laudacja prof. Jacek Purchla PDF

Jacek Purchla
Rektor Jan Małecki
Gdy w roku 2000 w trakcie jubileuszu swego 75-lecia Akademia Ekonomiczna w Krakowie
postanowiła nadać profesorowi Janowi Małeckiemu godność doktora honoris causa, profesor
Henryk Samsonowicz - jeden z recenzentów doktoratu honorowego – napisał w konkluzji
swej opinii, iż nie ulega wątpliwości, "że profesor Jan Małecki jest jednym
z najwybitniejszych uczonych w gronie historyków polskich, dobrze zasłużonym dla swych
uczniów, dla kolegów, zasłużonym dla swego miasta, swego kraju, swego zawodu". Trzeba
też koniecznie dodać Osobą, która w historii Akademii Ekonomicznej w Krakowie zajmuje
szczególne miejsce - pierwszym rektorem Uczelni pochodzącym z wyboru.
Profesor Jan Marian Małecki urodził się 8 grudnia 1926 roku w Sosnowcu by trzy lata
później związać swoje rodzinne, a później naukowe losy z Krakowem. Tutaj też w czasie
okupacji uczył się na tajnych kompletach i podjął pierwszą pracę zarobkową w ówczesnym
Powszechnym Zakładzie Ubezpieczeń Wzajemnych, by w roku 1946 – po zdaniu matury –
rozpocząć studia historyczne na Wydziale Humanistycznym Uniwersytetu Jagiellońskiego.
Uniwersytet oraz szczególna atmosfera Krakowa drugiej połowy lat czterdziestych
kształtowały osobowość twórczą Profesora. Jego mistrzami byli wybitni przedstawiciele
krakowskiej szkoły historycznej: w liceum Władysław Czapliński a na Uniwersytecie m.in.
Władysław Konopczyński, na którego seminarium magisterskie uczęszczał. Jan Małecki
uwieńczył studia w roku 1950 pracą magisterską poświęconą dziejom politycznym Polski w
pierwszej połowie XVII wieku.
Kolejny ważny etap drogi życiowej i naukowej Profesora związany jest z Elblągiem gdzie
został skierowany po studiach, by w latach 1950-1954 nauczać w tamtejszych szkołach
średnich historii i nauki konstytucji. Owocem tego pobytu jest nie tylko cykl pionierskich
artykułów poświęconych dziejom Elbląga, biogramy i artykuły recenzyjne, ale może przede
wszystkim zainteresowanie słabo wówczas poznanym przez polską historiografię obszarem
Warmii, Mazur i Pomorza Gdańskiego. Okres elbląski oznaczał przy tym zarówno podjęcie
przez Profesora gruntownych badań źródłowych, jak i wyraźnie zwiastował późniejsze
zainteresowania Profesora koncentrujące się z jednej strony wokół historii handlu, historii
regionalnej i historii miast XVI i XVII wieku, jak i historii społecznej, w tym problemów
związanych z kwestiami świadomości narodowej i kultury.
Powrót do Krakowa w roku 1954 oznaczał dla Profesora początkowo pracę pod kierunkiem
Kazimierza Lepszego w Instytucie Historii PAN, a wkrótce także podjęcie obowiązków
w ówczesnej Wyższej Szkole Ekonomicznej (obecnie Akademia Ekonomiczna). Od roku
1958 jest też Profesor Jan Małecki związany całym swym życiem właśnie z Zakładem,
a później Katedrą Historii Gospodarczej Akademii Ekonomicznej, której był – do przejścia na
emeryturę wieloletnim kierownikiem. Akademii Ekonomicznej Profesor służył też z wielkim
oddaniem pełniąc w niej wiele odpowiedzialnych funkcji m.in. w latach 1975-78 prorektora,
by w roku 1981 w pierwszych w pełni demokratycznych wyborach zostać rektorem Akademii
Ekonomicznej w Krakowie. To właśnie Rektorowi Małeckiemu Akademia, a przede
wszystkim jej pracownicy i studenci zawdzięczają przeprowadzenie pewną ręką przez rafy
stanu wojennego wczesnych lat osiemdziesiątych. Misję swą Rektor Małecki wypełnił nie
tylko z odwagą i poświęceniem, ale i wielką życzliwością dla ludzi, gotowością do pomocy,
a przy tym rzadko już dziś spotykaną skromnością.
W Akademii Profesor Małecki prowadził też przez prawie czterdzieści lat szeroką
działalność dydaktyczną. Składały się na nią nie tylko wykłady kursowe i monograficzne, ale
także seminaria, w tym seminaria magisterskie, których owocem jest ponad 120 prac
napisanych pod kierunkiem Profesora. To może właśnie uczestnicy seminariów, a także
doktoranci Profesora najlepiej mogli odczuć dobrodziejstwo kontaktu z Jego Osobą, nie tylko
znakomitym badaczem i dydaktykiem, ale przede wszystkim Człowiekiem pełnym tolerancji,
dobroduszności, a także krytycyzmu i życzliwej ironii, a przy tym surowości wobec samego
siebie.
Dzieło Profesora Małeckiego to przede wszystkim imponujący dorobek naukowy będący
nie tylko efektem jego talentu, ale także olbrzymiej pracowitości. W zakresie historii
gospodarczej Profesor Małecki położył m.in. wielkie zasługi w rozwoju badań nad dziejami
handlu. Wyrazem tych zainteresowań były m.in. Jego rozprawy: doktorska pt. "Studia nad
rynkiem regionalnym Krakowa w XVI wieku" oraz habilitacyjna pt. "Związki handlowe
miast polskich z Gdańskiem w XVI wieku i pierwszej połowie XVII wieku", obie
opublikowane w formie książkowej w latach sześćdziesiątych. To właśnie ten okres w życiu
Profesora – wzbogacony dłuższym pobytem stypendialnym w Paryżu – przyniósł
historiografii polskiej znaczący wkład zarówno w zakresie historycznej analizy stanu
gospodarczego kraju w XVI i XVII wieku, jak i nowoczesnego metodologicznie
poszukiwania zależności pomiędzy rozwojem rynku wewnętrznego Polski, a jej gospodarczą,
polityczną i kulturową integralnością. Zawarte w tych pracach fakty i oceny weszły szybko do
kanonu naszej wiedzy o dziejach Polski XVI i XVII wieku. Szczególnie interesujące są m.in.
ustalenia Profesora dotyczące miejsca Gdańska w gospodarce Rzeczypospolitej i jego
powiązań z miastami polskimi.
Właśnie historia miast stanowi drugi zasadniczy wątek działalności naukowej Profesora.
Elbląg i Gdańsk, Sandomierz i Lwów, obok wielu innych miast, ale nade wszystko Kraków
stały się w ciągu ostatnich dziesięcioleci jego prawdziwą pasją. Trudno przecenić znaczenie
prac Profesora Małeckiego dla historiografii Krakowa. Ukoronowaniem Jego rozległej
i wielowątkowej działalności badawczej poświęconej dawnej stolicy Polski było podjęcie
w latach siedemdziesiątych – wspólnie z Janiną Bieniarzówną - prac nad pierwszą wielką
syntezą historii miasta. Owocem wieloletniej pracy są dzisiaj dwa monumentalne tomy
"Dziejów Krakowa" obejmujące okres od XVI do początku XX wieku, które nie tylko trudno
przecenić na gruncie merytorycznym, ale które stały się dla wielu badaczy historii miast
w Polsce wzorcem metodologicznym. Profesor Małecki jest także współredaktorem
i współautorem tomu czwartego, który obejmuje historię Krakowa w okresie
międzywojennym, a także współredaktorem całego monumentalnego wydawnictwa,
składającego się dziś z sześciu tomów.
Pozycję Profesora Małeckiego w historiografii Krakowa określa również jego bogata
działalność edytorska. Profesor przejął m.in. po Karolu Estreicherze funkcję redaktora
"Rocznika Krakowskiego", jest także redaktorem dwóch niezwykle zasłużonych serii
wydawniczych: "Kraków dawniej i dziś" oraz "Rola Krakowa w Dziejach Narodu", a ostatnio
także "Biblioteki Krakowskiej".
Dzieje Krakowa znakomicie ilustrują nie tylko szerokość zainteresowań chronologicznych
Profesora (od schyłku średniowiecza po czasy współczesne), ale i różnorodność
podejmowanej przez niego problematyki: od historii politycznej, poprzez historię
gospodarczą i społeczną, po studia regionalne i historię kultury. Jednym z ostatnich dowodów
tej szerokości zainteresowań i odwagi w podejmowaniu trudnych tematów jest opublikowany
przez Profesora w roku 1991 w wydawnictwie "Znak" "Zarys dziejów Polski 1864-1939".
Stanowi on nie tylko kontynuację historii Polski pióra Władysława Czaplińskiego, jednego
z nauczycieli Jana Małeckiego, ale i własny, oryginalny wykład najnowszych dziejów
naszego narodu i państwa.
Nie przypadkiem też Profesor Jan Małecki bardzo wcześnie znalazł się w gronie
uczestników elitarnych seminariów naukowych organizowanych przez papieża Jana Pawła II
w Castel Gandolfo. Były one m.in. ważną formą kontaktu polskich elit intelektualnych
z Papieżem, i płaszczyzną dyskusji nad podstawowymi problemami współczesności, także
w wymiarze historiozoficznym i politycznym. Już na drugim seminarium w roku 1982 –
wspólnie z Andrzejem Tomczakiem – Profesor Jan Małecki przedstawił referat pod jakże
wówczas aktualnym tytułem: "Wydarzenia 1980 roku w Polsce. Ich charakter, geneza
i miejsce w ciągu polskich ruchów rewolucyjnych XVIII-XX wieku." Co symptomatyczne dla
epoki, w której przyszło działać Profesorowi Małeckiemu tekst tego referatu mógł ukazać się
w Polsce drukiem dopiero po roku 1989. Na trzecim seminarium w roku 1984 Profesor
Małecki przedstawił Janowi Pawłowi II referat: "Wielkie imperia w dziejach i problem ich
upadku". Na ostatnim seminarium papieskim w roku 2003 Profesor mówił: "O czasie
w badaniach historycznych i o odpowiedzialności historyka". Spotkania w Castel Gandolfo
i aktualność prezentowanej tam przez Profesora Małeckiego problematyki dobrze
charakteryzują szerokość Jego horyzontów poznawczych.
Nie sposób jest wymienić wszystkich obszarów aktywności naukowej Profesora, której
efektem są zarówno wielkie syntezy, prace historyczno-problemowe, źródłoznawcze,
biograficzne, bibliograficzne i metodologiczne, liczne artykuły recenzyjne i prace
popularnonaukowe. Trzeba jednak koniecznie zwrócić jeszcze uwagę na ważny wątek badań
nad dziejami Żydów polskich, który w ostatnich latach zaowocował kilkoma znaczącymi
publikacjami. Wątek ten dobrze też odzwierciedla szersze zainteresowania Profesora
problematyką wieloetniczności i mniejszości, tak charakterystyczną dla geograficznego
obszaru jego zainteresowań – Krakowa, Małopolski i Europy Środkowej. Profesor należał do
grupy polskich historyków, którzy już w latach osiemdziesiątych rozpoczęli dialog
z historykami z Izraela. Uczestniczył m.in. w konferencji w Jerozolimie w roku 1988, którą
uznać trzeba za jeden z przełomowych momentów w budowaniu mostów dla współpracy
Polaków i Żydów nad badaniami wspólnej historii. Nie jest więc też przypadkiem, że Profesor
Małecki przewodniczy dzisiaj pracom Komisji Historii i Kultury Żydów Polskiej Akademii
Umiejętności. W Akademii Umiejętności, której jest członkiem od roku 1992 (członkiem
czynnym od 1995 r.), pełni też funkcję dyrektora Wydziału II-go Historyczno-Filozoficznego.
Szczególnym rozdziałem na drodze Profesora Jana Małeckiego, Uczonego i Nauczyciela,
Redaktora i Edytora, Krakowianina i Europejczyka, jest misja Rektora Akademii
Ekonomicznej w Krakowie, jaką z poświęceniem wypełnił w latach 1981-1984, w czasie dla
Polski niezwykle trudnym. Kadencji Rektora Jana Małeckiego nie można oderwać od
historycznego kontekstu Polski narodzin "Solidarności" i Polski stanu wojennego.
Profesor Jan Małecki nie przypadkiem przewodniczył 24 września 1980 historycznemu
zebraniu pracowników Akademii, na którym dyskutowano nową sytuację polityczną
w Polsce. Gorący czas narodzin "Solidarności" oznaczał bowiem potrzebę autorytetu. Na
zebraniu sformułowano szereg postulatów dotyczących Uczelni, a ponad 80%
zgromadzonych pracowników opowiedziało się za "Solidarnością".
Przełom roku 1980 i 1981 - czas kolejnej "polskiej rewolucji" - był dla polskich
uniwersytetów przede wszystkim szansą dla podjęcia walki o autonomię. Symbolem
samorządności szkół wyższych miał stać się demokratyczny wybór władz uczelni, a przede
wszystkim nowych – nie pochodzących z nominacji – rektorów. Mimo niezmienionej ustawy
w kwietniu i maju 1981 roku - w ogniu burzliwych dyskusji - również w Akademii
Ekonomicznej wypracowano ordynację wyborczą, którą 21 maja przyjął na swym
nadzwyczajnym posiedzeniu Senat Uczelni. Już 27 maja przeprowadzono wybory elektorów
reprezentujących wszystkie grupy pracowników oraz studentów. Dzień później - 28 maja
1981 roku w Starej Auli zebrało się 134 elektorów celem wyłonienia pierwszego w historii
Akademii jej rektora wybranego przez społeczność Uczelni. O wyborze przesądzić miała nie
tylko pozycja naukowa kandydata, ale i jego droga życiowa, a może przede wszystkim format
człowieka. Już w pierwszej turze Profesor Małecki otrzymał ponad 50% głosów, zostając
wybranym rektorem Akademii Ekonomicznej w Krakowie na kadencję 1981-1984.
1 września 1981 roku Profesor Jan Małecki oficjalnie rozpoczął kierowanie uczelnią.
Pierwsze tygodnie urzędowania nie pozostawiały wątpliwości, iż przed nowym rektorem
pojawiły się wyjątkowe wyzwania. Pogłębiający się kryzys gospodarczy kraju oznaczał
przede wszystkim zasadnicze pogorszenie sytuacji finansowej Uczelni. Już 3 września rektor
Małecki stanął przed problemem natychmiastowego przerwania budowy gmachu Biblioteki
Głównej Akademii. Decyzję taką podjęła ostatecznie Rada Ministrów w grudniu 1981 roku,
by we wrześniu 1983 roku uznać znajdujący się w stanie surowym gmach za "inwestycję
zaniechaną". Od początku było więc jasne, że nowa kadencja nie przyniesie istotnej poprawy
warunków lokalowych Akademii, mimo to - w warunkach stanu wojennego - rektorowi
Małeckiemu udało się doprowadzić w roku 1983 do końca budowę tzw. pawilonu E, dzięki
czemu Uczelnia uzyskała m.in. trzy duże sale wykładowe.
Wrzesień 1981 przyniósł przede wszystkim wzrost napięcia politycznego w Polsce. Na
uczelniach napięcie to potęgował impas w kwestii prac nad nową ustawą o szkolnictwie
wyższym. Stąd w szkołach wyższych Krakowa ogłoszono pogotowie strajkowe. W takiej
atmosferze na inauguracji roku akademickiego w teatrze Słowackiego 2 października nowy
rektor akcentował potrzebę walki o autonomię uczelni i umacniania partnerskiej współpracy
rektora z organami kolegialnymi (jeszcze jako rektor elekt profesor Małecki zabiegał
o wzmocnienie reprezentacji wszystkich grup pracowniczych oraz studentów w składzie
Senatu Akademii).
Jesień 1981 roku upłynęła pod znakiem pogłębiających się napięć i konfliktów w Polsce.
Ich odbiciem było wrzenie na uczelniach. 28 października ogólnopolski strajk protestacyjny
środowisk akademickich objął również Akademię. 11 listopada uczelniany konwent
Niezależnego Zrzeszenia Studentów ogłosił gotowość strajkową, a tydzień później studenci
przystąpili do bezterminowego strajku okupacyjnego Akademii. W tych gorących dniach
rektor Jan Małecki starał się opanować gorące nastroje wśród studentów. Próby przekonania
strajkujących do zmiany formy protestu powiodły się jednak dopiero 12 grudnia,
w przeddzień ogłoszenia stanu wojennego w Polsce. Równocześnie profesor Małecki brał
aktywny udział w pracach kolegium rektorów krakowskich szkół wyższych, które publicznie
zajmowało w tym czasie stanowisko wobec spraw dotyczących całego środowiska
akademickiego.
Wprowadzenie stanu wojennego przesądziło o dalszym przebiegu właśnie rozpoczętej
kadencji. Jej głównym celem stać się miała obrona dopiero co uzyskanej autonomii Uczelni
i troska o bezpieczeństwo pracowników i studentów. W tej trudnej chwili profesor Małecki
znakomicie wywiązał się z powierzonego mu przez społeczność akademicką mandatu
zaufania. Na podkreślenie zasługuje godność i rozwaga z jaką przeprowadził Akademię przez
stan wojenny. Dobrotliwy i otwarty na ludzi dawał poczucie bezpieczeństwa. Jego rozważna
postawa oraz spokój z jakim przewodniczył pracom kolegium rektorskiego, w którego
pracach ważną rolę odgrywał z jednej strony I sekretarz Komitetu Uczelnianego PZPR
dr Jerzy Hausner, a z drugiej przewodnicząca "Solidarności" profesor Janina Bieniarzówna,
w znaczący sposób zadecydowały o tym, iż mimo powszechnego przygnębienia, uniknięto
poważnych konfliktów. Żaden pracownik lub student Akademii nie został aresztowany.
W styczniu 1982 roku wznowione zostały zajęcia dydaktyczne. Podkreślić trzeba, że
wprowadzone na początku stanu wojennego "Wytyczne w sprawie działania szkół wyższych
w okresie obowiązywania stanu wojennego" wyznaczały rektorom funkcje jednoosobowych
kierowników Uczelni, ograniczając rolę senatu i rad wydziałów do roli ciał doradczych.
Równocześnie zdelegalizowano działalność organizacji studenckich i związków
zawodowych.
Ponosząc jednoosobową odpowiedzialność za funkcjonowanie Uczelni w warunkach stanu
wojennego rektor Małecki nie dopuścił do zwalniana pracowników i skreślania z list
studentów uczestniczących w różnych formach oporu przeciw stanowi wojennemu. Bez
napięć i konfliktów przeprowadził na polecenie ministerstwa przegląd i ocenę nauczycieli
akademickich. Można powiedzieć, że dzięki postawie rektora Małeckiego Akademia
Ekonomiczna odczuwała grozę stanu wojennego tylko pośrednio, gdy np. w sąsiednim
kompleksie dowództwa garnizonu sądzono przywódcę małopolskiej "Solidarności"
Mieczysława Gila, nawet rektor Akademii miał utrudniony dostęp do swej Uczelni.
Wyjątkowy trudny czas lat 1982 i 1983 nie został przez rektora Małeckiego stracony dla
odbudowy autonomii Uczelni. Wykorzystując nową ustawę o szkolnictwie wyższym z 4 maja
1982 roku przygotowany został zupełnie nowy statut Akademii Ekonomicznej, który
uchwalony przez Senat Uczelni wszedł w życie w październiku 1983 roku. Ta nowa
"konstytucja" uczelni stanowiła m.in., iż "Akademia jest samorządną społecznością
nauczycieli akademickich, studentów i innych pracowników", że "w swej działalności kieruje
się zasadami wolności nauki" oraz "rozwija zasadę wielości kierunków naukowych przy
poszanowaniu odrębności światopoglądowych". Nowy Statut Akademii można uznać za
uwieńczenie wysiłków rektora na drodze do odbudowy autonomii Uczelni. Statut wprowadzał
też z dniem 1 listopada 1983 roku nową strukturę organizacyjną Akademii, a także
gwarantował wybór rektora przez kolegium elektorów reprezentujące całą społeczność
szkoły. W ten sposób rektor Małecki przygotowywał Uczelnię do nowych wyborów
rektorskich, które miały się odbyć wiosną 1984 roku, i w których postanowił nie kandydować.
Znaczenia kadencji rektora Jana Małeckiego nie można należycie ocenić bez kontekstu
w jakim przyszło ją realizować. Był rektorem w epoce Polski pierwszej "Solidarności".
Pracowicie prowadzony wówczas przez Profesora dziennik osobisty pełny jest komentarzy
dotyczących spotkań zarówno z oficjalnymi przedstawicielami reżimu, jak i ze środowiskami
akademickimi. Rektor Małecki wziął na siebie w tym wyjątkowo trudnym czasie
odpowiedzialność za obronę podstawowych wartości i wolności nauki. Z tej próby wyszedł
zwycięsko. W historii Akademii Ekonomicznej Jan Małecki pozostanie symbolem zmiany,
która nie mogła w ówczesnych warunkach przynieść poprawy warunków ekonomicznych
działania Uczelni, ale symbolizuje historyczną zmianę na drodze wychodzenia wspólnoty
akademickiej z totalitaryzmu, oczyszczenia moralnego i tworzenia fundamentów pod
autonomię szkoły wyższej.