Próba bilansu dokonaƒ i przysz∏oŹē CEFTA w Źwietle

Zesz yty
Naukowe nr
695
2005
Akademii Ekonomicznej w Krakowie
Stanis∏aw Miklaszewski
Katedra Mi´dzynarodowych Stosunków Gospodarczych
Próba bilansu dokonaƒ
i przysz∏oÊç CEFTA w Êwietle
rozszerzenia Unii Europejskiej
1. Uwagi wst´pne
Wokó∏ Ârodkowoeuropejskiego Uk∏adu o Wolnym Handlu (CEFTA) naros∏y
pewne opinie, by nie powiedzieç mity, bowiem nale˝y przypomnieç, ˝e nie
wszystkie kraje za∏o˝ycielskie by∏y (delikatnie rzecz ujmujàc) w pe∏ni przekonane o celowoÊci utworzenia strefy. Czechy wyraênie si´ dystansowa∏y w tym
wzgl´dzie od reszty krajów Grupy Wyszehradzkiej, propagujàc swojà dojrza∏oÊç
ekonomicznà i politycznà do cz∏onkostwa we Wspólnotach Europejskich.
Jednak˝e stanowisko Wspólnot, szczególnie Francji, niemal zmusi∏o kraj ten do
przystàpienia do CEFTA. Na poczàtku lat 90. fakt ten by∏ oczywisty, a ju˝ obecnie zaczyna si´ pomniejszaç destrukcyjnà rol´ ówczesnego premiera Czech
Klausa i jego wspó∏pracowników. Nale˝y wi´c przypomnieç, ˝e w czasie negocjacji akcesyjnych, a tak˝e i po nich, pró˝no by szukaç elementów solidarnoÊci
w akcentowaniu interesów krajów CEFTA. Powstaje wi´c pytanie, czy porozumienie mi´dzy oÊmioma krajami Europy Ârodkowej i Wschodniej skazane jest
na odejÊcie do historii bàdê te˝ niebyt. Próbujàc odpowiedzieç, przynajmniej
cz´Êciowo, na owo pytanie, nale˝y wziàç pod uwag´ takie wàtki, jak:
– cele CEFTA i stan ich realizacji,
– rozk∏ad korzyÊci w skali Uk∏adu w Êwietle istniejàcych interesów,
– funkcjonowanie CEFTA w sk∏adzie ograniczonym do trzech krajów,
– mo˝liwoÊci rozszerzenia Uk∏adu na inne paƒstwa.
Stanis∏aw Miklaszewski
6
2. Realizacja postawionych celów
Cele CEFTA zosta∏y okreÊlone w samym Uk∏adzie1. Sà to:
a) popieranie, poprzez rozszerzanie wymiany handlowej, harmonijnego rozwoju stosunków gospodarczych pomi´dzy stronami i sprzyjanie w ten sposób
rozwojowi gospodarczemu, poprawie warunków ˝ycia, wzrostowi wydajnoÊci
pracy i stabilizacji finansowej,
b) zapewnienie uczciwych warunków konkurencji w handlu mi´dzy stronami umowy,
c) przyczynianie si´, poprzez znoszenie barier w handlu, do harmonijnego
rozwoju i rozszerzenia handlu Êwiatowego.
Zdaniem autora niniejszego artyku∏u, utworzenie tego ugrupowania mia∏o za
zadanie sprawdziç, na ile kraje kandydujàce do cz∏onkostwa we Wspólnotach
Europejskich posiadajà zdolnoÊci adaptacyjne do nowych systemów politycznych, gospodarczych, prawnych i instytucjonalnych. Dramatyczny spadek obrotów handlowych i pogorszenie si´ struktury towarowej by∏o wyraênym sygna∏em, ˝e w stosunkach gospodarczych pojawi∏y si´ narastajàce tendencje
dezintegracyjne. Wystarczy powiedzieç, ˝e w 1992 r. udzia∏ Polski w obrotach
handlowych W´gier obni˝y∏ si´ w stosunku do 1989 r. z 4,8% do 1,4%,
a w przypadku Czecho-S∏owacji z 7,6% do 3,5%. Podobna tendencja pojawi∏a
si´ w handlu czecho-s∏owackim, bowiem udzia∏ ten spad∏ z 9,8% do 4,%, podczas gdy w handlu w´gierskim z 4,7% do 3%. W polskim handlu zagranicznym
udzia∏ W´gier zmniejszy∏ si´ do ok. 1%, a Czecho-S∏owacji z 5,6% do 3,1%.
Wzajemny handel krajów za∏o˝ycielskich CEFTA osiàgnà∏ zatem poziom najni˝szy od koƒca lat 402. Wskazywano tak˝e na szerokie mo˝liwoÊci wspó∏dzia∏ania w zakresie modernizacji przemys∏u, w tym w szczególnoÊci w odniesieniu
do problemu wykszta∏cenia specjalizacji wewnàtrzga∏´ziowej oraz solidarnej
wspó∏pracy na rynkach krajów trzecich, np. na terenie by∏ego ZSRR3.
Nie bez przyczyny wi´c na plan pierwszy wysuni´to zagadnienie utworzenia strefy wolnego handlu w zakresie towarów przemys∏owych w ciàgu oÊmiu
lat, czyli od 1 marca 1993 r. do 31 grudnia 2000 r. (cytowany ju˝ art. 1 p. 1).
Pierwotny harmonogram liberalizacji stawek celnych (wed∏ug KNU na
29.02.1992 r.) zosta∏ przyspieszony w listopadzie 1994 r. (tzw. Deklaracja Poznaƒska), a nast´pnie we wrzeÊniu 1995 r. Wszystko to spowodowa∏o, ˝e
z dniem 1 stycznia 1997 r. tylko trzy grupy towarów tzw. wra˝liwych (tekstylia, wyroby stalowe i samochody) znalaz∏y si´ poza dzia∏aniem strefy, z tym ˝e
na te produkty zniesiono c∏a z dniem 1 stycznia 2002 r. Tym samym cel ten zosta∏ zrealizowany, przy czym pojawi∏o si´ powa˝ne ograniczenie dynamiki roz1
Dz.U. RP nr 129 z dnia 8.12.1994, za∏àcznik, poz. 637 art. 1 p. 2.
Szerzej zob. S. Miklaszewski, Unia Europejska a interesy krajów Grupy Wyszehradzkiej,
PAN, Kraków 1997, s. 58–60.
3 Por. A. Gwiazda, Regionalna wspó∏praca gospodarcza w Europie Ârodkowej, „Gospodarka
Narodowa” 1994, nr 11, s. 10–11.
2
Próba bilansu dokonaƒ i przysz∏oÊç CEFTA...
7
woju wzajemnego handlu, jakim by∏y ró˝ne certyfikaty techniczne, bezpieczeƒstwa, odmienne sposoby testowania itp.
Znacznie trudniejsza okaza∏a si´ sprawa liberalizacji artyku∏ów rolno-spo˝ywczych, bowiem zarówno Polska, jak i W´gry by∏y eksporterami netto,
a nied∏ugo póêniej pojawi∏y si´ tak˝e nadwy˝ki w rolnictwie s∏owackim i czeskim. Wprowadzony od 1 stycznia 1996 r. schemat liberalizacji zaczà∏ napotykaç na ró˝ne bariery, przede wszystkim wynikajàce z odmiennego podejÊcia do
problemu paƒstwowych dotacji do produkcji rolnej i subsydiów eksportowych.
JednoczeÊnie niezbyt precyzyjne rozwiàzania w zakresie regu∏ pochodzenia towarów spowodowa∏y wyst´powanie w wielu wypadkach klasycznego efektu
odchylenia handlu (trade deflection), czyli efektu wynikajàcego z przep∏ywu
importu z krajów trzecich do obszaru strefy wolnego handlu poprzez paƒstwa
cz∏onkowskie, które ustali∏y najni˝sze zewn´trzne, narodowe taryfy celne na
dany asortyment dóbr czy us∏ug. Bardzo powa˝ne wàtpliwoÊci budzi∏ tak˝e
system rozstrzygania kwestii spornych, co by∏o bodêcem do ró˝nego rodzaju
nielegalnych akcji podejmowanych przez rozmaite grupy usi∏ujàce zbiç kapita∏ polityczny w tym zakresie.
Niestety, tylko cz´Êciowo Uk∏ad Krakowski przyczyni∏ si´ do intensyfikacji obrotów handlowych mi´dzy krajami cz∏onkowskimi, na co wyraênie wskazujà dane z lat 1993–1999 (tabela 1).
Tabela 1. Udzia∏ we wzajemnych obrotach handlowych poszczególnych krajów
CEFTA (w %)
1993
1995
2000
2001
1993
1999
2000
2001
Kraj
eksport
Bu∏garia
Czechy
Polska
Rumunia
S∏owacja
S∏owenia
W´gry
–
24,3
04,6
–
50,0
–
05,2
–
20,5
05,4
–
44,3
–
05,9
04,2
16,7
08,4
07,8
30,2
08,8
08,2
import
05,3
15,1
08,7
07,0
30,0
08,5
08,9
–
19,7
03,7
–
39,1
–
06,1
–
14,5
05,6
–
35,5
–
06,3
08,7
12,3
06,7
08,5
23,9
07,8
07,3
07,9
11,5
06,6
09,3
22,2
07,9
07,9
èród∏o: opracowanie w∏asne na podstawie: Direction of Trade. Statistics Yearbook 1996, IMF,
Washington 2002.
Powy˝sze relacje dobitnie Êwiadczà, ˝e w wypadku pi´ciu na siedmiu
cz∏onków zwiàzki handlowe mierzone udzia∏ami we wzajemnym eksporcie
i imporcie wykazujà tendencj´ spadkowà, a tylko dwa paƒstwa: Polska i W´gry zwi´kszy∏y swoje zaanga˝owanie w handel w ramach CEFTA. Zmniejszenie si´ znaczenia krajów Uk∏adu w eksporcie i imporcie Czech oraz S∏owacji
tylko w cz´Êci mo˝e byç t∏umaczone wygasaniem gospodarczych konsekwen-
8
Stanis∏aw Miklaszewski
cji podzia∏u Federacji Czech i S∏owacji na dwa suwerenne paƒstwa. Trudno
wi´c bezkrytycznie sk∏aniaç si´ do wniosku o istotnym znaczeniu liberalizacji
wzajemnego handlu w znaczàcym zbli˝aniu si´ gospodarek tych krajów i narastaniu powiàzaƒ gospodarczych. Nie bez racji wi´c pojawi∏o si´ wiele niezbyt entuzjastycznych ocen tego g∏ównego celu zawartego Uk∏adu.
3. Zagadnienie rozk∏adu korzyÊci
Problem ten cechuje si´ wyjàtkowym stopniem trudnoÊci w zakresie praktycznej oceny, nie mówiàc ju˝ o próbie oszacowania uzyskanych efektów. Pomijajàc kwestie natury technicznej czy doboru metod statystycznych, zawsze
przy tego rodzaju badaniach napotyka si´ na podstawowy dylemat, polegajàcy
na rozstrzygni´ciu, które efekty (spoÊród odnotowanych) nale˝y ∏àczyç tylko
z efektami strefy wolnego handlu. Inaczej mówiàc, w jaki sposób oddzieliç
w sposób precyzyjny efekty b´dàce konsekwencjà przemian systemowych
i otwarcia gospodarek narodowych od efektów, które mo˝na przypisaç tylko
i wy∏àcznie dzia∏aniom w ramach CEFTA. Teoria unii celnej (a wi´c i strefy
wolnego handlu) ju˝ wiele lat temu4 wskaza∏a, ˝e efekty z tytu∏u znoszenia ce∏
mi´dzy krajami cz∏onkowskimi wyst´pujà w zale˝noÊci m.in. od:
– wysokoÊci narodowych stawek celnych przed utworzeniem strefy i ich
tempa redukcji,
– cenowej elastycznoÊci popytu na import i eksport, elastycznoÊci poda˝y
krajowej, krzy˝owej elastycznoÊci cenowej w danym kraju i paƒstwach strefy,
– elastycznoÊci popytu i poda˝y krajowej wzgl´dem krajów trzecich,
– stopnia konkurencyjnoÊci czy komplementarnoÊci produkcji,
– stopnia powiàzaƒ handlowych mi´dzy paƒstwami cz∏onkowskimi, jak te˝
mi´dzy poszczególnymi krajami Uk∏adu a krajami trzecimi.
Warto podkreÊliç niektóre z tych czynników na przyk∏adzie polskiej gospodarki. Polska w stosunku do krajów Grupy Wyszehradzkiej mia∏a w momencie
wyjÊciowym, tzn. w lipcu 1994 r., kilkakrotnie wy˝sze stawki celne (cztery do
szeÊciu razy) ni˝ jej partnerzy. Nale˝y przypomnieç, ˝e stworzono je nie pod
˝adnym przymusem, ale w trakcie negocjacji na temat cz∏onkostwa GATT
w 1994 r. (czyli ostatnim roku funkcjonowania), które mia∏y przynieÊç okreÊlone korzyÊci, jako ˝e pozwala∏y Polsce w stosunku do paƒstw GATT na redukcj´
ce∏ z wysokiego pu∏apu. Jest sprawà oczywistà, ˝e z im wy˝szego poziomu nast´puje redukcja ce∏, tym wi´kszego przyrostu importu (przy danej cenowej elastycznoÊci popytu) nale˝y si´ spodziewaç. KrótkowzrocznoÊç tego rodzaju strategii sta∏a si´ oczywista w ciàgu kilku nast´pnych lat, co dodatkowo potwierdzi∏
fakt, ˝e Polska nie zdà˝y∏a wprowadziç odpowiednio szerokiej gamy Êrodków
4 Por. S. Miklaszewski, Wybrane zagadnienia teorii unii celnej. Studia z historii myÊli spo∏eczno-ekonomicznej, Mi´dzyuczelniane Zeszyty Naukowe, nr 26, AE w Krakowie, Kraków 1978,
s. 131–149.
Próba bilansu dokonaƒ i przysz∏oÊç CEFTA...
9
pozataryfowych, poniewa˝ na mocy porozumieƒ w ramach Rundy Urugwajskiej
zobowiàza∏a si´ do respektowania zasady stand still, czyli niewprowadzania nowych ograniczeƒ pozacelnych. Tymczasem inne paƒstwa (Czechy, S∏owacja
i W´gry) przyj´∏y odmiennà taktyk´ dzia∏ania: niskie c∏a (które i tak trzeba b´dzie znosiç w ramach realizacji Uk∏adów Europejskich, umów z EFTA, czy te˝
z uwagi na cz∏onkostwo w Âwiatowej Organizacji Handlu) oraz protekcja w∏asnych rynków za pomocà Êrodków pozataryfowych5. Uk∏ad CEFTA nie obejmowa∏ redukcji tego typu barier, a w chwili jego wejÊcia Polska znios∏a c∏a w stosunku do ok. 54% wartoÊci importu przemys∏owego z W´gier i prawie 43%
z Czech oraz S∏owacji. RównoczeÊnie na rynek w´gierski bezc∏owy dost´p uzyska∏o tylko ok. 10% polskiego eksportu towarów pochodzenia przemys∏owego,
a w wypadku rynku czeskiego – nieca∏e 13%. Nie nale˝y jednak tych faktów t∏umaczyç w sposób jednostronny, poniewa˝ w 1994 r. z zerowej stawki korzystano na rynku w´gierskim w przypadku 77% polskich towarów przemys∏owych,
na rynku czeskim – 54% i 67% na s∏owackim.
Innym niezbyt sprzyjajàcym wzajemnej wymianie handlowej zjawiskiem
(szczególnie w przypadku Polski, ale tak˝e w odniesieniu do innych krajów)
by∏a koncentracja obrotów towarowych z krajami CEFTA przede wszystkim
w zakresie wyrobów praco- i surowcoch∏onnych. By∏o to odzwierciedleniem
nie tyle oceny osiàgni´tego poziomu rozwoju przemys∏u Polski, lecz raczej niewiary poszczególnych paƒstw cz∏onkowskich w mo˝liwoÊci wytwarzania przez
partnerów nowoczesnych wyrobów przemys∏owych i do tego spe∏niajàcych
techniczne standardy mi´dzynarodowe.
Nie bez przyczyny tylko w przypadku Czech i S∏owacji mo˝na w gronie
pi´ciu najwi´kszych partnerów handlowych Polski znaleêç obydwa te kraje
w zakresie eksportu i importu, sà one bowiem po∏àczone unià celnà. Równie˝
i tutaj ujawni∏a si´ jednak wyraêna tendencja spadkowa, jako ˝e udzia∏ S∏owacji w czeskim eksporcie w 1995 r. wynosi∏ 16,2%, a w imporcie 12,7%, podczas gdy w 2001 r. relacje te wynosi∏y odpowiednio 8,0% i 5,4%. Podobnie
rzecz si´ mia∏a w wypadku handlu s∏owackiego, poniewa˝ udzia∏ Czech
zmniejszy∏ si´ w s∏owackim eksporcie z 35,6% w 1995 r. do 16,6%, a w zakresie importu z 30,1% do 15,1%6. W eksporcie zarówno czeskim, jak i s∏owackim Polska pojawia si´ tak˝e na piàtym miejscu, ale, jak si´ wydaje, jest to
zbyt dalekie miejsce jak na grup´ siedmiu paƒstw powiàzanych umowà o strefie wolnego handlu7. Z drugiej jednak strony nie brak g∏osów, ˝e CEFTA zosta∏a zaprojektowana jako pewien odcinek drogi, majàcej doprowadziç sygnatariuszy Uk∏adu do cz∏onkostwa w Unii Europejskiej. W tym sensie zosta∏y
spe∏nione cele postawione przed krajami Europy Ârodkowowschodniej, poniewa˝ CEFTA spoi∏a przerwane (a przynajmniej mocno rozluênione) na poczàt5 Szerzej por. Umowy o wolnym handlu ze Wspólnotami Europejskimi oraz krajami EFTA
i CEFTA i uzgodnienia Rundy Urugwajskiej, IKCHZ, Warszawa, kwiecieƒ 1995 s. 148–149.
6 Por. Direction of Trade. Statistics Yearbook 1996, IMF, Washington 2002.
7 Por. CANSTAT, Statistical Bulletin 2003, nr 1, s. 186–190.
Stanis∏aw Miklaszewski
10
ku lat 90. powiàzania ekonomiczne w tym regionie kontynentu europejskiego.
Âwiadczy o tym wy˝sza dynamika wymiany towarowej mi´dzy paƒstwami
CEFTA ni˝ z innymi krajami zarówno Unii Europejskiej, EFTA czy by∏ymi republikami wchodzàcymi kiedyÊ w sk∏ad ZSRR.
Na zagadnienie to mo˝na popatrzeç równie˝ z innego punktu widzenia, mianowicie zró˝nicowania poziomu rozwoju w ramach CEFTA (PKB na 1 mieszkaƒca), regionalnego (PKB oraz stopa bezrobocia) i ró˝nic w kosztach pracy.
Zró˝nicowanie rozwojowe najproÊciej przedstawiç pos∏ugujàc si´ relacjà
PKB na jednego mieszkaƒca poszczególnych krajów CEFTA do PKB per capita paƒstwa o najwy˝szej wartoÊci tego wskaênika (tabela 2).
Tabela 2. PKB per capita (PPS) w poszczególnych krajach CEFTA w latach
1996–2002
1996
1998
2000
2002
Kraj
1000 euro
S∏owenia
Czechy
W´gry
S∏owacja
Polska
Rumunia
Bu∏garia
12,2
12,0
8,6
8,5
6,2
6,1
4,6
100,0
98,0
70,0
70,0
51,0
50,0
38,8
1000 euro
13,9
12,2
9,9
9,8
7,3
5,7
4,5
100,0
88,0
71,0
71,0
53,0
41,0
32,0
1000 euro
14,5
12,7
10,4
10,5
8,3
5,1
5,8
100,0
88,0
72,0
72,0
57,0
35,0
40,0
1000 euro
17,7
14,4
13,6
11,4
9,5
5,9
5,9
100,0
81,0
77,0
64,0
54,0
33,0
33,0
èród∏o: opracowanie w∏asne na podstawie: GDP of the Candidate Countries, „Statistics in Focus.
Economy and Finance” 2000, nr 33, s. 3; GDP of the Candidate Countries, „Statistics in Focus.
Economy and Finance” 2003, nr 47, s. 7.
Powy˝sze dane nie pozostawiajà z∏udzeƒ, poniewa˝ wi´kszoÊç krajów
CEFTA (wyjàtek stanowià W´gry i Polska) traci dystans do lidera, tzn. S∏owenii, przy czym gospodarka polska zbli˝y∏a si´ od 1995 r. tylko nieznacznie do
wskaênika o najwy˝szej wartoÊci. Nie nale˝y tak˝e zapominaç, ˝e S∏owenia reprezentowa∏a w 2002 r. 74% przeci´tnego dla „pi´tnastki” PKB na jednego
mieszkaƒca. Nietrudno tak˝e zauwa˝yç, ˝e w ramach CEFTA pojawi∏y si´
cztery grupy krajów:
1) S∏owenia,
2) Czechy i W´gry,
3) S∏owacja i Polska,
4) Bu∏garia i Rumunia.
Jednak˝e dystans mi´dzy S∏owenià a pozosta∏ymi krajami jest istotny, jak
równie˝ mi´dzy grupà trzecià a czwartà, podczas gdy odleg∏oÊç pomi´dzy Czechami i W´grami a S∏owacjà i Polskà mo˝na uznaç za dystans, który da si´
nadrobiç (szczególnie w przypadku W´gier) w mo˝liwym do przewidzenia
Próba bilansu dokonaƒ i przysz∏oÊç CEFTA...
11
czasie. Badania przeprowadzone przez S. Stapela i J. Pasanena8 sugerujà, ˝e
S∏oweni´, Czechy i W´gry nale˝y traktowaç jako grup´ od pozosta∏ych krajów
nowych krajów cz∏onkowskich (oczywiÊcie wy∏àczajàc tutaj Cypr i Malt´),
a zupe∏nie odmiennym zagadnieniem jest dystans rozwojowy paƒstw kandydujàcych do cz∏onkowstwa, tzn. Bu∏garii i Rumunii. ZacieÊnianie wi´c zwiàzków
handlowych nie mia∏o wp∏ywu na procesy rozwojowe krajów CEFTA (przynajmniej w tym przypadku).
Warto przyjrzeç si´ przemianom zachodzàcym w przekroju regionalnym,
bioràc pod uwag´ PKB na jednego mieszkaƒca i stop´ bezrobocia w poszczególnych regionach krajów CEFTA. Statystyki wyró˝niajà pi´çdziesiàt regionów w tych paƒstwach:
– szesnaÊcie w Polsce,
– po osiem w Czechach i Rumunii,
– siedem na W´grzech,
– szeÊç w Bu∏garii,
– cztery na S∏owacji,
– S∏owenia jako ca∏oÊç stanowi jeden region.
Tabela 3. Zró˝nicowanie regionalne w krajach CEFTA wed∏ug PKB per capita (w euro)
w 1999 r.
Regiony o najwy˝szym PKB
Praga
Bratys∏awa
Kozep-Magyar (W)
S∏owenia
Mazowieckie
Nyugat-Dunantul
26 358 = 100
20 286
77
15 960
61
14 516
55
12 345
47
12 142
46
Regiony o najni˝szym PKB
P∏n.-Wsch. (R)
Po∏udniowy (R)
P∏n.-Zach. (R)
P∏d.-Zach. (R)
P∏d.-Centralny (B)
P∏n.-Centralny (B)
3813
4480
4600
4700
4821
4879
= 14,5
17,5
17,5
18,5
18,5
18,5
èród∏o: opracowanie w∏asne na podstawie: Regional GDP in the Candidate Countries, „Statistics
in Focus. General Statistics” 2002, nr 2.
To proste zestawienie ju˝ stanowi wa˝ny sygna∏ daleko idàcego zró˝nicowania, lecz gdy si´gnie si´ do porównaƒ z przeci´tnà wartoÊcià dla Unii Europejskiej, to okazuje si´, ˝e tylko dziesi´ç regionów w krajach CEFTA cechuje
PKB na jednego mieszkaƒca wy˝szy od 50% Êredniej unijnej, a a˝ pi´tnaÊcie
regionów nie osiàga 30% tego wskaênika.
Dane odnoszàce si´ do bezrobocia ró˝nicujà paƒstwa w nieco inny sposób,
bowiem wyró˝nia si´ grupa trzech krajów o najwy˝szej stopie bezrobocia: Polska, S∏owacja i Bu∏garia, z tym ˝e stopa bezrobocia w tych dwóch ostatnich
wykazuje tendencje spadkowe w stosunku do 2001 r., podczas gdy w przypad8 Purchasing Power Parities and Related Economic Indicators for EU, Acceding and Candidate Countries and EFTA, „Statistics in Focus. Economy and Finance” 2003, nr 64.
Stanis∏aw Miklaszewski
12
ku Polski – wzrostowe. Niezwykle niepokojàcym zjawiskiem jest ponaddwukrotnie wy˝sze bezrobocie wÊród m∏odzie˝y we wszystkich paƒstwach
CEFTA, przy czym alarmujàca jest sytuacja w Polsce, na S∏owacji i w Bu∏garii, w której w jednym z regionów (pó∏nocno-zachodnim) pojawi∏o si´
75-procentowe bezrobocie (!) w tej grupie wiekowej. Natomiast Bu∏garia, Czechy i S∏owacja wykazujà powa˝ne kontrasty na regionalnych rynkach pracy,
poniewa˝ kraƒcowe wskaêniki (stosunek wskaênika najwy˝szego do najni˝szego) wykazujà a˝ szeÊcioipó∏krotne ró˝nice w wypadku rynku bu∏garskiego,
czterokrotne w Czechach oraz dwuipó∏krotne na S∏owacji. Interesujàce sà tak˝e porównania dotyczàce kosztów pracy w poszczególnych paƒstwach CEFTA
na tle dwunastu krajów kandydujàcych traktowanych jako jedna, zwarta grupa
i Unii Europejskiej jako ca∏oÊci (tabela 5).
Tabela 4. Bezrobocie w krajach CEFTA i jego zró˝nicowanie regionalne w 2002 r. (w %)
Stopa bezrobocia
ogó∏em
a
Stopa bezrobocia
Regiony
Kraj
15–24 lata
W´gry
5,9
12,4
S∏owenia
Czechy
6,3
7,3
16,5
16,9
Rumunia
8,4
18,1
Bu∏garia
17,8
37,4
S∏owacja
18,7
37,7
Polska
19,9
42,5
Kozep – Dunantul
Eszak – Magyar
–
Praga
Morawy
P∏d.-Zach.
P∏d.-Wsch.
P∏d.-Zach.
P∏n.-Zach.
Bratys∏awa
Wschodnia S∏owacja
Ma∏opolskie
Lubuskie
ogó∏em
15–24 lata
4,0*
8,9*
–
3,6*
13,4*
5,0a
8,9a
7,8*
32,8a
8,7*
22,2*
16,2*
26,3*
8,8*
19,4*
–
9,4*
29,1*
14,1a
21,4a
17,6*
75,5a
18,4*
44,4*
37,5*
50,1*
2001 r.
èród∏o: Regional Unemployment Rates in the Acceding Countries in 2002, „Statistics in Focus.
General Statistics” 2003, nr 10; Economic Forecasts for the Candidate Countries, Brussels 2003,
Spring.
Zarówno pod wzgl´dem kosztu roboczogodziny, jak i miesi´cznego kosztu
pracy na jednego zatrudnionego Bu∏garia i Rumunia wyraênie si´ odró˝niajà
od pozosta∏ych paƒstw (nie mówiàc ju˝ o S∏owenii), bowiem reprezentujà
wskaêniki od dwu- do ponadtrzykrotnie ni˝szych. Jako kraje najni˝ej rozwini´te nie sà w stanie wykorzystaç tej przewagi, poniewa˝ nie przek∏ada si´ ona na
wydajnoÊç i jakoÊç pracy, jej organizacj´, nowoczesnoÊç, poziom kwalifikacji
itp. Z drugiej strony do podobnych wniosków mo˝na dojÊç analizujàc sytuacj´
w tym zakresie w krajach Grupy Wyszehradzkiej, porównujàc jà do tej
w paƒstwach Unii Europejskiej. RównoczeÊnie nie mo˝na powiedzieç, by spo-
Próba bilansu dokonaƒ i przysz∏oÊç CEFTA...
13
Tabela 5. Koszty pracy paƒstw CEFTA na tle krajów kandydackich i Unii Europejskiej
w przemyÊle i us∏ugach w 2000 r. (w euro)
Kraje
UE – Êrednia
KKa – Êrednia
S∏owenia
Polska
Czechy
W´gry
S∏owacja
Rumunia
Bu∏garia
Koszty
roboczogodziny
Miesi´czne koszty
pracy na pracownika
Liczba godzin pracy
w miesiàcu
22,19
3,47
8,98
4,48
3,90
3,83
3,06
1,51
1,35
3169
520
1291
672
590
566
445
230
196
143
150
144
150
151
148
145
152
145
a
Bu∏garia, Cypr, Czechy, Estonia, Litwa, ¸otwa, Malta, Polska, Rumunia, S∏owacja, S∏owenia,
W´gry
èród∏o: Labour Costs Survey 2000. EU Member States and Candidate Countries, „Statistics in
Focus. Population and Social Conditions” 2003, nr 18.
∏eczeƒstwa krajów CEFTA w sytuacji narastania (w najlepszym razie
niezmniejszania si´) luki rozwojowej cechowa∏a niezwyk∏a pracowitoÊç. Natomiast sugerowanie, jak czynià niektórzy autorzy9, ˝e CEFTA mia∏a swój wk∏ad
w pobudzanie nap∏ywu zagranicznych inwestycji bezpoÊrednich, wydaje si´
nazbyt optymistyczne, by nie powiedzieç przesadzone. Trudno bowiem zgodziç si´ z prawdziwoÊcià tezy, i˝ „(...) wa˝nym czynnikiem przyciàgajàcym
by∏a wynegocjowana Umowa CEFTA”10. Najogólniej rzecz bioràc, czynniki
lokalizacji BIZ dzieli si´ na dwie grupy:
1) czynniki usystematyzowane wed∏ug motywów podejmowania BIZ, do
których zalicza si´:
a) czynniki rynkowe – obejmujàce wielkoÊç rynku lokalnego i perspektywy
jego rozwoju, dost´p do regionalnych rynków, bliskoÊç konsumentów, szybkà
reakcj´ na zmian´ ich preferencji, rodzaje konsumpcji, wyst´powanie barier
handlowych,
b) czynniki kosztowe – dotyczàce dost´pnoÊci zasobów ludzkich i naturalnych oraz dost´pu do szeroko rozumianej wiedzy,
c) czynniki efektywnoÊciowe – sk∏adajàce si´ na relatywnie ni˝sze ceny
czynników wytwórczych, uczestnictwo w regionalnych ugrupowaniach gospodarczych, mo˝liwoÊci wspó∏pracy z lokalnymi firmami;
9 Np. J. Rutkowski, KorzyÊci i zagro˝enia wynikajàce z dotychczasowego funkcjonowania
CEFTA, referat na ogólnopolskà konferencj´ „KorzyÊci i zagro˝enia w procesie integracji krajów
CEFTA z Unià Europejskà”, SGH, Warszawa, 28.09.1999.
10 Ibidem, s. 5–6.
14
Stanis∏aw Miklaszewski
2) czynniki wynikajàce z klimatu inwestycyjnego w kraju goszczàcym:
a) warunki funkcjonowania zagranicznych przedsi´biorstw,
b) udogodnienia dzia∏alnoÊci zagranicznych przedsi´biorstw11.
Omawiajàc czynniki lokalizacyjne nale˝y zwróciç uwag´ na warunki produkcyjne, kszta∏towane przez zawansowane czynniki wytwórcze kraju goszczàcego na potrzeby nowoczesnej produkcji, okreÊlane mianem zdolnoÊci technologicznych tego kraju. Poziom tych zdolnoÊci zale˝y od ogólnego rozwoju
gospodarki i jest przede wszystkim zdominowany poziomem rozwoju sfery
B + R i strukturà przemys∏u. AtrakcyjnoÊç lokalizacyjna dla celów BIZ b´dzie
silnie wzmacniana, jeÊli na terenie kraju goszczàcego funkcjonujà wyspecjalizowane skupiska dzia∏alnoÊci badawczej i produkcyjnej12.
Zachodzi wi´c pytanie, jakie to czynniki lokalizacyjne BIZ móg∏ uruchomiç
Uk∏ad CEFTA. Odpowiedê jest nieskomplikowana: udowodnienie Êcis∏ego
zwiàzku mi´dzy zawarciem CEFTA a pobudzeniem BIZ mia∏oby walor odkrycia naukowego. To nie CEFTA, a otwarcie si´ rynków by∏ych krajów socjalistycznych (którymi do 1990 r. nie interesowali si´ inwestorzy zagraniczni), ich
reformy systemowe i zawarcie Uk∏adów Europejskich zdecydowa∏y o nap∏ywie BIZ.
Tabela 6 ukazuje zwiàzek BIZ z o˝ywianiem si´ stosunków krajów CEFTA
z krajami Unii Europejskiej, pró˝no by bowiem szukaç jakichÊ analogii ze
wzrostem handlu wzajemnego w ramach CEFTA. Dominujàcà rol´ odgrywa tu
szeÊç paƒstw Unii: Wielka Brytania, Francja, Niemcy i kraje Beneluksu, na
które przypada 87% ca∏oÊci BIZ pochodzàcych z UE. JednoczeÊnie wskaênik
IFDIP sygnalizuje spadajàcà si∏´ przyciàgania BIZ na przestrzeni ostatnich szeÊciu lat (1995–2000) w przypadku przede wszystkim W´gier, Czech, Polski
oraz Rumunii (w tym ostatnim kraju od 1998 r. obni˝y∏o si´ ono trzykrotnie).
Natomiast obserwuje si´ wzrost si∏y przyciàgania BIZ w S∏owacji i w Bu∏garii, chocia˝ przyrosty sà niezbyt dynamiczne, ale widoczne. Z kolei Polska reprezentuje bardzo niski wskaênik BIZ per capita (190 euro), podczas gdy
w Czechach wynosi on 535 euro, na S∏owacji – ponad 300 euro, a 220 euro –
na W´grzech. Podobnie rzecz si´ ma z tzw. stopniem otwarcia, który dla W´gier czy Czech kszta∏tuje si´ powy˝ej 120% (przy Êredniej dla krajów kandydujàcych – 85%). Dla Polski wynosi∏ on 63% i z trzynastu paƒstw negocjujàcych akcesj´ do Unii tylko Turcja mia∏a ni˝szy wspó∏czynnik (57%).
Jak to ju˝ sygnalizowano, jeÊli trudno powiàzaç nap∏yw BIZ z intensyfikacjà wymiany w ramach CEFTA, to zwiàzek inwestycji bezpoÊrednich z dominacjà krajów Unii Europejskiej w handlu paƒstw kandydujàcych do cz∏onkostwa jest czytelny (tabela 7).
11 K. Przybylska, Determinanty zagranicznych inwestycji bezpoÊrednich w teorii ekonomicznej. Empiryczna weryfikacja czynników lokalizacji zagranicznych inwestycji bezpoÊrednich
w Czechach, Polsce i na W´grzech, Zeszyty Naukowe AE w Krakowie, Seria Specjalna: Monografie, Kraków 2001, s. 100.
12
C. Pilarska, Wp∏yw bezpoÊrednich inwestycji zagranicznych na gospodark´ polskà w okresie transformacji systemowej, praca doktorska, AE w Krakowie, Kraków 2002, s. 39–41.
Próba bilansu dokonaƒ i przysz∏oÊç CEFTA...
15
Tabela 6. BezpoÊrednie inwestycje zagraniczne w krajach CEFTA wed∏ug stanu
na 31.12.2001 (mln USD)
Kraj
Polska
Czechy
W´gry
Rumunia
Bu∏garia
S∏owacja
S∏owenia
Kapita∏
zainwestowany
Udzia∏ procentowy
krajów UE
53 152
26 764
22 663
7 629
4 532
4 302
3 003
68,1
84,0
81,3
–
–
76,7
82,9
Wskaênik IFDIPa
1995
2000
2,53
4,32
9,46
1,04
0,60
1,09
1,44
1,21
2,06
0,77
0,59
1,68
2,31
0,16
a
wskaênik intensywnoÊci przyciàgania nap∏ywu BIZ: wartoÊç < 1 oznacza, ˝e zdolnoÊç przyciàgania BIZ jest nik∏a; gdy ów wskaênik wynosi 1, oznacza to, ˝e dana gospodarka mobilizuje czynniki produkcji (udzia∏ w Êwiatowym BIZ) proporcjonalnie do udzia∏u w Êwiatowym PKB; im wy˝szy ów wskaênik, tym wi´ksze przyciàganie BIZ. JeÊli wskaênik > 1, to przyciàganie BIZ jest
wy˝sze, ni˝ mo˝na by tego oczekiwaç z uwagi na udzia∏ w Êwiatowym PKB
èród∏o: Acceding Countries Still Attractive for FDI, „Statistics in Focus. Economy and Finance”
2003, nr 51; FDI and External Finacing in the Candidate Countries, „Statistics in Focus. Economy and Finance” 2003, nr 11.
Tabela 7. Udzia∏ krajów Unii w obrotach handlowych krajów CEFTA (w %)
1997
2002
Kraje
CEFTA
Bu∏garia
Czechy
Polska
Rumunia
S∏owacja
S∏owenia
W´gry
eksport
import
eksport
import
62,3
43,2
59,8
64,0
56,6
47,1
63,6
71,2
64,4
37,7
61,8
63,8
52,2
43,8
67,4
62,8
67,6
55,7
68,9
68,7
67,0
60,5
59,3
75,0
58,8
50,1
61,8
61,7
58,5
50,3
67,9
56,3
èród∏o: obliczenia w∏asne na podstawie: Statistical Yearbook on Candidate Countries
1997–2001, Luxembourg 2003, s. 179–180; CANSTAT, Statistical Bulletin 2003, nr 1, s. 74–76.
RównoczeÊnie nie mo˝na nie odnotowaç faktu stabilizacji (tak˝e niewielkiego zmniejszenia) udzia∏u Unii Europejskiej w handlu paƒstw CEFTA
i spadku deficytu w obrotach towarowych na korzyÊç tych ostatnich. Pozostawa∏o to oczywiÊcie w Êcis∏ej korelacji z obni˝eniem si´ tempa wzrostu gospodarczego Unii Europejskiej jako ca∏oÊci z 3,6% w 2000 r. do 1,6% w 2001 r.
i 1% w 2002 r., a w szczególnoÊci Niemiec (2,9% z odpowiednio 0,8%
Stanis∏aw Miklaszewski
16
i 0,2%)13. Konsekwencje zwolnienia wzrostu gospodarczego ujawni∏y si´ tak˝e w minimalnych przyrostach z 1566 mld euro w 2000 r. do 1582 mld euro
w 2001 r. oraz 1596 mld euro w 2002 r. w zakresie eksportu. Jeszcze gorsze relacje wystàpi∏y w zakresie importu, bowiem spad∏ on w 2001 r. na skutek obni˝enia si´ importu z krajów trzecich, z tym ˝e w 2002 r. tendencja zosta∏a
utrzymana14. Podobnie rzecz si´ mia∏a z BIZ paƒstw Unii, poniewa˝ zarówno
w 2001 r., jak i w 2002 r. odp∏yw inwestycji bezpoÊrednich do krajów
cz∏onkowskich dramatycznie spad∏ z 619 mld euro w 2000 r. do 197,4 mld,
a w stosunku do krajów trzecich – z 408,9 mld euro do 234,8 mld i 140 mld
w 2002 r.15 OczywiÊcie dotkn´∏o to równie˝ obszar gospodarczy CEFTA,
zw∏aszcza ˝e niemieckie oraz holenderskie bezpoÊrednie inwestycje zagraniczne znaczàco si´ obni˝y∏y w tych krajach kandydackich.
Reasumujàc: z∏o˝ona sytuacja koniunkturalna zarówno w krajach Unii Europejskiej, jak i w paƒstwach CEFTA spowodowa∏a istotne, niekorzystne zmiany
w nap∏ywie BIZ do siedmiu krajów kandydackich, podczas gdy przep∏yw kapita∏ów mi´dzy tymi gospodarkami ma wymiar symboliczny. Z drugiej strony ∏àczenie zainteresowania mi´dzynarodowego biznesu inwestycjami bezpoÊrednimi
w krajach CEFTA z efektami ich wspó∏pracy handlowej wyraênie ma charakter
postulatywny i nale˝y je zaliczyç do tzw. pobo˝nych ˝yczeƒ. Uk∏ad ten mia∏ na
celu stworzenie strefy wolnego handlu i nic poza tym nie uda∏o si´ zrealizowaç,
mimo wysi∏ku niektórych sygnatariuszy i dzi´ki skutecznemu oporowi innych.
4. Perspektywy dalszego funkcjonowania CEFTA
Problem przysz∏oÊci CEFTA pozornie nie powinien budziç wi´kszych wàtpliwoÊci: w 2007 r. ostatnie dwa paƒstwa, tzn. Bu∏garia i Rumunia, podpiszà
uk∏ady akcesyjne z Unià Europejskà, a Uk∏ad stanie si´ bezprzedmiotowy, poniewa˝ nie tylko zosta∏y zrealizowane jego postanowienia, lecz tak˝e wszystkie kraje cz∏onkowskie b´dà obj´te dzia∏aniem swobód jednolitego rynku europejskiego16.
Mo˝liwe sà jednak (przynajmniej teoretycznie) dwa inne warianty rozwoju
sytuacji:
– przyj´cie Bu∏garii i Rumunii zostanie przesuni´te w czasie i Uk∏ad zostanie wykorzystany do innego ni˝ cz∏onkostwo powiàzania tych paƒstw z Unià
(w tym momencie cz∏onkostwo Chorwacji mo˝e okazaç si´ sprawà kluczowà);
13
14
GDP 2002, „Statistics in Focus. Economy and Finance” 2003, nr 56, table T2.
Trade in a 25-member European Union, „Statistics in Focus. External Trade” 2003, nr 4,
s. 2.
15 Fall in FDI in 2001: EU-15 as Main Actor, „Statistics in Focus. Economy and Finance”
2003, nr 12, s. 2–3; EU FDI with Extra – EU decreased Again in 2002, „Statistics in Focus. Economy and Finance” 2003, nr 36, s. 3.
16 Jak wiadomo, 1 marca 2003 r. ósmym cz∏onkiem zosta∏a Chorwacja, jednak, jak na razie, jej
cz∏onkostwo ma charakter tylko formalny (w gronie paƒstw CEFTA sprzed akcesji).
Próba bilansu dokonaƒ i przysz∏oÊç CEFTA...
17
– paƒstwa Unii zdecydujà si´ na dalsze rozszerzenie o takie kraje jak Chorwacja, Macedonia, Serbia i Czarnogóra, lecz pod warunkiem, ˝e owi kandydaci w pe∏ni udowodnià nie tylko gotowoÊç i mo˝liwoÊci do wype∏nienia warunków gospodarczych, politycznych i spo∏ecznych stawianych przez prawo
wspólnotowe, ale te˝ potwierdzà w sposób nie budzàcy wàtpliwoÊci zdolnoÊç
do daleko idàcej wspó∏pracy. Równie˝ i w tym wariancie Chorwacja b´dzie
mia∏a do spe∏nienia wyjàtkowo subtelne zadanie nie tylko jako cz∏onek
CEFTA, lecz równie˝ w charakterze paƒstwa najbardziej zaawansowanego
w proces integracji z Unià.
Opcja pierwsza jest oparta na ocenie sytuacji ekonomicznej i dystansie rozwojowym dzielàcym te kraje od innych paƒstw kandydackich (por. tabele 2,
3 i 5), jak równie˝ na fakcie opóênieƒ czy niepe∏nej realizacji procesu transformacji systemu ekonomicznego. Warto przypomnieç krytyczne tezy Opinii Komisji Europejskiej z 1997 r.
W przypadku Bu∏garii we wniosku koƒcowym stwierdzono, ˝e „(...) Bu∏garia nie przenios∏a do swego ustawodawstwa ani nie wdro˝y∏a zasadniczych elementów aquis, zw∏aszcza w zakresie jednolitego rynku (...) Mo˝na zatem wàtpiç, czy Bu∏garia b´dzie w stanie sprostaç obowiàzkom wynikajàcym
z cz∏onkostwa w Êrednim terminie (...) niezb´dna jest powa˝na reforma administracyjna, jeÊli Bu∏garia ma zbudowaç struktury, które b´dà mog∏y skutecznie wdro˝yç i stosowaç aquis”17.
Jeszcze bardziej krytyczne by∏y konkluzje w stosunku do Rumunii, gdy˝
w∏aÊciwie nie by∏o dziedziny, w stosunku do której nie formu∏owano sceptycznych sàdów. Na przyk∏ad wskazywano, ˝e „(...) niezb´dne sà powa˝ne dzia∏ania”, i tu wymieniono dwanaÊcie obszarów negocjacyjnych18.
Raport Okresowy z listopada 2003 r. przynosi wnioski (zarówno w stosunku do Bu∏garii, jak i Rumunii) z go∏a odmienne w swej wymowie, ni˝ to mia∏o miejsce szeÊç lat wczeÊniej19. Stwierdza si´ bowiem, ˝e Bu∏garia:
1) nadal spe∏nia polityczne kryteria kopenhaskie,
2) nadal przestrzega praw cz∏owieka i podstawowych wolnoÊci,
3) spe∏nia kryteria w zakresie ekonomicznym: „funkcjonuje gospodarka rynkowa”,
4) „w wi´kszoÊci obszarów osiàgn´∏a odpowiedni post´p w przyjmowaniu
dorobku”, o czym Êwiadczy „wysoki stopieƒ stabilizacji i odpowiedni post´p
w zakresie reform strukturalnych”,
5) z trzydziestu jeden obszarów negocjacyjnych zosta∏o zamkni´tych
dwadzieÊcia szeÊç.
Ale równoczeÊnie Komisja Europejska zaleci∏a, co nast´puje: „obok kontynuacji horyzontalnej reformy administracji publicznej Bu∏garia w szczególnoAgenda 2000, Monitor Integracji Europejskiej, UKIE, Warszawa 1997, s. 9.
Ibidem, s. 38–39.
19 Kontynuacja rozszerzenia, Monitor Integracji Europejskiej, UKIE, Warszawa 2003, listopad,
s. 87–93 (wersja oryginalna Strategy Paper and Report of the European Commission on the Progress towards Accession by Bulgaria, Romania and Turkey, Brussels, November 2003, s. 9–15).
17
18
Stanis∏aw Miklaszewski
18
Êci musi koncentrowaç si´ na dalszym rozwijaniu swojej zdolnoÊci funkcjonowania w strukturach rynku wewn´trznego i na stosowaniu dorobku w obszarach takich jak rolnictwo, Êrodowisko naturalne i polityka regionalna”20.
Rumunii wystawiono tak˝e pozytywnà opini´, lecz przyk∏adowo w przypadku kryteriów ekonomicznych raport jest bardziej powÊciàgliwy, konstatujàc, ˝e „Rumuni´ mo˝na uznaç za funkcjonujàcà gospodark´ rynkowà, jeÊli
osiàgni´ty post´p b´dzie w sposób zdecydowany kontynuowany”. Po tym nast´puje wyliczenie koniecznych dzia∏aƒ w dziedzinie reform rynkowych
(przede wszystkim prywatyzacja energetyki, górnictwa i transportu) i polityki
makroekonomicznej. Odnotowuje si´ zdecydowane post´py w przyjmowaniu
dorobku, lecz koƒcowy efekt b´dzie uzale˝niony od „utrzymania aktualnego
tempa post´pu”. G∏ówne ograniczenie w przygotowaniach Rumunii do przystàpienia do Unii to wyst´powanie nadal w wielu „(...) wa˝nych sektorach luki mi´dzy post´pem w transpozycji prawa a ograniczonymi zdolnoÊciami administracji publicznej do wprowadzenia i zapewnienia stosowania przyj´tego
ustawodawstwa”21. Dodajmy, i˝ Rumunia ma tylko dwadzieÊcia tymczasowo
zamkni´tych obszarów negocjacyjnych.
W dokumencie podkreÊlono, ˝e realnoÊç przyj´cia obydwu krajów do Unii
Europejskiej zale˝y od podpisania traktatu akcesyjnego w 2005 r., a to z kolei
pociàga za sobà koniecznoÊç zakoƒczenia negocjacji w 2004 r.
Formalnie rzecz bioràc, terminy te mo˝na zaakceptowaç, lecz nawet niezbyt
wnikliwa ocena tez raportu ujawnia dwie ró˝ne diagnozy na temat poszczególnych gospodarek, co mo˝e nasuwaç (u sceptyków) podkreÊlenie jakoÊciowych
ró˝nic mi´dzy obecnie przyjmowanymi krajami a Bu∏garià i Rumunià, do tego
potraktowanymi w sposób kontrastowy.
Zastanowiç si´ wi´c warto nad scenariuszem najmniej korzystnym dla tych
krajów. W pierwszych kilku latach funkcjonowania „Unii Dwudziestu Pi´ciu”
okazuje si´, ˝e przyj´cie w 2004 r. paƒstw, które reprezentujà zbyt niski poziom
rozwoju, a wysokà sk∏onnoÊç do manifestowania aspiracji politycznych i finansowych by∏o wyraênym b∏´dem z punktu widzenia post´pów w procesie integracji oraz interesów ekonomicznych najwy˝ej rozwini´tych paƒstw Unii. Od˝ywajà koncepcje Europy „kilku kr´gów”, w których wykorzystuje si´
mechanizm ÊciÊlejszej wspó∏pracy, ogranicza wydatki bud˝etu Unii, przyspiesza zakoƒczenie budowy unii walutowej itd. W stosunku do Bu∏garii i Rumunii
nast´pujà zmiany w taktyce prowadzenia negocjacji akcesyjnych, które odraczajà termin ich przyj´cia. Proponuje si´ tym krajom w ramach rekompensaty
tzw. alternatywne programy:
– ram równoleg∏ych (zmieniajàce si´ formy post´pujàcej wspó∏pracy, unifikacji oraz koordynacji polityki i Êrodki pozwalajàce na wdra˝anie tych form
integracji),
20
21
Ibidem, s. 87–88.
Ibidem, s. 88–89.
Próba bilansu dokonaƒ i przysz∏oÊç CEFTA...
19
– cz∏onkostwa stowarzyszonego, tzn. ewolucyjnego dostosowania si´ do gospodarczych wymogów integracji (wspomaganego odpowiednio dawkowanymi Êrodkami finansowym) i tym samym doprowadzenia do wejÊcia do Unii na
partnerskich warunkach (w sensie dojrza∏oÊci ekonomicznej).
Obydwa programy mogà si´ wzajemnie uzupe∏niaç, dzia∏ajàc na rzecz integracji organizmów gospodarczych na wy˝szym poziomie zaawansowania ekonomicznego z krajami próbujàcymi ograniczyç ów dystans rozwojowy.
W takiej sytuacji Unia Europejska proponuje utrzymanie CEFTA i jej rozwój w sensie przestrzennym (przyj´cie nowych krajów) oraz ekonomicznego
zbli˝enia (na przyk∏ad w kierunku unii celnej ewentualnie powo∏ania nowego
porozumienia na wzór Europejskiego Obszaru Gospodarczego), by w ten sposób stworzyç system dostosowywania si´ do zmieniajàcych si´ wymogów
cz∏onkostwa w Unii w wyniku post´pujàcej integracji ekonomicznej.
Wariant drugi mo˝na nazwaç ba∏kaƒskim, poniewa˝ jest on konsekwencjà
zakoƒczenia budowy europejskiego segmentu polityki Êródziemnomorskiej Unii
Europejskiej. W czerwcu 2003 r. dosz∏o do kolejnego spotkania mi´dzy przedstawicielami Komisji Europejskiej i pi´ciu krajów ba∏kaƒskich, tj. Albanii, BoÊni i Hercegowiny, Chorwacji, Federacyjnej Republiki Jugos∏awii (Serbii
i Czarnogóry) oraz Macedonii, na którym uzgodniono Komunikat Komisji
i Parlamentu Europejskiego. PodkreÊlono w nim dalsze dzia∏anie na rzecz procesu stabilizacji i stowarzyszenia (SAP – Stabilisation and Association Process), którego d∏ugookresowym celem ma si´ staç przyj´cie tych krajów do
Unii. Sprawa powiàzania tych paƒstw z Unià Europejskà nie jest zagadnieniem
nowym, lecz wydarzenia polityczne (wojna domowa w by∏ej Jugos∏awii czy
konflikt w Kosowie i Albanii) odsun´∏y w czasie zbli˝enie tych paƒstw z krajami Wspólnoty. Prze∏omowym wydarzeniem w procesie stosunków ekonomicznych mi´dzy Unià a krajami „piàtki” by∏o opublikowane w czerwcu 1999 r. stanowisko Rady Europejskiej, wyra˝one nast´pnie w postaci dokumentu, który
konkretyzowa∏ warunki zawierania z ka˝dym z krajów ba∏kaƒskich uk∏adów
o stabilizacji i stowarzyszeniu (b´dàcych w istocie zmodyfikowanà wersjà
Uk∏adów Europejskich). W maju 2001 r. Rada zadecydowa∏a jednak, ˝e uk∏ady
winny byç poprzedzone porozumieniami w zakresie liberalizacji stosunków
handlowych. Co ciekawe, g∏ównymi rzecznikami zbli˝enia jest, obok W∏och,
Grecja, która jeszcze niedawno odmawia∏a uznania suwerennoÊci Macedonii.
Na wzmiankowanym spotkaniu w Salonikach w 2003 r. oÊwiadczono, ˝e paƒstwa „piàtki” zostanà przyj´te do Unii, kiedy tylko spe∏nià okreÊlone warunki,
które przede wszystkim majà charakter pozaekonomiczny, tzn. demokratyzacja,
przestrzeganie praw obywatelskich, mniejszoÊci narodowych, walka z korupcjà
i zorganizowanà przest´pczoÊcià22. Pod wzgl´dem gospodarczym sà one jeszcze bardziej zacofane ni˝ Bu∏garia i Rumunia, poniewa˝ Chorwacja, która reprezentuje najwy˝szy PKB na jednego mieszkaƒca (4900 euro w 2002 r.), nie
przekracza 27% tego wskaênika S∏owenii, czyli kraju CEFTA najbardziej za22
Szerzej zob. „Wspólnoty Europejskie” 2003, nr 6, s. 28–31.
Stanis∏aw Miklaszewski
20
awansowanego pod wzgl´dem rozwoju, i nieco ponad 80% PKB per capita Rumunii i Bu∏garii. Inne paƒstwa „piàtki” nie osiàgajà nawet po∏owy tego wskaênika23. Natomiast udzia∏ w handlu Unii Europejskiej nie przekracza∏ w latach
1997–2001 0,5% w zakresie eksportu i 0,3% w wypadku importu, przy czym
najwi´kszy udzia∏ w obrotach mia∏a Chorwacja, na którà przypada∏o ponad 55%
wymiany towarowej24.
W takiej sytuacji nie nale˝y wykluczyç, ˝e paƒstwa Unii zaproponujà (mo˝e nie bezpoÊrednio, lecz w sposób przypominajàcy pobudzenie wspó∏pracy
Grupy Wyszehradzkiej) Albanii, BoÊni i Hercegowinie, Federacji Serbii i Czarnogóry oraz Macedonii przystàpienie do CEFTA i tym sposobem wykazanie
woli wspó∏pracy europejskiej. Realizacja idei strefy wolnego handlu po∏àczona ze zbli˝eniem w ramach uk∏adów stabilizacji i stowarzyszenia mo˝e znaczàco wp∏ynàç na decyzje Unii w sprawie przyj´cia nowych cz∏onków.
Zdajàc sobie spraw´ z dyskusyjnoÊci przedstawionych powy˝ej wariantów
i nasycenia ich du˝à dozà subiektywizmu w interpretacji obecnej sytuacji polityczno-gospodarczej w Europie (na przyk∏ad wyniki wyborów w Serbii mogà
doprowadziç do rozpadu Federacji i postawienia tego kraju poza nawiasem
procesu integracji europejskiej itp.), nie mo˝na wykluczyç dalszej kontynuacji
funkcjonowania CEFTA jako „poczekalni” prowadzàcej do pe∏nego cz∏onkostwa Unii Europejskiej25.
Literatura
Agenda 2000, Monitor Integracji Europejskiej, UKIE, Warszawa 1997.
CAMSTAT, „Statistical Bulletin” 2003, nr 1.
Direction of Trade. Statistics Yearbook, IMF, Washington 1996, 2002, 2003.
Dziennik Urz´dowy RP z 8.12.1994.
Economic Forecasts for the Candidate Countries, Brussels, April 2003.
Gwiazda A., Regionalna wspó∏praca gospodarcza w Europie Ârodkowej, „Gospodarka Narodowa” 1994, nr 11.
Kontynuacja rozszerzenia, Monitor Integracji Europejskiej, UKIE, Warszawa, listopad 2003.
Miklaszewski S., Unia Europejska a interesy krajów Grupy Wyszehradzkiej, PAN, Kraków
1997.
Miklaszewski S., Wybrane zagadnienia teorii unii celnej. Studia z historii myÊli spo∏eczno-ekonomicznej, Mi´dzyuczelniane Zeszyty Naukowe, nr 26, AE w Krakowie, Kraków 1978.
Przybylska K., Determinanty zagranicznych inwestycji bezpoÊrednich w teorii ekonomicznej. Empiryczna weryfikacja czynników lokalizacji BIZ w Czechach, Polsce i na W´grzech, Zeszyty Naukowe AE w Krakowie, Seria Specjalna: Monografie, nr 144, Kraków
2001.
„Statistics in Focus. Economy and Finance”, z lat 2000–2003.
The GDP in the World 2002, „Statistics in Focus. Economy and Finance” 2003, nr 62.
Direction of Trade. Statistics Yearbook 2003, March, IMF, Washington 2003, s. 34–37.
25 Ju˝ w 1996 r. w austriackim periodyku „Central European Quarterly” ukaza∏ si´ esej zatytu∏owany CEFTA: A Waiting-room for EU Membership.
23
24
Próba bilansu dokonaƒ i przysz∏oÊç CEFTA...
21
„Statistics in Focus. External Trade” 2003, nr 4.
„Statistics in Focus. General Statistics”, z lat 2002–2003.
„Statistics in Focus. Population and Social Condition” 2003, nr 18.
Statistical Yearbook on Candidate Countries 1997–2001, Luxembourg 2003.
Strategy Paper and Report of the European Commission on the Process towards Accession
by Bulgaria, Romania and Turkey, Brussels, November 2003.
Umowy o wolnym handlu ze Wspólnotami Europejskimi oraz krajami EFTA i CEFTA
i uzgodnienia Rundy Urugwajskiej, IKCHZ, Warszawa, kwiecieƒ 1995.
„Wspólnoty Europejskie”, wybrane numery z 2003 r.
The Accomplishments and Future of CEFTA in the Light of European
Union Enlargement
CEFTA, created in 1992, may soon fade into history given that five signatory countries
to the Agreement became European Union members on 1 May 2004. It is therefore high
time to evaluate the accomplishments and shortcomings of its operations to date. The
author also sets out possible scenarios for the future of CEFTA, given that it is not entirely
certain that the Agreement will be terminated. The five Balkan countries that are striving
towards EU accession may employ the proven mechanisms of CEFTA in order to intensify
their trade relations and thereby to prove their maturity for significantly closer relations
with the European Communities.