Waclaw Lipiński: Kilka wspomnień i uwag

Waclaw Lipiñski:
Kilka wspomnieñ i uwag
DYMITR DOROSZENKO / DMYTRO DOROENKO
Editor’s note: The article ‘Waclaw Lipiñski: Kilka wspomnie,i i uwag" Waclaw Li
piñski: Some reminiscences and comments by Dmytro Dorolenko is a response to
Adolf M. Bocheñski ‘s "Ukraiñski Maurras" A Ukrainian Maurras. It originally
appeared in two issues of Biubetyn Polsko-Ukraihski nos. 9[44] and/I [46], 1934.
Dmytro Dorolenko 1882-1951. a descendant of an old Cossack, hetman. and
officer family, was a leading Ukrainian historian and conservative political figure.
Already before World War I he was a prominent activist in Ukrainian life: he belonged
to the Society of Ukrainian Progressives, served as editor of several Ukrainian publica
tions, and contributed articles to a variety of Ukrainian journals. After the Revolution
of 1917, he became the Russian Provisional Government’s commissar for Galicia and
Bukovina. He was a member of the Ukrainian Central Rada, but declined to become the
head of its government. Subsequently he served as the Ukrainian commissar of Cernyhiv
province. From May to November 1918 Dorolenko was minister of foreign affairs of
Hetman Skoropads’kyj’s government and, later, became an important figure in the émi
gré hetmanite movement. As an émigré Dorojenko held several academic positions and
professors/sips.
He was the author of nearly 1,000 works on Ukrainian political, intellectual, liter
ary, and church history and historiography, as well as of valuable memoirs. These
included Narys istoriji Ukrainy A survey of the Ukraine’s history, 2 vols.; Warsaw,
1932-33. tstorija Ukrajiny 1917-1923 History of the Ukraine, 1917-23, 2 vols.; UThorod,
1930-32, A Survey of Ukrainian Historiography New York, 1957, Die Ukraine und
das Reich: Neon Jahrhunderte deutsch-ukrainischer Beziehungen Leipzig, 1941, Het’
man Petro Dorotenko: Ohljad joho iyttja I poIitynoji dijal’nosty Hetman Petro Doro
lenko: A survey of his life and political activity; New York, 1985, Z istoriji ukrajins’koji
polityenoji dumky za asiv svitovoji vijny From the history of Ukrainian political
thought during the World War: Prague, 1936, Moji spomyny pro davnje-mynule 19011914 roku My memoirs about the distant past. 1901-1914; Winnipeg, 1949, Moji spo
myny pro nedavnje mynule, 19 14-1920 My memoirs about the recent past, 1914-1920, 4
vols.; Lviv, 1923 -24.
Dorojenko wrote a number of articles on V Lypynskyj see "A Select Bibliography
of V. Lypynskyj’s Works and Related Publications" published in this issue. His letters
to V. Lypyns ‘kyj were published by the W. K. Lypynsky East European Research Insti
tute in Philadelphia I. Korowytsky, ed.. Lysty Dmytra Dorolenka do Vjaes1ava
Lypyns’koho [Letters of Dmytro Dorolenko to Vjaëeslav Lypyns‘kyj; 1973].
Doroknko’s response to Bocheñski’s article reflects his own assessment of Lypyn
s’kyj’s work and his role in Ukrainian life, as well as the official views about Lypyns ‘kyj
held by the hetmanite circle of Pavlo Skoropads kyj.
The article is reprinted with minor changes to conform to contemporary Polish
orthography.
WACLAW LIPIFSKI
467
Bardzo cenny I ciekawy artykut p. Adolfa M. Bochcnskiego o i. p. W. Lipih
skim zmusza
mnic
do wypowiedacnia pain uwag, w ktOrych pragnqtbym
sprostowaC pewne, popetnione praea szanownego autora, nielcisloici, jakie
pochodaq, imiem mniemaC, stqd, it kwestia ukraiuiska w ogblc, a rola w nicj
LipiOskiego w saczcgolnoici nic lezaty w aakresie specjalnych I systcmatycz
nych studiOw saanownego autora.
ZnsjomoiC moja a Lipiñskim sicga r. 1908, przez pewien czas byliimy z
nim w stosunkach dosyC bliskich. Nieraz wspbtpracowaliimy ze sobq I to
bardzo ichile w r. 1909, kiedym bra! udalat w wydawanym przez niego
Przeglqdzie Krajowym, w r. 1918, kiedy pracowallimy razem w rzqdaie
hetmans Skoropadskicgo, wreszdie w latach 1920-1930 na emigracji. Zmarly
obdarzal mnie swoim aaufaniem, daielqc sic nieraz swoimi planami I myilami,
jak to byto awtaszcza w latach 1920-1921, kiedyimy praczyli rok caty, jako
bliscy sqsicdzi, we wsi Rcichenau w Austrii dolnej. Wsaystko to, sqdzç, daje ml
prawo wypowiedaenha pewnych swoich myili 0 dziatalnoici Lipiñskiego I jcgo
roll w najnowszych daiejach ukraiñskicgo odrodzenia narodowego. Nic pre
tendujç na wyczerpujqcq charakterystykç zmarlego daialacza, ani na wszech
stronny praeglqd jego pracy
uwatam, me stoimy dali jesacae za blisko jego
iwie±cj mogity, by mod, mOwiqc o tym wsaystkim, zachowaC absolutnq bez
stronnoiC! Dlatego te± iwiadoniic wybieram formç uwag I notatck z powodu
artykutu p. Bocheñskiego, aby pomylki I nieicistoici, popelnione, moim ada
-
niem, praea niego, nie utrwabity sic na dtugo w literaturze, poiwiçconej
Lipiñskiemu.
Nie bçdç zastanawiaC sic nad tym, czy stusanie nazywa p. Bocheñski
Lipiñskiego "ukraiñskim Maurrasem", sqdzç, me pomiçdzy ateistq Maurrasem
a glçboko wierzqcym katolikicm Lipiñskim istniejc zasadnicza róinica wew
nctrana, nie mówiqc jut o tym, mc I sama maniera litcracka, sam sty! u obu
jest najaupctniej rbzny. Ale i sam szanowny autor wyanaje, me
tytut "UkraiOski Maurras" "jest w stosunku do Lipiñskiego w duiej mierze
niestusznym I ile dobranym". Przejdimy astern do istoty rzecay.
tych pisarzy
Pan Bocheñski aacayna od skonstatowania faktu, me Liphuiski "byt Pola
kiem, stat sic Ukraincem", I zatrzymuje si, rzcca calkhcm zroaurnhata, na
genczie tcj "dotqd nicwyjainionej asyrnhlacjh". Wiadomo na podstawie pracy
K. Putaskiego p.t. Lipiñscy herbu Brodzicz i herbu Gozdawa Wiedeñ, 1922,
wykonanej a pomocq samego W. Lipinskiego, te rod Lipiñskich nie byt
ukraiñskim rodem autochtonicznym, jak wide innych rodOw szlacheckich,
które spolszcayty 1c w pracdiqgu wiekOw XVII I XVIII, tylko pochodzit z
Mialem
okazjç jut nieraa pisaC o Lipiñskim, ale tc moje prace opuszczone 54
czemui w wykazie literatury o Liphhskim, wydrukowanym w miesiçczniku Dzwony;
jeszcze za zydia zmarlego, aby spopularyzowaC jego myth, napisalem na jego protbc i
wydalem pod pseudonimem M. Zabarcwlkiego, w Wiedniu 1925 r. ksi4±kç Pt. "W.
Lipiñski i jego myth o narodaie I panstwie ukraiñskim", a rychlo P0 jego imierci pisalem
o nim jako o historyku w caasopismach Abhandlungen d. Ukr. Wiss. Institutes in Berlin
B. 111,
Zeitschrft fur Osteuropaische Geschichte
1932, sv. 1-2.
B. V,
Casopis Národniho Muzeum,
468
DMYTRO
DOROSENKO
Ma.zowsza. Niemicjscowego rOwniez pochodzenia by! rOd Rokickich, do ktO
rego nalczala matka Lipiñskiego. Ale to nie ma znaczenia, wszakze dla
przyktadu, W. Antonowica tak samo ani p0 miccau ani p0 kqdaicli nic miat w
sobie jednej kropli miejscowej krwi ukraiñskiej, a stat sic UkraiOcem I kierow
nikiem ideowym catego ukraihskiego ruchu. W ogôlc moment rasowy nie
zawsze w podobnych wypadkach odgrywa rolç decydujqcq - jest to rzecz
ogOlnie anana. Nasa autor sauka praydayny, dia której Lipinski "aostal Ukra
iñcem" I myili, te Lipibski "musial posiadaC jakii kompheks niiszoici, jakii
bolesny kompleks nietutcjsaoici. ChçC wyrOwnania tego braku mogla go
pchnqC w objcdia ideologil skrajnie miejscowej, poawalajqccj mu sic uwaiaC as
prawdziwego, mote nawct prawdziwszego od wsaystkich innych, przedsta
wiciela kraju, w ktôrym sic urodzil I ktOry kochat". Jest to, adaniem moim,
uwaga nader gtçboka: racczywiidie, takie wypadki mogq mice micjsce, ale
tylko wówczas, gdy jest mowa o przy!qcaeniu sIc do warstwy lub ideologli
panujqccj, tymczasern w wypadku z Lipiñskim bylo wtainie odwrotnie. Co do
zwiqzku a krajem, to tu, zdaniem moim, decydowal w iwiadomoici Lipiñskiego
fakt, it urodzi! sic on i wyróst w kraju. Jaki wptyw ma ten moment na gcnezç
"ukraiñskoici" w ogóhc, poucaa nas w stopniu dostatccznym biografia Bohdana
Zaleskiego.
Z drugiej strony w ukraiñskoici Lipiñskiego widal nasa autor objaw
szlachcckiego nonkonformizmu, "chçC pracdiwstawiania sic as wsaelkq ddfl
ogólnie przyjçtym prawdom I prqdom". Jest to takze bardao wnikhiwa uwaga,
ale I ona, zdaniem nasaym, nic pssuje do danego wypadku.2
Myilç, ie prçdaej wyiwietlimy kwestiç, kiedy I jak LipiOski "stat sic
Ukraiñcem", jeili zwrOcimy sic do jego bibliografii [biografil? - Ed.]. 0 jego
latach dziecinnych wicmy bardzo niewicle. Mogç jednakte podaC pewne
szczcgóly, opierajqc sIc w cacidi na jego wtasnych opowiadaniach, a g!Ownic na
laskawie ml uzydaonych wspomnieniach jego kolegi a caasOw gimnazjalnych,
daii profesora uniwcrsytetu praskhego dra B. Matiusaenki. Lipiñski, jak wynika
z tych wspomnicfi, jeszcze od mahcñkoici, w szkole iredniej w Lucku I
2Lytornierau zachwycit si historiq ukraiñskq, awlaszcaa kozaczyanq, caytsjqc
powleici historyczne M. Grabowskiego, M. Czajkowskicgo I in. pisarzy "ukra
ihskiej szkoly" w literaturac pohskiej, I zostat "koaakofilem" hub "ukrainofilem".
W zachwyceniu tym nie byto domiesaki momcntu socjalnego, jak to widaimy
np. u W. Antonowicaa, który praez lekturç francuskiej literatury wyzwolcñcaej
dosaedt do myili 0 swoim "dtugu" wobec nsrodu, poirOd którego wyrbst I
"ktbrego pracq by! wyhodowany", a me tym narodern byt narOd ukraiñski, wiçc
I Antonowica stat sic Ukraiñcem. Na Lipinskiego wielki wplyw mist wuj jego
Adam Rokicki, który by! ukrainofilcm I który poddat Lipiñskiemu myil, te
2 M.in. przypominam sobie, me 1. p. Lipiñski bardzo czçsto sam méwit 0 tym
szlacheckim "nonkonformizmie", ktbry rzeczywitcie cacstym by! bardzo zjawiskiem
wtrbd calego szeregu pokoheh salacheckich na Ukrainie prawobrzeznej I który m.in.
praybierat niekiedy formy w!atciwej sobie nieg!çbokiej, bez jakichkolwiek podstaw
Ideowych ukraihskotci. Do takich "Ukraihców" miehitmy na uwadze pewne osoby
zyjce, z ktbrych niejeden zyje do dzit dnia stosowa! on nazwç: "oryginal kresowy".
WACLAW LJPINSKI
469
miejscowa szlschta poiska jest ukraluiskq z pochodzenia, te ona kiedyt byta
warstwq przewodniq narodu ukraikskicgo, tworayta jego historIc, dawala mu
hetmanOw I putkownikOw, a kiedy ona ulcgta spolszczeniu, narOd zostat bez
swojej warstwy przewodniej I opuldit sic do stanu ciemnej, nieuiwiadomionej
masy. W tcj gencale swojdj ukraiñskoici mia! Lipiñski bardzo wide wspOlnego
ad znanym filologiem ukraiñskim K. Michalczukiem, ktOry tak samo, jak I
LipiOski, bçdqc ucaniem gimnazjum mytomierskiego, pod wptywem dziet Gra
bowskiego, Czajkowskicgo, Groay, Olizarowskicgo i in. autorOw szkoty ukra
ibskiej stat sic "koaakomanem" I "ukrainofilem" i, zadhCcony nie przcz kogo
innego, tylko przez samego Ignacego Krasaewskiego ktOry byt kuratorem
gimnazjum mytomierskiego, aacaqt pisaC p0 ukraiftsku opowiadania a czasOw
kozackich, którc nawct by!! czytane na publicznych wieczorkach w gimnaz
jurn.3
Jut pOtniej, aetknqwszy sic na uniwersytedie kijowskim
a Antonowicaem,
wzmocnit Michalczuk swojq ukrainskoie przez ideç "splat! narodowi dtugu".
Tu, mote, warto bytoby w ogólc przypomnieC o ±rOdtach ukraiñskiego
patriotyzmu regionalncgo poiród szlachty na Ukrainie prawobractnej, 0 gene-
ale "szkoly ukraiñskicj" ltd. Ale uwa±ajqd to as raeczy ogOlnie anane choC
jcszcae gtcbiej pod wzglçdem socjologicznym mato zbadane, nie bçdc sic nad
tym dtutej zatraymywat, praypomnç tylko, it byto to zjawisko bardao rozpow
saechnione, ktOre raz p0 raz powtarzato sic w pracdiqgu catego stulecia XIX,
przechodzqc rozmahte formy ukrainska szkota, batagulstwo, chtopomañstwo
ltd. i którego nic motna sprowadziC do rzcdu jakiegot "szlachcckiego non
konformizmu". Practo tet I u Lipiñskicgo powstanie ukraiOskich sympatil nie
byto madnym zjawiskiem wyjqtkowym.
Ukoñczywsay w 2.ytomierau 6 kIss, przesacdt Lipinski do khasy VII I
gimnaajum kijowskicgo. Tam wstqpit on do pohskiego kola sakolnego, ale
uwamat jut siebie za przcdstawiciela prqdu ukraiñskicgo. 0 jego sympatiach
ukraihskich dowiedalat sic student uniwcrsytetu kijowskiego K!. Kwitka, as
poanat si z nim I wprowadzit go do ukraihskiej girnnazjalnej "hromady",
gdzie on sic zetknqt i zaprayjainita Borysem Matiusaenkq, Bogdancm Rylskim
synem znanego chtopomana lat 60-tych Tadeusza Rylskiego, Romanem
Wojciechowskim I Andrzejem Koheinickim. W caasie iwiqt wielkanodnydh
1901 roku odbywat si w Kijowie zjaad organizacyj polskiej mtodziemy szkOt
irednich na Ukrainie. Na ajczdahc tym byta reprcaentowans równiez I ukraiOska
gimnaajahna "hromada", która wyslata, jako swoich delegatOw, Matiusaenkc I
Lipinskiego. Na ajedzie Lipiñski wysunqt wniosek, azeby cata organiaacja
polskiej mtodziezy szkOt irednich wstqpita in corpore do ukraiñskiej "hroma
dy". Kiedy aai p0 gorqcej dyskusji wiçksaoiC zjazdu propoaycjç Lipiñskiego
odraucita, Lipihski I Matiusaenko opuicili zjazd, a Lipihski wystqpit a polskiej
Mote tym sic tlumaczy ta osobliwa sympatia waajemna, jaka powsta!a odrazu
pomiçdzy starym Michalczukiem i Lipiñskim, kiedy gdziei w r. 1909 hub 1910 poznajomil
ich ze sob4. Kiedy za! wyszla drukiem praca Lipibskiego Z dziejów Ukrainy, Michal
czuk kupit sobie am picC egzemplarzy tego drogiego stosunkowo wydania, azeby rozda
waC je pomiçday swoich krewnych w Kijowszczy±nie.
470
DMYTRO DOROSENKO
orgsnizacji i pozosta! od tego czasu tylko cz!onkiem ukraiñskiej "hromady".
PowtOrayta sic bardzo doktadnie historia, która przed 40 laty zdarayta sic W.
Antonowiczowi, ktOry tak samo, opuiciwszy polskq korporacjç, stat sic cz!on
kiem ukraiOskiej studenckiej "hromady".
Tak wiçc Lipiñski stat sic I formalnie Ukraihcem. Prof. Matiuszenko,
wspominsjqc o tych cassach, wyra±nic podkreihs, me LipiOskiemu by! obcy
ogOlnie wOwCaas roapowsaechniony wirOd ukraiñskiej, a w anacanej micrze
tskte i wiród polskicj mtodzic±y poiród której w Kijowie wielkie wptywy
mists P. P. S. aachwyt dha socjaliamu. Nçcity go w ukraiñskoici nie spotecane
momenty, tylko nsrodowo-pohityczne. W tym wlainie byta gtcboka rótnica
pomiçday ukraiñskoiciq Lipiñskiego i np. Antonowicza oraz chtopomsnOw a
1st 60-tych: Lipiñski can! sic Ukrsiñccm, nie zrywsjqc ac swoim irodowiskiem
spotecanym, nie wstydzqc sic go i nie odrzucajqc; on wystepowal jsko ukraib
ski salachcic I szuka! oparcia w trsdycji, ktOra mogta zwiqasC go z historycanq
tdj zai przeszloidi dopatryws! sic on nie samych tylko rysOw
ujemnych, tak podkreilanych w historiograllach ukraiñskiej I rosyjskicj egoizm
kiasowy, cksploatacja mss ludowych, ale I poaytywnych rbwniem - pañstwo
przesztoidiq. W
twOrczych. Tymczasem chtopomani, stajqc sic Ukraihcami,
arywali ad swoim otocaenicm, zrywali a kulturq polskq I przechodaili do obozu
wo I kulturalnic
ukrainskiego jako zbiegowie perfugae a obozu wrogiego, deklasowali sic i
aaprzeczali w ogble jskiemukolwiek znscacniu w praesaloici tej warstwy spo
lccznej, z ktOrej sami wyszli. Konsekwcntnie idqc obranq drogq, amienisli oni I
rehigic, aby w nicaym nie rOtniC sic od masy ludowcj, stuzbc dhs której
postawili sobie za ccl mywota. Lipiñski poaostat wiernym synem koiciota
katohickiego, pozostat w ogOle "sobq" i to aaosaczcdaito mu aerwanis a rodzinq
I bliskimi lud±mi. On poaostat kochsjqcym synem I brstem, tak samo, jak i
jego kochsli ojdiec, matka, bracia I siostra, chocist wszyscy oni byhi I poaostali
Pohakami.
Ideq przewodniq Lipihskiego, którs im dalej, tym wyrainiej krystslizowsls
nie
sic w jego umyile, opierajqd sic jut na studisch historycanych, byto
poayskiwanie poszczcgOlnych przcdstswicicli swej wsrstwy dls pracy nsrodo
wej a rOwnoczesnym rujnowaniem podstaw tej warstwy tak, jak to roaumieli
-
Ukraiñcy-socjaliici, tylko pragnienie, by cats wsrstws szlachccka ziemiañska,
jako taka, powrOcita na stanowisko warstwy praewodnicj w narodale ukrahn
skim I dqmyta do odayskania dha Ukrsiny nieaslcmnoici polityczncj aarówno od
Rosji, jak I od Polski. Ukrsina nie powinna bye zsletnq sf1 od Moskwy ani od
Warszawy - oto myih przewodnia ideatOw Lipiñskhego. Cay byto to objawem
wrogoidi dla Polski, dia narodu polskicgo, dla kultury polskiej? Sqdzc, me
subicktywnie I obiektywnie - nie. LipiOskI wychodait a zatomenia, te poiska
albo spolszczona szlachta na Ukrainic stanowi poiród hudowego zywiotu
ukraiñskiego element bardao nheanaczny, jakkolwiek sihny pod wzglçdem
materialnym I kuhturahnym; opanowanie tego tywiotu ludowego praea niq jest
nie do pomyilenis, mogq aai nastqpiC takie zmiany w warunkach
spoteczno-politycznych, te I jèj przewaga kulturalno-ekonomicana bcdzie utra
cons; stanic sic ona wówcaas nieanacanq mnicjsaoidiq, jaks na mycie kraju nie
bçdzie wywierata wplywu. Lezy wiçc w jej interesic wtssnym
zwiqzanie
raecaq
-
WACLAW LIPITSKh
471
swcgo losu a losem narodu ukraiOskiego wcwnçtrznymi wiçzami duchowymi w
ten sposOb, aby pray wsaclkich okohicznoiciach bye dla tego nsrodu potrzebnq
warstwq przcwodniq. "Powinniimy, pisst Lipiñski w r. 1909 w swojej znanej
ksiqmce Szlachta na Ukrainie. Udziat jef w zyciu narodu ukraiñskiego na tie
jego dziejów, - powinniimy swoimi moralnyrni I materialnymi sitami, ktOre
w tym kraju w wiclkiej mierae mamy I reprdacntujemy, popieraC micjscowq
kulturç tej alemi I narodu, kulturc, jska mote byC tylko ukraihskq, a to tym
wiçcej, me ta kultura, jsk wskaauje nasza praeszloiC, nie jest nam obcq, bo
mamy w sobie wiclkq jej czcie, wytworaonq praez odwieczne mydie na tej ziemi
dziçki prscy ludu nasaego dla nas... Jelli praysztoiC tej wspólnej dha nas I dha
narodu nasacgo kuhtury arobimy I nasaq przysztoiciq, wOwcaas nie wyrwie nas
a tej alemi tadna sits".
Czy byta ukraiOskoiC Lipinskiego stratq czy zyskiem dls polskoici? Tu jut
musac calkowicie agodaiC sic ns rozwiqzsnie, jakie daje tej kwestii szanowny
sutor. Podkrcilc tyhko specjslnie myil jego, te historia narodOw polskiego I
ukrsiñskiego tak sic alomyta, te, jak powiada aa Polaków autor, "daliimy
dotychcaas stosunkowo nieduto narodom postronnym, wzicliimy ogromne
rnnOstwo".
wziqC
pod
muitum.
Ale, jakkolwiek Pohacy dali Ukraiñcom mniej, nit wziçli, jeili
dali oni non muitu sed
uwsg caasy nowszc, motna powiedaicC, te
DosyC wspomnicC nazwisks
W. Antonowicza I W. Lipinskicgo.
Godaç sic rOwnic± catkicm a poglqdem p. Bochcñskiego, me "wptyw LipiOskie
go, hdqcy w kierunku poabawicnia narodu ukraiOskicgo charakterystycznego
dlañ inferiority complex w stosunku do narodOw aachodnich, I w kierunku
nawiqzsnia do twOrcaych a nie destrukcyjnych tradycji dalejowych, uznaC
musimy as bczspraccznie dodatni.
Poniewa.m
zai podniesienic stopnis kultury
danego kraju bcdaie aswsae koraystnc dls jcgo sqsiadOw, przeto bea goryczy
motemy jut spojrzeC na twórcaoiC szlachcica ziemi nurskiej, ideologa sala
checkoici I konscrwatyzmu na Ukrsinie".
Ale dalej, gdy idzie o charakter I aasiçg wptywów Lipinskicgo ns idcologiç
ukrsinskq, muszc sic a p. Bochehskim gruntownic porOtniC! DIa p. Bochcñ
skiego jest niemal absurdem, te taki teoretyk konserwatyzmu, jak Lipiñski,
ajawit sic poirOd "narodu nsjbardziej demokratycanego w ca!ej Europie,
pozbswionego wszelkich tradycji I wszclkicj psnsko-szlacheckiej kultury".
Niech ml wybadzy szsnowny sutor, ale tu, co slowo, to jakici nicporoaumienie.
Wtainie wyobratenie co do jakieji wrodaonej I bezgrsnicznej demokratycznoi
ci narodu ukraiñskiego nalety daisisj do legend, nad rozbiciem których nikt
tak bardao sic nie trudait, jak i. p. Lipiñski. Rzecz aroaumiata, it dls pewnych
ugrupowañ politycznych wirOd spotecaeftstws ukraiOskiego, ktOre jut staty 1c
konserwatywnymi w swoim upartym przytrzymywsniu sic hasct politycznych,
które niegdyi byty postçpowymi, a daisiaj jum praestarzaty, "demokratycznoiC"
narodu ukraihskiego wydaje si byC uiwieconq przcz caly bieg historil. Ale jeihi
spojrzeC spokojnym, beastronnym okiem, momna s1c przekonaC, tc historia
wtsinie daje bardzo msto podstsw dla takiego sqdu. Co prawda, by dyskuto
waC 0 tym, wedle wszelkich prawidel, trzeba byloby aatrzymaC sic w definicji
pojccha "demokratyzmu" I rómnych awiqzanych a nim pytaniach, ale I tsk jut
zanadto nadumywam goicinnoici redakcji Biuletynu Poisko- Ukraiñskiego,
WACLAW LIPIFISKI
472
ameby aabieraC micjscc na sprzecaki teorctyczne. Ogranicaç sic tylko tym: P0
prostu tqcaq indywidualizm ukraiñski a demokrstyamem, a demokrstyzm a
republikaniamem. Lecz historia nsa uczy, me tradycyjnq wtatciwoiciq narodu
ukraibskiego nie byt republikaniam a monsrchizm. Wystarcay praypomnieC
jakimi sacaerymi I g!çbokimi monarchistami byli kozacy I jak wysoko u nich
by! stawiany majestat krOlewskicj, a pO±niej carskiej wtadzy. Ten monarchiam
masy kozackiej podkrcilsjq a jednej strony Drohomanow, mówiqc, mc "w
Ukrainie, albo dokladniej w Ukrainie koasckiej, do potqczcnia 1c a Moskwq I
potem, ludowtsdztwo anajdowalo 1c tyhko u dotu, u gOry zai byts monarchia"
Hromada, 1879 r. Nr. 4, str. 99, a drugiej - historyk rosyjski, marksista, M.
Pokrowskij, ktOry powiads, te "jemcli Bohdan Chmielnicki posiadat jakii ideal
polityczny, idqcy dslej nit znane mu z doiwiadcaenia formy pahstwowoici, to
nie by! to ideal ludowtadztwa, leca centralistycanej monarchil absolutnej a
dyktaturq wojskowq na caele, bo tylko takie idea!y mogty wychowaC Zaporo
te" Russkaja istorjja s drewniejszych wremion, torn II. Moskwa 1933 r., str.
191. Przytocac tez I myil P. Kulisza, ktOry piss!, te dls narodu ukrsiñskiego
monsrchiam jest ideatem prawdy na ziemi I te ideal ten wyrobi!y bynsjmnicj
file niski Stan socjalny I diemnota wiciniska ukrsinskiego: wiciniak ten ma tak
wysokie pocaudie swej godnoidi ludzkiej, it, wcdtug niego, nie tylko car, leca I
Sam Bog mote a nim bezpoirednio rozmawiaC Istoria wozsojedinienzja Rusi,
t. II, 1874, str. 26.
Ks±dy, kto pamicts idealiaowanie praed lud ukraiflski "batki-caria" w
Rosji I "taty-cesaraa" w Austrii, musi prayznaC, te Drahomanow, Kulisa I
Pokrowskij mieli racjc I, motliwie, nie byto przypadkowe, ze ostatnimi I
wisiciwie jedynymi obrohcami upadsjqccgo caratu w Rosji byhi nicszczcini
chlopi ukraiñscy, ktOray, jako policjanci, bill
1c na uhicach I na dachach
Petersburga w pierwsae dni rewolucji 1917 r. I zostahi zwyciçtcni przez
petersburskq zgrajc ulicznq.
Trsdycyjny monsrchizm ukrainski nic zspraecaa takzc tradycyjnej ukraiñ
skiej buntowniczoici stepowej, którs odgrywsts I dotychcaas odgrywa trsgica
nq rohç w historli nsrodu ukraiOskiego, doprowadasjqc do tego, tc wsaystkie
jego porywy wolnoiciowe
koncayly
1c
jesacae wiçkszq niewolq. Jest to,
nasaym adanhem, wplyw zywiolu stepowego, gdym buntownhczoiC ta mniej sic
praejawia na pOtnocno-wschodnich ziemisch ukraihskich, a klasycany swOj
wylew znalsz!a na Zaporotu.
0 braku wsaelkiej kultury pañsko-szlacheckiej p. Bocheñski adaje sic po
wiedzisl zbyt mocno, jeili praypomnimy warstwc rycersko-drutynnq w caasach
ksiqmçcych, magnatOw ukrainskich a okrcsu polsko-Iitewskiego I wresacie
stsrszyanc ukrsihskq a doby HetmsOsacayany XV1I-XVIII w., ktOra praeksztat
ci!s sic w "dworianstwo" XIX w.
Ta salachta ukraiñska na Hetmahszcay±nic i w Ukrainie Stobodzkiej
-
równiez na cs!ym lewobrzetu - utworzy!s s1c aupetnic na waór salachectwa
polskiego jcszcae w drugicj polowie XVII w. kadry Starszyany kozackicj
sk!ada!y sic w znacznej mierze z bytej salachty, ktOra as ideal swOj uwatata
salsdheckq Raeca-Pospolitq Ukraiñskaj I catkowicic przyswoita jego idcologiç
I jego dqtenis socjslno-polityczne. Jeteli by!a jakal rótnica miçday szlachtq
WACLAW L1P1$SKl
473
ukralOskq I polskq, to tylko wynikajqca z tego, me szlachta ukrahOska miata
jako suwerena absolutnego cars rosyjskiego, a szlachta poiska
konstytu
cyjnego krOla obieralnego. Tak sarno odsunqwszy na drugi plan mieszczañstwo,
tak samo abudowawszy swOj dobrobyt ekonoeniczny na przymusowej pracy
chtopOw paOszczy±nianych, szlachta ukraiñska za cenc swych przywilcjOw
klasowych sprzedata autonomie politycznq kraju, tracqd tym samym swoje
-
anacaenie przewodniczqcej warstwy nsrodowcj. Momna spostrzcc bardzo dc
kawq analogiç midzy tym dekadensem salachty polskiej I ukraiñskicj. Gdy w
drugiej potowie XVIII w. wlrOd szlachty polskiej roapocacla 51c zdrowa
reakcja, przejawiajqca sic w próbie reform i w bohatcrskicj walce o uratowanie
niepodlegloici paftstwa - analogiczne zjawisko konstatujemy i wirOd szlachty
ukraiñskiej, chocia± w dsleko stabszcj micrae: mam na myili obronc autonomli
przea Gr. Poletykç, misjc W. Kapnysta w Berlinie w 1791 r., wrcszcie konspi
racje I frondy polityczne w pierwsacj Cwicrci XIX w. Mimo wsaystkic swe
"grzcchy" wzglçdem wlasnego nsrodu, szlachta ukraiñska zachowsis histo
rycanq tradycjç ukralñskich zmagañ wyzwoleOczych, a na gruncie potqczenis
tych tradycji a nowymi ideami narodowymi, przynicsionymi a Zachodu, wtai
ciwie I wyrosto ukraiñskie odrodacnic narodowc w XIX wieku. Szlachta
ukraiOska w swcj masie jut w latach 40-tych zostata zrusyfikowana I oddicta
od tego narodu, jednak faktem jest, It w przcciqgu catego XIX w. wydawats
ons a poirOd siebie wybitnych dzialacay ruchu ukraiñskicgo I mecenasOw
kultury ukrsiñskiej.
Salschta ukraiñska jcszcae w pocaqtku XVIII w. wytworzyla aupelnic
"pañsko-szlacheckq" kulturc typu poiskiego, stojqcq malo nitej od Owcaesnej
kultury polskiej, a w katdyrn razie znsdznic wy±cj od kultury salachty rosyj
skiej, choC ta ostatnia, pod nahajkq Piotra, wtotyta peruki i frsncuskie
kamizelki. I blask tej "pañskiej" kultury ukraiiiskiej imponowat jcsacae Sacw
cacncc w pherwszym okrcsie jego twOrczoidi, gdy praed jego wyobraniq
"Pysanymy risdamy
Wystupajut’ otamany,
Sotnyky a panamy,
I hctmany - wsi w aototi",
gdy Hetmañsaczyzna byta mu jeszcze "iwiçta" I maray!, te w stepach Ukrainy
kicdyi "blyinic bulawa".
Nie aupe!nie dok!adnie przedstswia sobie p. Bocheñski ewolucjç ukraih
skiego ruchu narodowego, jeteli myth, me "wick XIX byt w ruchu ukralhskhm
wiekiem na wskrot lewicowym". Wiemy, ze do poczqtku 1st 40-tych wsayscy
wybitniejsi praedstawicicle odrodzcnis ukraiiiskicgo, jak Kotlsrewikyj, Hutsk,
Kwitks, Hrebinks, Metlinlkyj, pótniej Maksymowycz, Storomenko, Mora
caewikyj I inni, byli gtçbokimi monarchistami I konserwatystami, a dalcj "lewy", czyli ludowy I rsdykslny kicrunek, przeplatst sic a prqdem umiarkows
nym I konserwstywnym, którego nsjjsskrawsaym przedstawicielem by! Kulisa.
Nie mOwiç nawet 0 GaIicji, gdzie od 1st 80-tych w obu obozach, ukrainofilskim
I moskwofilskim, dominowat kicrunek konserwatywny. Bezsprzecznie, konser
watywns myil w Ukrainhe w ostatnich daiesiqtksch lat wieku XIX I w
poczqtku w. XX byla s!aba I nieskrystaliaowana; radykalizm socjalny, a
474
DMYTRO DOROSENKO
czssów Antonowicza I Drahomanowa, odtracil ukraiOskie elcmenty konserwa
tywne I, tc tak powiem, popchn!je do rosyjskiego obozu patistwowego. Tym
ttumsczy 1c np. ewolucja takicgo Gr. Hatahana, który w istach 50-tych by!
mccenasem ruchu ukraiñskiego, a w pocztkach 1st 80-tych zalcdwie zgodail
sic na podtrzymanie jedyncgo pisms ukraiñskiego Kijewskaja Starina. Nalety
aaznscayC, tc polityka rosyjsks, bezwzglcdnie niszczda wszelkie przcjawy
ukraiâskiego zydia narodowego, ktOre zamykano w jedcn nawiss a tydiem
rewolucyjnym, albo zapdzats kszdego aktywniejsacgo Ukraiftca do obozu
opoaycyjncgo, albo sktaniala go do zdradaenis swego poczucia narodowego i
praejidis do obozu czysto rosyjskiego w imic "wymszych interesOw psñstwo
wydh", as ktOrymi kryt si awyczajny egoizm klasowy. Jednakte istnieli I
ukrainscy konserwatyidi, ktOrzy, zachowujc swc sympatic narodowe, znsle±li
sic poza ogOlnym frontem ukraiñskim, na wskroi opozycyjnym i radykalnym.
Leca konserwstyici ci nie byli zorganizowanh, gdy wybuchta rewolucja 1917 r.
Dopicro w jesheni tegot roku rozpoczçly sic próby organizowania si konser
watywnych elementOw ukralfiskich w formic "sojuzu chliborobhw", partli
"chliborobhw-demokratiw" I in. Na wiosnç 1918 r. element! te doprowsdzity
do ogtoszenia hetmanatu w Ukrainie.
W akcji tej bierzc udziat i Lipiñski, ale nieprawda, me Lipiñski "sam jeden
wytwarza prswe skrzydto myth ukraiñskhej, zs jednym zamachem, silniejsze od
calej popraedniej myth lewicowcj" - jeteli we±miemy pod uwsgç czasy do
emigracji. W tym g!Ownie byta stabs strona konserwatywncgo ruchu ukraiñ
skiego w r. 1918, który znalazt swOj wyraz w hetmanacie, te ruch ten nie mist
jeszcac swojej ideologil, co przyanaws! nieraz I sam Lipiñski. Ideologia aostata
stworzona przez Lipiñskiego jut wtcdy, gdy Ukraiñskic Paftstwo Hetmahskic
upsd!o, a jego dziatacze, wraz a dzialaczami kicrunku lewicowcgo, analekli 1c
na emigracji.
Rozumie sic, nieprswd tet jest, te Lipiñski by! "twOrc myth o niepod
leg!oici Ukrainy". Wlalnie myil ta nigdy nie umierata w diagu catego XIX w.,
pocaynaj4c od tajnydh stowsrayszeñ w pocz4tkach tegom stuhecia at do jego
koñcs, gdy inyil ta by!a proklsmowana przez mtodziet ukrshhsk w Charkowie
I we Lwowie jednoczetnie,4 a w 1900 r. ukaza!a sic pierwsaa brosaura progra
mows Ukraihskicj Partil Rewolucyjnej, p.t. Samostzjna Ukraina sutorem jej
jest adwokst charkowskh Mikolaj Michnowtkyj. Lipiñski stat sic gor4cym
zwolennikicm idci niepodlegloidi Ukrahny, on ugruntows! tç ideç swymi stu
diami historycanymi, by! jednym a ojcOw duchowych "Zwizku Wyawolcnia
Ukrainy", ktOry odegra! tak donios!4 rolç w czasie Wielkiej Wojny, leca
twOrc4 samej myth o niepodlegtoiC Ukrainy nie by! I nigdy siebie as takiego
nie uwaist.
Lipinski by! gorcym pstriot4 ukraihskim w najlcpszym tego stows zna
cacniu: kochat ahemic ukraiñsk4 I wsaystkich tych, ktOrych uws±sl zs wiernych
synOw tej alemi; kocha! caty narOd ukraihski, nie mierz4c swej mitoici skal4
ubóstwa czy aamotnoici. Gdy niepodlegle Panstwo Ukraihskic, w tworaeniu
0 odrodzeniu idei nicpodlegtotci Ukrainy na prae!omie XIX I XX w. obszerniej
pisze w swojej Istorii Ukrainy 1917-1 924 rokiw, cz. 1. Uzhorod 1932 r., str. 29-30.
WACLAW LIl’USKl
475
ktOrego LipiOski brat najzywszy udzlat, 0 krOtkim okresie istnienia rozpadto
sic w gruay, t ogromn tragediç narodow Lipiñski odczut tak gtçboko, jak
mslo kto z patriotOw ukraiñskich. I wtedy w gtçbi jego duszy zrodzita sic myth
przewsrtoidiowanis calej dotychczasowej dzialalnoici, znalezienia zarodków
zta, abadania zasadnicaych przyczyn tragedii narodowej, znahezienia nowych
dróg, ktOrc by wywiodty naród z upadku. I jak wielki smutek I gtçboki mat po
katastrofie 1831 r. natchn4t genialn4 trOjkç poetOw pohskich do zaklçcis w
stows apotcoay przemytych walk, apoteozy wszystkich cierpicñ I mck zlozonych
na ottarzu ojczyzny, sklonit do pozostawienia testamentu poetyckiego pokole
niom przysztym, walcz4cym 0 te same wzniostc i twiçtc ideaty, - tak samo
tragedia szarpica dusaç I serce wielkiego patrioty ukralñskicgo sktonila go, it
calym zasobem rozumu I wszystkimi fibrami swych nerwOw tworzy now
ideohogiç ukraiñsk - ideologiç ukraiOskiej monarchii, opartej na wspOtpracy
I na porozumienlu kiss twOrczych. Odrzuciwszy metody demokratyczno-re
pubhikahskie, ktOrymi nie powiodto sic abudowaC niepodheglotci Ukrainy bo,
adaniem Lipiñskiego, byty niewtatdiwe, Lipiñski podnosi idec monarchil w
tradycyjnej formic hetmanatu, a walce khasowej, gloszonej praez socjahistOw,
W swe najglOwniejsze dzieto Lysty do
bratiw-chiiborobiw wtotyt on nie tylko gtcbok myih socjologa, ale I caty
przeciwstawia kompromis kiasowy.
pstos, caty poryw swcj duszy, która p!onç!a I sptonçta w ogniu wielkiego malu
as Ukrahn4. W tym lcmy najwiçksas atrakcyjnoiC tcj ksiq±ki dls UkralñcOw I
szadunek do jej autora nawet ad strony tych, któray nic podziehajjego zdania I
z nim sic nie zgadaaj4.
Lipiñski idee swe chciat zastosowaC I w praktyce, tworzc "UkraIntkyj
Sojuz Chhiborobiw-Dertawnykiw", który mia! skupiC I aorganlzowae tç
wsrstwc, która, adaniem Lipiñskiego, mists waiC na siebie dzieto budowy
przysztej Ukrainy. Leca jako praktyk Lipinski okazat sic mniej szczçihiwy nit
jako teoretyk. Wypadto mu pracowaC w warunkach emigracyjnych, ktOre za
sadnicao s malo podstne do zjednocacnia. Z tychtc przyczyn "sakots" Lipin
skiego, jetehi o tskiej mówiC motna, nhe osiagnçla pomyilncgo roawoju.
Ogromnic, chociam nie wyt4cznie, przeszkodzita tu ciçtka choroba Lipiñskiego,
pod wp!ywem ktOrej, pod koniec swego tycis, poczyni! on pewnc kroki, ktO
rych by bezwaglçdnic
nic doputcit, gdyby potrafil zachowaC równowsgc
swych sit duchowych z fiaycznymi. Ale o rzeczach tych mOwiC jest jeszcae za
wczeinie, aresat4 nic maj4 one historycanego anaczenia dia naszego tematu.
Idee Lipinskiego o nsrodzie I pahstwic ukraiOskim pozyskaly gor4cych
awolenników na cmigrscji I w Gahicji. Lecz w4tpiç, czy tlumaczy sic to, jak
myth p. Bocheñski, "wytsaoidi4 cywihizacyjn4 b. zaboru austrisckiego": sam
przediet pisze, te "o wptywie na Ukrainç sowieck4 w dzisicjszych warunkach
niepodobna mówiC", wiçc aasadniczo nie motna robiC porOwnañ, które bylyby
ns miejscu tylko wtedy, gdyby w Ukrainie naddnicpraañskiej byto wolno
szcrzyC daicls LipiOskicgo.
Pan Bochcñski stusznie podkretls wielki wptyw Lipiñskiego na ukraihsk4
myil historyczn4, chocist praesad4 jest, te "odkryt" on raccay, "o jakich do
jego caasOw nikomu sic nie inito". 0 udziale szlachty w powstaniu Chmiehnic
kiego, o roll Jurija Nemirycza, by!o wiadome I wcaeiniejszym historykom,
476
DMYTRO DOROSENKO
zarOwno ukraiñskim jak I pohskim m.in. Kulisz jeszcze w 1861 r. Nemirycza
obrat za bohatera swego poematu historycznego "Wetyki prowody", lecz
Lipiñski phcrwszy zwrOcit uwagç na znaczenie udziatu szlachty w tworzeniu
Pahstwa Kozacko-Ukraitsskicgo. Whelk4 jest zastug4 Lipiñskiego, te on picrw
say doktadnie zanahizowat soejalny charakter starsayzny kozackiej z czasOw
Chmielnickiego i jego bliskich nastçpców oraz najzupelniej dowiOdt, me jedynie
daiçki szhachcie ukraiñskiej powstanic, rozpoczcte jako zwyk!y bunt kozacki,
zakoñcayto sic stworzeniem odrçbnego pabstws ukralOskicgo.
Koñcz4c swe uwagi, chcc jeszdzc raz podkreiliC, it waga i znaczenie
Lipinskiego w rozwoju nowoczesnego ruchu ukrsiñskiego tkwi nic lyle w jcgo
planach I formulach praktycanych, ile w tych nowych zasadach, na ktOrych
zbudowat on swoj4 koncepcjç pañstwowotci ukraiñskiej, w tych nowych
pcrspektywach, ktOre otworzy! przed mytl4 ukraiOsk4, a zwlaszcza w tym
wysokim podniesienlu ducha, ktOry jedynie tyhko jest w stanie zapalaC serca,
wypetniaC nadziej4 zmçczone dusze ludzkie I pobudzaC do nowych zmagañ za
swoje ideaty. Jest to mhsja, spelniana w starotytnotci przez prorokOw, a
obecnic przez wielkich poetOw narodowych, któray nie daj4 doktadnych
wskazOwek I planOw, lecz nakretlaj4 kierunek, w którym maj4 liC narody, aby
wywalczyC lepsze jutro.