntHung, XIII, 1965, s. 316–318, a karyjskiego R. Drews, op. cit., s. 138.
Wysunięto również hipotezę, że wyraz ten pochodzi z języka tyrreńskiego, w którym słowo turan
oznacza Pana/Panią Lenschau, op. cit., kol. 1822.
4 Archiloch. fr. 19 West.
5 Alc. fr. 348 (Lobel-Page).
Classica Wratislaviensia 29, 2009
© for this edition by CNS
ClassicaWratis-XXIX_imprim.indb 61
2010-03-22 12:24:01
62
DANIELA KUCHAR
Do powstania tyranii6 przyczyniła się sytuacja w Grecji na przełomie VIII–VII w.,
szczególnie tzw. Wielka Kolonizacja, która sprawiła, że społeczeństwo poszerzyło
swoje horyzonty i spowodowała powstanie nowych zjawisk w życiu społecznym.
Wzrost dobrobytu poleis greckich7 łączył się z narastaniem konfliktów wewnętrznych, a ekspansja powodowała wykształcenie się bogatej i żądnej władzy grupy
wolnych obywateli; z kolei panująca dotychczas arystokracja stopniowo traciła swe
znaczenie. Ubożsi stawiali postulat spisania praw, gdyż tradycyjne zasady postępowania okazywały się w nowych warunkach niewystarczające. Spisanie praw łączyło się
z wystawieniem ich na widok publiczny, co miało ulepszyć wymiar sprawiedliwości
i poprawić byt społeczeństwa8.
Do powstania tyranii przyczyniły się także inne czynniki wynikające ze specyfiki
regionu. Częstokroć istnienie zagrożenia zewnętrznego sprzyjało istnieniu takiej formy ustroju. Na przykład na Sycylii miało istnieć niebezpieczeństwo ataku ze strony
Kartaginy, które było wykorzystywane przez tamtejszych tyranów do zdobycia lub
utrzymania władzy. Również obce mocarstwo, Persja, narzucało tego typu ustrój
w jońskiej Azji Mniejszej, aby utrzymać w zależności poleis greckie i umocnić swoje
wpływy. Podobne były motywy postępowania Filipa II (359–336), który popierał
tyranię na Eubei i Peloponezie.
Interesujący wykład dotyczący tego ustroju znajdziemy w Polityce Arystotelesa
(384–322)9. Utwór powstał prawdopodobnie w tzw. drugim okresie ateńskim (tj.
335–322)10 i składa się z 8 ksiąg. Autor przedstawia w nim między innymi ustroje,
jakie występowały w świecie greckim i dzieli je na właściwe (monarchia, arystokracja
i politeja) i zwyrodniałe (tyrania, oligarchia i demokracja). Poza tym zastanawia się nad
ich funkcjonowaniem, elementami składowymi oraz przyczynami zmian ustrojów.
Tyrania zajmuje stosunkowo mało miejsca w tych rozważaniach (około 20
fragmentów), gdyż uważana jest za najbardziej zwyrodniały typ ustroju, który ma
na względzie jedynie korzyści panującego11. Pisząc o różnych jej cechach, przytacza konkretne postaci historyczne, pojawiają się imiona kilku tyranów sycylijskich
6
O przyczynach powstania tyranii pisze R. Drews, op. cit., s. 129–144.
Tyrania pojawiła się w bogatych i handlowych miastach.
8 Z tego okresu znamy pierwsze „konstytucje”, które ułożyli ajsymneci, np. Zaleukos z Lokrów
Epizefyryjskich w roku 663 i Charondas z Katany VI w. (Arist. Pol. II, 1274a).
9 R. Stark, Der Gesamtaufbau der aristotelischen Politik, [w:] La ‘Politique’ d’Aristote, Vandoevres – Genève 1965 (Entretiens sur l’Antiquité classique XI), s. 1–35; H. Flashar, Aristoteles, [w:]
idem (red.), Die Philosophie der Antike, Bd. III: Ältere Akademie Aristoteles – Peripatos, Basel-Stuttgart 1983, s. 248–252; E. Schütrumpf, Aristoteles Politik, Buch I, [w:] Aristoteles Werke in deutscher
Übersetzung, IX 1, Berlin 1991, s. 37–119; J. Touloumakos, Aristoteles ‘Politik’ 1925–1985, Lustrum
XXXII, 1992, s. 177–282; XXXV 1995, s. 181–289.
10 Zob. I. Düring, Aristoteles, RE Suppl. XI, 1968, kol. 289–291. Inaczej W. Theiler, Bau und
Zeit der aristotelischen Politik, Museum Helveticum IX, 1952, s. 65–78, [przedruk w:] idem, Untersuchungen zur antiken Literatur, Berlin 1970, s. 291–308 (lata 345–325). Por. H. Flashar, op. cit.,
s. 182 (Politica ks. II–VI powstała w latach 334–322, natomiast ks. I, VII–VIII po roku 347).
11 „τελευταῖον δ περˆ τυραννˆδος εßλογÒν στι ποι»σασθαι μνεˆαν δι¦ τÕ πασῶν ἥκιστα
ταύτην εἶναι πολττείαν”, zob. IV, 6, 1293b, 27–29 Przede wszystkim „ἔστι δὲ τυραννὶς [...], δεσποτικὴ
7
2010-03-22 12:24:01
OBRAZ TYRANII W POLITYCE ARYSTOTELESA A TYRANIA DIONIZJUSZA I
63
(Gelon, Hieron, Trazybulos, Dionizjusz I i II) oraz rody Ortagorydów z Sykionu
i Pizystratydów z Aten.
Warto się zastanowić, na ile charakterystyka tyranii w Polityce opiera się na
faktach historycznych12. Wydaje mi się, że punktem wyjścia tych rozważań może
być postać Dionizjusza I13, ponieważ sprawował on rządy aż 38 lat oraz był najpotężniejszym władcą greckim w 1. poł. IV w., a Arystoteles wspomina go aż siedem
razy, podczas gdy Pizystrat pojawia się tylko czterokrotnie14.
Arystoteles podaje cztery możliwości zdobycia władzy przez tyrana: a) demagog
oczerniający arystokrację i narzucający swoją władzę; b) król, który, nie przestrzegając
tradycyjnych praw, panuje despotycznie; c) urzędnik piastujący wysokie stanowisko
i nadużywający swoich kompetencji oraz d) ten spośród oligarchii, który pełni najważniejsze funkcje w państwie (Pol. V, 8, 1310b 15–23).
Wydaje się, że można zaliczyć Dionizjusza do grupy a) i c). Rozpoczął on swoją karierę polityczną od piastowania stanowiska pisarza miejskiego (γραμματεὺς
πόλεως)15. Gdy w 410 r. doszło do interwencji Kartaginy16 w konflikcie pomiędzy
Segestą a Selinuntem, siły greckie wystąpiły po stronie tego drugiego miasta. Dionizjusz brał udział w walkach o Akragas17 i wykazał się dużym męstwem. Na początku
zimy 406/405 polis upadła18 i wtedy Syrakuzańczyk podczas zgromadzenia ludowego
oskarżył strategów o zdradę. Udało mu się do tego stopnia podsycić gniew ludności
z powodu klęski i wzbudzić nienawiść do bogatych, że wkrótce został wybrany na
jednego ze strategów19. Po uzyskaniu tego stanowiska po raz kolejny oskarżył strategów, tym razem o to, że nie płacili żołnierzom i zostali przekupieni przez Himilkona,
τῆς πολιτικῆς κοινωνίας” (Pol. III, 5, 1279b, 16n), które nie opiera się na prawie i tradycji, tak jak
monarchia, a jej głównym celem pozostaje korzyść panującego (Pol. III, 4, 1279a. 9).
12 Problem tyranii u Arystotelesa podejmują: K. Blomqvist, The Tyrant in Aristotle’s Politics.
Theoretical assumptions and historical Background, Stockholm 1998, A. Meister, Das Tyrannenkapitel
in der “Politik” des Aristoteles, Chiron VII, 1977, s. 35–41.
13 Najważniejsze opracowania dotyczące Dionizjusza I: B. Niese, A. Dietrich, Dionysios I,
RE V, 1903, kol. 882-904; K.F. Stroheker, Dionysios I, Gestalt und Geschichte des Tyrannen von
Syrakus, Wiesbaden 1958; A. Andrewes, op. cit., s. 136–141; A.G. Woodhead, The Greeks in the
West, London 1962, s. 87–94; H. Berve, op. cit., s. 222–260; F. Kiechle, Dionysios I, KP II, 1967,
kol. 62–65; N.G.L. Hammond, Dzieje Grecji, przeł. A. Świderkówna, Warszawa 1973, s. 553–566;
M.I. Finley, Das antike Sizilien. Von der Vorgeschichte bis zur arabischen Eroberung, München 1979,
s. 101–117; L.J. Sanders, Dionysios I of Syracuse and Greek Tyranny, London 1987; B. Caven, Dionysius I, The War-Lord of Sicily, New Haven-London 1990; D.M. Lewis, Sicily 413–368 B. C., CAH
VI2, 1994, s. 120–155; B. Caven, Dionysius I, OCD3, 1996, s. 476–477; K. Meister, Dionysios I, DNP
III, 1997, kol. 625–629; M. Hofer, Tyrannen, Aristokraten, Demokraten. Untersuchungen zu Staat
und Herrschaft im griechischen Sizilien von Phalaris bis zum Ausftieg von Dionysios I, Europäische
Hochschulschriften Reihe III, vol. DCCCXL, Bern 2000, s. 190–237.
14 Arist. Pol. V, 4,1305a 23; V, 8, 1310b 30; V, 9, 1315b 21. 31.
15 Diod. XIII, 96, 4.
16 Inwazję Kartaginy opisuje B. Caven, Dionysius I..., s. 27–39.
17 Diod. XIII, 80–90.
18 Diod. XIII, 91, 3nn.
19 Diod. XIII, 92, 1.
2010-03-22 12:24:01
64
DANIELA KUCHAR
wodza kartagińskiego, i jednocześnie zrezygnował z otrzymanego urzędu. Odniosło
to oczekiwany przez niego skutek, gdyż i ludność, i wojsko zadecydowało o skoncentrowaniu w jednym ręku naczelnego dowództwa nad armią, nim wróg zbliży się
do Syrakuz. Cała władza została powierzona Dionizjuszowi, który objął stanowisko
stratega autokratora (στρατηγὸς αὐτοκράτωρ)20. Było ono dla niego podstawą do
uzyskania nieograniczonej władzy. Sprawowanie tego urzędu nie oznaczało w praktyce
panowania nad polis, ponieważ musiał jeszcze pokonać dwa bunty żołnierzy.
Pierwszy nastąpił w 405 r. podczas walk o Gelę21, zagrożoną przez Kartaginę,
i został przygotowany w konnym oddziale wojska22. Spiskowcy dotarli do miasta,
splądrowali jego dom, zabrali znajdujące się tam skarby oraz spowodowali śmierć
jego żony. Gdy Dionizjusz dowiedział się o tym, wrócił do Syrakuz, które zdobył
szturmem, a buntownicy zdołali uciec do Aitny23. Kolejny spisek przygotowali żołnierze przed planowanym atakiem na Herbessos – miasto Sykulów – latem 404 r.24
Siły buntowników wzmocnili wygnańcy z Aitny25, kontyngent z Messany i Rhegion
(80 okrętów)26 oraz niewielkie siły przysłane z Koryntu. Zajęli oni wzgórza Epipolai,
starając się odizolować Dionizjusza od reszty wyspy i tym samym uniemożliwiając
mu wezwanie pomocy. W stłumieniu buntów pomogli Dionizjuszowi najemnicy
z Kampanii27 i prawdopodobnie z Peloponezu28. Dzięki tym siłom tyranowi udało
się opanować sytuację29.
Arystoteles wymienia dwa sposoby sprawowania władzy tyrańskiej. Pierwszy
cechuje wzmożony terror, a głównym celem tyrana jest pogoń za pieniądzem. Dąży
on do tego, aby ludzie nie ufali sobie, byli bezsilni i małoduszni (Pol. V, 9, 1313a
34–1314a 30). Drugi sposób sprawowania władzy jest diametralnie różny, gdyż polega
na stworzeniu pozorów władzy królewskiej, która ex definitione jest właściwa. Przede
wszystkim tyran dba o finanse publiczne, jest oszczędny, a nawet składa sprawozdania
z dochodów i wydatków (Pol. V, 9, 1314a 31–1315b 10).
Jest oczywiste, że rządy Dionizjusza I są bardzo dobrym przykładem pierwszego sposobu sprawowania tej władzy. Władca Syrakuz ciągle potrzebował pieniędzy
na utrzymanie armii zaciężnej i dworu, dlatego prowadził bardzo brutalną politykę
fiskalną. Do najważniejszych podatków nałożonych przez tyrana należał ἡ εἰσφορά30.
20
21
22
23
24
25
26
27
28
29
30
Diod. XIII, 94, 1–95, 1.
Diod. XIII, 108, 2nn.
Diod. XIII, 112, 3nn.
Diod. XIII, 113, 1–3.
Diod. XIV, 7, 5–7.
Diod. XIV, 7, 7.
Diod. XIV, 8, 2.
Diod. XIV, 8, 3–6.
Diod. XIV, 9, 1–4.
Diod. XIV, 9, 4–8.
Arist. Pol. V, 9, 5; Ps-Arist. Oecon. II, 20,1349a, 25nn.
2010-03-22 12:24:02
65
Podobno w ciągu pięciu lat pozbawił on społeczeństwo prawie całego majątku. Wyznaczył również podatek od posiadanego bydła31.
Aby uzyskać środki finansowe, wykorzystywał również swój urząd. Jako strateg
autokrator przeprowadził dewaluację pieniędzy na Zgromadzeniu Ludowym32. Kazał
wybijać monety albo z cyny, albo ze stopu miedzi z cyną, ale miały one nadal wartość monet srebrnych. Wybijano również na srebrnych monetach dwa razy większą
wartość.
Ważnym źródłem dochodów były łupy wojenne33.
Na kłopoty finansowe miał Dionizjusz jeszcze inne sposoby, które w formie anegdot zachowały się Ekonomice przypisywanej Arystotelesowi. Na przykład pożyczał
pieniądze od sierot34, które zwracał dopiero wtedy, kiedy były one już pełnoletnie.
Ponadto żądał od kobiet35, aby oddały swoją biżuterię, ponieważ Demeter ukazała
mu się i nakazała złożyć kosztowności w swojej świątyni36. Domagał się również
oddania skarbów ze świątyń w Syrakuzach37, pozbawiając posąg Zeusa złotego
płaszcza, a Apollona złotych loków38. Nie cofnął się nawet przed świętokradztwem,
gdyż zrabował także skarbce w świątyni Hery Lakińskiej w południowej Italii39 oraz
w 384 roku zdobył Pyrgoi, port Agylli, skąd wywiózł skarb ze świątyni Leukothei
szacowany na 1500 talentów40.
Arystoteles pisze, że duże znaczenie dla utrzymania władzy miało kontrolowanie
życia w polis. W tym celu tyrani represjonowali bogatych ludzi, którzy ze względu na
swoją potęgę mogli najbardziej im zaszkodzić; poza tym niszczyli ludzi ambitnych,
a odznaczających się wybitnymi zdolnościami odsuwali od pełnienia funkcji urzędniczych (Pol. V, 9, 1313a 39–41). Ponadto zakazywali tworzenia zrzeszeń i organizowania zebrań, a jeżeli już się odbywały, to wysyłali tam swoich zaufanych, aby donieśli
mu o nastroju panującym wśród obywateli i ewentualnym zagrożeniu z ich strony.
Pobudzali mieszkańców do wzajemnego oczerniania się, co sprawiało, że gdy ludzie
nie ufali sobie, to nie byli w stanie przygotować spisku (Pol. V, 9, 1313a 41–1313b
16). Dodatkowo wysiedlali ludność i rozbrajali ją (Pol. V, 8, 1311a 12n).
W podobny sposób postępował Dionizjusz I, który chciał całkowicie kontrolować
życie mieszkańców Syrakuz. Zapewniało mu to poczucie bezpieczeństwa i umożliwiało realizację celu nadrzędnego, którym było zdobycie jak największych terenów
31
32
33
34
35
36
37
38
39
40
Ps-Arist. Oecon. II, 20, 1349b, 9nn.
Ps-Arist. Oecon. II, 20, 1349a, 27nn.
Np. Diod. XIV, 53, 2; Polyaen. V, 2, 17.
Ps-Arist. Oecon. II, 20, 1349b, 14nn.
Ps-Arist. Oecon. II, 20, 1349a, 14nn.
Ps-Arist. Oecon . II, 20, 1349a, 1nn.
Polyaen. V, 2, 19.
Ael. Var. Hist. I, 20.
Polemon fr. 85, FHG III.
Ael. Var. Hist. I, 21; Diod. XV, 14, 3n; Polyaen. V, 2, 21; Ps-Arist. Oecon. II, 20, 1349b
32nn.
2010-03-22 12:24:02
66
DANIELA KUCHAR
Sycylii. Wprawdzie Dionizjusz ściągał mieszkańców podbitych miast do Syrakuz,
a w czasie jednej z wojen z Kartaginą namawiał nawet Sykanów do przeprowadzenia
się w okolice polis, obiecując im dobrą ziemię, ale postępował tak, aby osłabić pozycję
rodowitych Syrakuzańczyków. Udało mu się stworzyć nową warstwę obywateli, która
była mu bezwzględnie oddana41. Dodajmy, że przeprowadził on rozbrojenie obywateli
Syrakuz, którzy w latach 404–398 nie mogli brać udziału w wojnie42.
Nawet najbliższa rodzina spotykała się z represjami ze strony autokratora, jeżeli
jej członkowie postępowali samodzielnie i sprzecznie z jego zamysłami. Leptines43,
brat Dionizjusza, był dowódcą floty, jednak niezbyt długo cieszył się względami
tyrana. Po pierwsze był bardzo popularny wśród ludności, a po drugie wydał swoją
córkę za historyka Philistosa, bez uprzedniego porozumienia z Dionizjuszem44. Poza
tym pośredniczył w zawarciu pokoju między Lukanami i mieszkańcami Thurioi
w południowej Italii, co było niezgodne z zamiarami tyrana. Dlatego Leptines musiał
wyemigrować45, ale wkrótce Dionizjusz przyjął go ponownie na swój dwór i oddał
mu za żonę Dikaiosyne, swoją córkę, oraz przywrócił stanowisko dowódcy floty.
Leptines brał jeszcze udział w wojnie z Kartaginą, podczas której zginął w bitwie
pod Kronion.
Także Philistos, który pomógł Dionizjuszowi zdobyć władzę i był jej podporą,
musiał opuścić Sycylię, gdy poślubił bez zgody władcy córkę Leptinesa46. Przebywał
w kolonii Adria na wybrzeżu Adriatyku, gdzie zaczął pisać swoje dzieło historyczne
Σικελικά (FGrHist 556). Dopiero za panowania Dionizjusza młodszego wrócił do
Syrakuz i pomagał nowemu tyranowi w sprawowaniu rządów.
W Polityce znajdujemy informację, iż tyrani chętnie prowadzili wojny, których
celem było nie tylko zdobycie środków na utrzymanie władzy i danie stałego zajęcia
obywatelom, lecz także pokazanie, jak bardzo jest im potrzebny przywódca (Pol. V,
9, 1313b 28n). Dodatkowo musieli doskonale opanować sztukę wojenną (Pol. V, 9,
1314b 22n).
Panowanie Dionizjusza I wypełnione było wojnami z Kartaginą w latach 397–
392, 382–374, 368–36747. Kampanie te były starannie przygotowywane – z niektórymi miastami zawarł przymierza, zwerbował i dobrze wyposażył wojsko zaciężne
oraz przekonał opinię publiczną, że prowadzi wojnę w obronie obywateli greckich.
Podczas działań zbrojnych wykazał się świetnym opanowaniem rzemiosła wojennego
41
F. Kiechle, op. cit., kol. 63.
Polyaen. V, 2, 14.
43 O Leptinesie np. H. Volkmann, Leptines, KP III, 1969, kol. 580n.
44 Plut. Dion 11.
45 B.M. Caven, Dionysius I..., s. 135, 170 podaje, że Leptines został wygnany w 389 roku,
natomiast D.M. Lewis, op. cit., s. 152 uważa, iż nastąpiło to w 386 roku, Diod. XV, 7.
46 Diod. XIII, 91, 3. XIV, 8, 5.
47 Wojny Dionizjusza z Kartaginą zob. A. Andrewes, op. cit., s. 139n, H. Berve, op. cit.,
s. 227–233; B.M. Caven, op. cit., s. 99–121, 127–131, 188–201, 206–208, N.G.L. Hammond, op. cit.,
s. 555–563, K.F. Stroheker, op. cit., s. 58–85, 130–135, 145n.
42
2010-03-22 12:24:02
67
oraz wykorzystywał przy zdobywaniu miast nieznane dotąd katapulty48 i machiny
oblężnicze. Na Sycylii Dionizjusz był przede wszystkim dowódcą i wojna stanowiła
dla niego sposób na zajęcie ludności i żołnierzy, którzy dzięki temu mieli zarobek
i zajęcie oraz widzieli potrzebę posiadania wodza. Co prawda efekt tych wojen nie
zawsze był korzystny dla Syrakuz, ponieważ traciły one Sycylię wschodnią, a granicę
wpływów stanowiła rzeka Halykos49. Jednak w czasie wojen nie było żadnych buntów
ludności cywilnej bądź samych żołnierzy. Prowadził także wojny z miastami w południowej Italii, gdyż stosunki z nimi były bardzo istotne ze względów strategicznych
i gospodarczych50. Ich efektem było powiększenie zasięgu panowania na południe
od linii Skylletion – Lamesa, a na granicy miał powstać mur, który chroniłby ten
teren przed Lukanami, ale jego budowy nigdy nie ukończono51.
Dionizjusz nie zdobył nigdy terenów położonych na północ od Lukanów, z wyjątkiem Adrii52. Nie powiodła się także próba podporządkowania Korsyki, dokąd
tyran udał się spod Pyrgoi53.
Arystoteles kilka razy wspomina o straży przybocznej, składającej się z obcych
najemników, której zadaniem jest ochrona władcy przed obywatelami (Pol. III, 9,
1285a 24–29. V, 8, 1311a 5–11. V, 9, 1313b 19n). Po stłumieniu buntów w latach
405 i 404 Dionizjusz uznał, że potrzebuje ochrony i aby ją otrzymać, uciekł się do
takiego podstępu jak Pizystrat w Atenach. Najpierw rozkazał, aby młodsze roczniki
armii obywatelskiej (do 40 roku życia) zebrały się w Leontinoj54. Pewnej nocy zaalarmował cały obóz, że próbowano dokonać zamachu na jego osobę. Gdy zwołał
zgromadzenie i zgłosił wniosek o przyznanie mu straży, został on uchwalony, a Dionizjusz zwerbował 1000 najemników55.
Kolejnymi cechami tyranów była nieufność i dopuszczanie do swojego najbliższego otoczenia tylko nielicznych, zazwyczaj obcych ludzi, a nie obywateli (Pol. V,
9, 1314a 9–14). Tyranom zależało na tym, aby powstrzymać innych ludzi od działalności politycznej i sprawić, aby byli oni małoduszni i nieufni wobec siebie (Pol. V,
9, 1314a, 15–17). W najbliższym otoczeniu Dionizjusza przebywały jedynie zaufane
48 Katapulta (καταπšλτης) została wynaleziona przez Zopyrosa, pitagorejczyka z Tarentu,
którego wraz z licznymi rzemieślnikami sprowadzono do Syrakuz (Diod. XIV, 43, 3); zob. B. Caven,
op. cit., s. 94n; P. Kingsley, Ancient Philosophy, Mystery and Magic. Empedocles and Pythagorean
Tradition, Oxford 1995, s. 149n; idem, Artillery and Prophecy: Sicily in the Reign of Dionysius I,
Prometheus XXI, 1995, s. 15–18; L. Zhmud, Wissenschaft, Philosophie und Religion im frühen
Pythagoreismus, Berlin 1997, s. 74, 200.
49 Diod. XVI, 5, 2; Plut. Dion 6. 14.
50 Problem ten omawiają H. Berve, op. cit., s. 233–236, B.M. Caven, Dionisius I..., s. 131–154,
K.F. Stroheker, op. cit., s. 111–129.
51 Plin. Hist. Nat. II, 10, 95.
52 Adria miała być kolonią Dionizjusza, w której „namiestnikiem” był Philistos. Zob. H. Berve,
op. cit., s. 235n, B. Caven, op. cit., s. 152, G. Radke, Adria, KP I, 1964, kol. 76, K.F. Stroheker, op. cit.,
s. 125. Plin. Hist. Nat., III, 16, 121 Plut. Dion 11.
53 Strabo V, 8, p. 226.
2010-03-22 12:24:02
68
DANIELA KUCHAR
osoby, tzn. rodzina, φίλοι56, oraz niewolnicy. Mieszkał on z nimi na wyspie Ortygia,
którą przekształcił w fortecę. Z jednej strony takie postępowanie wynikało z tego, że
tylko do tej niewielkiej grupy osób miał zaufanie, z drugiej zaś ich też chciał pilnować.
Małżeństwa zawierane przez Dionizjusza i jego braci miały charakter polityczny, były
zawieranie w obrębie rodziny albo z zaufanymi osobami.
Arystoteles radził, aby w kontaktach z ludźmi tyrani zachowywali się dostojnie
i wzbudzali szacunek (Pol. V, 9, 1314b 18–21). Dla Dionizjusza I było bardzo ważne,
aby jego panowanie wywierało duże wrażenie na otoczeniu i mieszkańcach polis,
dlatego istotnym elementem w polityce wewnętrznej był dwór, gdzie skupiało się
całe życie kulturalne Syrakuz. Do polis przybywali liczni pisarze (Diod. XV, 6, 1),
między innymi mówca Andokides z Aten (Lys. VI, 6n), Ksenarchos, autor mimów57,
Philoksenos z Kytery, twórca dytyrambów58 oraz filozof Arystyp z Kyreny59. Gościem
był również Platon podczas swej pierwszej podróży na Sycylię w 387 r.60 (Diog.
Laert. III, 18n).
Poza tym podczas oficjalnych spotkań występował zawsze w otoczeniu swojej
straży przybocznej. Wszelkie uroczystości, jak na przykład jego wesele z Doris czy
Aristomache, były sposobnością do pokazania swojej świetności. Pojawiła się również
hipoteza, że wprowadził kult swojej osoby61. Według Pseudo-Diona Chryzostoma
istniał pomnik przedstawiający Dionizjusza jako boga Dionizosa62. Ponieważ nie
ma testimoniów o kulcie i świątyni tyrana lub świętach religijnych ku jego czci, to
wydaje mi się, że należy odrzucić pogląd o deifikacji. Warto dodać, że Dionizjusz
nie tylko był mecenasem artystów, lecz także sam napisał kilka tragedii63, z których
56
Terminem φίλοι określa się wyższą warstwę ludzi przebywających na dworze Dionizjusza,
którzy tworzyli jego radę (συνέδριον). Zob. H.H. Schmitt, Hof, [w:] Kleines Lexikon des Hellenismus,
red. H.H. Schmitt, E. Vogt, Wiesbaden 19932, s. 255.
57 Suda s. v. ῾Ρηγίνους (II 604 Adler).
58 Ael. Var. Hist. XII, 44 pisze, że najpiękniejsza jaskinia wykuta w kamieniołomach nazwana
została imieniem Filoksenosa. O Filoksenosie zob. B.M. Caven, op. cit., s. 223n, 230, 233, 262;
R. Keydell, Philoxenos, KP IV, 1973, kol. 786.
59 Diog. Laert. II, 66.73.77.78.81. A. Krokiewicz, Etyka Demokryta i Hedonizm Arystypa,
Warszawa 1960, s. 154–158.
60 O pierwszej wizycie Platona na Sycylii zob. A. Krokiewicz, Zarys filozofii greckiej, Warszawa
1971, s. 293; W.K.C. Guthrie, A History of Greek Philosophy, vol. IV, Plato: the Man and His Dialogues Earlier Period, Cambridge 1975, s. 17–19; M. Maykowska, Platon w Syrakuzach, [w:] Platon,
Listy, Warszawa 1987, s. XXXI–XLI, K. Trampedach, Platon, die Akademie und die zeitgenössische
Politik, Stuttgart 1994 (Hermes Einzelschriften LXVI), s. 105–107. Zob. Plato Ep. VII.
61 L.J. Sanders, From Dionysius to Augustus: Some Thoughts on the Nachleben of Dionysius
I of Syracuse, Kokalos XXXVI/XXXVII, 1990/1991, s. 111–137, idem, Dionysius of Syracuse and
the Origins of the Ruler Cult in the Greek World, Historia XL, 1991, s. 275–287.
62 Ps.-Dio, Or. XXXVII, 21.
63 Podobno pisał również komedie i jakąś historię, jednak informacja o tym jest bardzo późna
i mało wiarygodna – Dionysius, FGrHist 557 T1 apud Sudam s.v. Διονύσιος (II 110 Adler), Σικελίας
τύραννος ἔγραψε τραγωιδίας καὶ κωμωιδίας καὶ ἱστορικά. Prawdopodobnie autor Księgi Suda pomylił
Dionizjusza tyrana z Dionizjuszem z Synopy. Zob. B.M. Caven, Dionysius I..., s. 263, przyp. 17.
2010-03-22 12:24:02
69
zachowały się tylko tytuły i niewielkie fragmenty. Były to Ἄδωνις, Ἀλκμήνη, Λήδα,
Λίμος i Ἕκτορος λύτρα64. Ostatnia z wymienionych otrzymała pierwszą nagrodę na
Lenajach w 368 r.
Według autora Polityki tyran powinien również pamiętać o rozbudowywaniu i upiększaniu miasta, przez co da wyraz swojej dbałości o nie i pokaże swoją
potęgę (Pol. V, 9, 1314b 37n). Dionizjusz rzeczywiście bardzo powiększył obszar
Syrakuz. Najpierw zadbał o obwarowanie miasta w latach 402–39865. W północnej
części wyżyny Epipolai, na zachód od Hexapylonu powstał mur o długości ponad
27 kilometrów, niezbyt wysoki, ale za to bardzo gruby i umocniony ogromnymi
wieżami. W zachodniej części kończył się on twierdzą Euryalos. Prace były dobrze
zaplanowane i szybko wykonane. Tyran sprowadził do Syrakuz wielu architektów
i innych pracowników (Diod. XIV, 18, 3nn). Jego rządy sprawiły, że polis uchodziła
za największe miasto greckie66.
Arystoteles zwraca uwagę na to, że tyran powinien stosować odpowiednie
nagrody i kary. Te pierwsze powinien wręczać osobiście i najlepiej nie pojedynczej
osobie, lecz całej grupie. Z kolei kary powinny wymierzać odpowiednie urzędy
lub sądy. Jednak musi uważać na ludzi ambitnych, ponieważ są oni bardzo czuli na
wszelkie zniewagi (Pol. V, 9, 1315a). O tym elemencie sprawowania władzy przez
tyrana Syrakuz wiemy jednak bardzo mało. Słyszymy jedynie, że ukarał wygnaniem
Leptinesa i Philistosa.
Arystoteles podkreśla, że tyran „powinien stwarzać wrażenie, że mu kult bogów
szczególnie leży na sercu”, co będzie budzić zaufanie do niego wśród poddanych
(Pol. V, 9, 1315a). Natomiast Dionizjusz postępował zupełnie inaczej. Bez żadnych
skrupułów przywłaszczał sobie skarby świątynne w Syrakuzach i Italii. Posługiwał
się krzywoprzysięstwem, aby uzyskać doraźne cele polityczne67. Wykorzystywał
również religijność obywateli, twierdząc, że ukazała mu się Demeter, która nakazała
kobietom złożyć biżuterię w swojej świątyni. Już w starożytności Dionizjusz uchodził za bezbożnika68. Należy stwierdzić, że tyran Syrakuz traktował religię w sposób
instrumentalny.
Arystoteles nie wspomina w swoim utworze o polityce zagranicznej tyranów. Być
może jedynym jej przejawem było prowadzenie wojen. Można stąd wyciągnąć wniosek, że albo kontakty z innymi poleis nie były istotne, albo w ogóle nie istniały.
64
Dionysius, TG F2, s. 793–796.
O obwarowaniach Syrakuz zob. B.M. Caven, op. cit., s. 88–90; R.R. Holloway, The Archaeology of Ancient Sicily, London 2000, s. 145–147.
66 Zob. H.P. Drögemüller, Syrakusai, KP V, 1975, kol. 466. Isocr. Nicocl. 23; Timaios FGrHist
566 F 40; Diod. XIII, 96, 4.
67 W 388 roku skapitulowało miasto Rhegion, a mieszkańcy zostali przewiezieni do Syrakuz,
gdzie miano uwolnić osoby, które wykupiono za sumę jednej miny, natomiast resztę sprzedano
do niewoli (Diod. XIV, 111, 1nn). Według Ps-Arist. Oecon. II, 20, 1349b – mieszkańcy nawet po
zapłaceniu 3 min od osoby oraz zwrocie kosztów wojny zostali sprzedani do niewoli.
68 Diod. XIV, 69, 3 (¢σεβšστατος).
65
2010-03-22 12:24:03
70
DANIELA KUCHAR
Natomiast dla Dionizjusza kontakty z Grecją właściwą były bardzo ważne69,
gdyż zależało mu na uznaniu jego władzy i uzyskaniu ewentualnej pomocy, jednak
stosunki te układały się różnie. Od czasów wojny peloponeskiej sprzymierzył się
ze Spartą, jego stronnikiem był tutaj Lyzander, który przybył do Syrakuz jako poseł
w 403 r.70 Ponieważ Ateny były wrogo nastawione do Syrakuz71, Lacedemończycy
stali się naturalnymi sojusznikami tej polis. Poza tym nieprzyjazny stosunek Aten do
samego tyrana wynikał z tego, iż nie akceptowały one tej formy rządów. Dionizjusz
trzy razy udzielał pomocy militarnej Sparcie72.
Pod koniec panowania Dionizjusza stosunki między nim a Atenami poprawiły
się. Wprawdzie już w 393 r. Ateńczycy wydali dekret honoryfikacyjny73, który miał
skłonić tyrana, aby nie udzielał pomocy Lacedemończykom, ale nie przyniósł on
oczekiwanych efektów. Sytuacja zmieniła się dopiero wtedy, gdy Teby były hegemonem na terenie Grecji od 371 r. Zimą 369 r. Dionizjusz otrzymał obywatelstwo
ateńskie, które nadano mu jako podziękowanie za udzieloną pomoc militarną74. Prawdopodobnie w tym samym roku Izokrates napisał otwarty list do władcy, w którym
chwalił jego potęgę i prosił go o pomoc w ratowaniu Grecji75. Wiosną 368 r. Ateny
uchwaliły dekret76 mówiący o zawarciu wieczystego układu z Dionizjuszem i jego
spadkobiercami. Wymieniono w nim warunki wzajemnej pomocy na morzu i lądzie,
a Dionizjusza nazwano „Panem Sycylii”77 Zawarcie układu z Atenami miało duże
znaczenie dla władcy Syrakuz, szczególnie zaś to, że oficjalnie uznano jego władzę
na Sycylii.
Arystoteles, pisząc o tyranii, oparł się na faktach historycznych, a postać Dionizjusza I musiała być mu dobrze znana, skoro wspomina go częściej niż innych
tyranów. Jeżeli chodzi o sposób zdobycia władzy, to Dionizjusz należy do dwóch
grup wymienionych przez Arystotelesa. Z jednej strony był on wysokim urzędnikiem,
a z drugiej do tego stanowiska doszedł dzięki demagogii. Zgromadzenie wybrało go
na stratega autokratora, ale wskutek tego, że umiejętnie wykorzystał nastroje panujące
w społeczeństwie, potrafił zjednać sobie opinię publiczną.
69
Zagadnienie to przedstawiają: H. Berve, op. cit., s. 247–249; B. Caven, Dionisius I...,
s. 203–206, 209–212; K.F. Stroheker, op. cit., s. 135–145.
70 Plut. Lys. 2.
71 Podczas wojny peloponeskiej Ateńczycy dwa razy próbowali zdobyć Syrakuzy w latach:
427–424 i 415–413.
72 Sparta pomogła Dionizjuszowi podczas oblężenia Syrakuz przez wojska kartagińskie
w 395 r.
73 Tod II, 108 (=SIG I3 128) „ Ἔδοξεν τῆι βουλῆι [...] ἐπαινέσαι Δι[ο]ν[ύσιον [...] καὶ Λεπτίνην
[...] κα]ὶ Θεαρίδην [...] καί Πολύ]ξενον”.
74 Tod II, 133 (=SIG I3 159).
75 Zachował się tylko początek listu. Zob. Ch. Eucken, Isokrates. Seine Positionen in der Auseinandersetzung mit den zeitgenössischen Philosophen, Untersuchungen zur antiken Literatur und
Geschichte XIX, Berlin-New York 1983, s. 132–138. Datuje on ten list na rok 369/368.
76 Tod II 136 (=SIG I3163).
77 Zob. Tod II 136: „ἐπαινέσαι μὲν Δ|ιονύσι]o[ν] τὸν Σικελία[ς ἄρχοντα ὅτι ἐστὶ|ν ἀνὴρ] ἀγαθὸς
περὶ τὸν [δῆμον τὸν Ἀθηναίω||ν καὶ τ]οὺς συμμάχους”.
2010-03-22 12:24:03
71
Aż sześć cech wymienionych w Polityce znajduje potwierdzenie w rządach Dionizjusza: a) stosowanie terroru i pogoń za pieniądzem; b) całkowita kontrola życia
politycznego w polis; c) częste prowadzenie wojen; d) posiadanie straży przybocznej;
e) nieufność wobec obywateli; f) rozbudowa i upiększanie miasta. Tylko w jednym
wypadku Dionizjusz postępował inaczej, niż zalecał później Arystoteles. Wyraźnie
nie szanował religii i dopuszczał się czynów świętokradczych. Ponadto Arystoteles
nic nie pisze o aktywnej polityce zagranicznej, która była cechą charakterystyczną
panowania Dionizjusza. Stagiryta pomija również milczeniem mecenat artystyczny,
do którego przywiązywała dużą wagę większość tyranów.
Chyba przesadne byłoby stwierdzenie, że Arystoteles wzorował się na postaci
władcy Syrakuz, pisząc o tyranii. Wydaje się jednak, że sposób sprawowania władzy
przez Dionizjusza znalazł wyraźne odbicie w Polityce Arystotelesa.
L’IMAGE DE LA TYRANNIE DANS LA POLITIQUE D’ARISTOTE,
ET LA TYRANNIE DE DENYS Ier
Résumé
Dans cet article nous nous demandons si – et dans quelle mesure – Aristote, en traitant de
la tyrannie dans sa Politique, a pu s’inspirer d’un personnage concret. Nous mettons en parallèle
les réflexions de l’auteur sur ce régime politique et des événements précis du règne de Denys Ier.
Nous avons analysé les éléments les plus importants de la tyrannie: la façon de prendre le pouvoir
et de l’exercer, et les traits essentiels de la politique des tyrans (finances, contrôle de la vie de
la polis, guerres, garde personnelle, confiance „limitée”, entourage et mécénat, culte des dieux,
politique extérieure).
La comparaison laisse apparaître que dans un cas seulement (celui du culte), Denys s’est
comporté différemment du modèle conçu par Aristote. Sur cette base, on peut conclure que ce tyran
lui a probablement servi de modèle, ou tout au moins qu’il connaissait très bien le personnage.
2010-03-22 12:24:03

obraz tyranii w polityce arystotelesa a tyrania dionizjusza i

Transkrypt

Podobne dokumenty

Z NAJNOWSZYCH BADAŃ NAD DIONIZJUSZEM Z HALIKARNASU

pobierz - Studia Europaea Gnesnensia