docSpecyfika opolskiego programu odnowy wsi
download 
Reklamacja Transkrypt
Specyfika opolskiego programu odnowy wsi
Specyfika opolskiego programu odnowy wsi Specyfika opolskiego programu odnowy wsi Ryszard Wilczy ski Urz d Marszałkowski Województwa Opolskiego W Polsce do roku 1997 poj cie „odnowa wsi” było nieznane1. Upowszechnienie idei odnowy wsi to zasługa Programu Odnowy Wsi województwa opolskiego. St d jego wpływ na inne programy regionalne2 oraz ustalany na poziomie centralnym kształt wsparcia ze rodków Unii Europejskiej dla przedsi wzi odnowy wsi3. Opolski program powstał pod wpływem inspiracji partnerskiego dla województwa opolskiego landu Nadrenia – Palatynat oraz rozwijał si wspomagany do wiadczeniami landu Dolnej Austrii, które były dost pne dzi ki ARGE. Zaawansowane programy odnowy wsi w tych landach, jak ustalił autor, cechowała: • Oddolno inicjatywy zaanga owanej i przyjmuj cej odpowiedzialno za przyszło wsi społeczno ci lokalnej, • Skoncentrowanie działa na wykorzystaniu zasobów, • Uspołecznione planowanie rozwoju - strategiczne i przestrzenne, • Subsydiarno – wspieranie b d organizowanie działa społeczno ci wiejskich przez gmin oraz wsparcie regionalne, • Fachowe doradztwo, • Regionalne kształtowanie celów, Istniała w tpliwo , czy b dzie mo liwe przeniesienie owych do wiadcze na grunt Polski, zwa ywszy na zdecydowanie ró ny stan rozwoju cywilizacyjnego (dystans dziel cy wie polsk od wsi niemieckiej czy austriackiej - w zale no ci od cz ci regionu - mo na było szacowa na 20 – 50 lat) oraz słab pozycj wsi (sołectwa) w modelu ustrojowym polskiej gminy, słabo instytucjonaln dopiero co tworzonych regionalnych struktur samorz dowych, a tak e zupełny brak systemów wsparcia. Było oczywiste, e wdro enie w Polsce tej metody rozwoju obszarów wiejskich musi przebiega własnym, specyficznym torem, uwzgl dniaj cym wymienione obiektywne okoliczno ci i skromne mo liwo ci finansowe regionu. 1 Poza w skim kr giem naukowców zajmuj cych si teoretycznymi zagadnieniami rozwoju obszarów wiejskich 2 Realizowane przez urz dy marszałkowskie w oparciu o rodki samorz du tych województw. 3 Działanie 2.3 Odnowa wsi oraz zachowanie dziedzictwa kulturowego Sektorowego Programu Operacyjnego na lata 2004 – 2006. Działanie 3.3 Odnowa i rozwój wsi Programu Rozwoju Obszarów Wiejskich na lata 2007 –2013 (projekt). 1 VI Europejski Kongres Odnowy Wsi Urz d Marszałkowski Województwa Opolskiego, 23 – 26 maja 2007, Kamie l ski Specyfika opolskiego programu odnowy wsi Z zasadniczych cech zachodnioeuropejskiej odnowy wsi, rodz cy si program opolski, mógł na starcie spełni jedynie pierwsz , a spełnienie kolejnych było mo liwe w ograniczonym wymiarze lub w pó niejszym czasie. Siła nowej idei Oddolno jest pierwszoplanow cech odnowy wsi, zatem doprowadzenie do zaanga owania si liderów wiejskich na rzecz nowej idei było kluczow kwesti dla uruchomienia programu. Nale ało zaszczepi t ide tak, aby wywoła nadziej na pozytywn zmian ycia na wsi, co si powiodło. Du e znaczenie miało ustalenie teoretycznych zało e odnowy wsi4 oraz zaprezentowanie skuteczno ci tego podej cia na przykładzie obu wspomnianych we wst pie landów5.To, e w proponowanej metodzie wa ny jest człowiek i to co istotne dla jego ycia na wsi, budowało wiar w sensowno małych, ale własnych inicjatyw i prze wiadczenie, e, po latach „likwidowania na wsi wszystkiego”, zmiana na lepsze jest mo liwa. Pó niejsze publikacje autora6 przesłanie to upowszechniły w skali kraju. Odnowa wsi okazała si poj ciem nowym, niezu ytym sformułowaniem, nieobarczonym jakimikolwiek negatywnymi konotacjami, co kontrastowało z technokratycznie uj tym i odgórnie prezentowanym w latach 90. postulatem wielofunkcyjnego rozwoju obszarów wiejskich. Została odebrana przez społeczno ci wiejskie jako skuteczna recepta na ówczesny, wywołany przemianami ustrojowymi regres obszarów wiejskich. Pocz tkowo, w latach 1997 – 1998, rozwój programu nast pował głównie dzi ki sile no nej samej idei propagowanej z poziomu województwa przez Sejmik Samorz dowy Województwa Opolskiego oraz na skutek olbrzymiego zapotrzebowania społeczno ci wiejskich na pozytywne propozycje. Nie decydowały argumenty finansowe, gdy wówczas, na poziomie regionalnym oraz krajowym, nie było rodków na wspieranie przedsi wzi odnowy wsi7. Na zawarto programu składały si : oferta edukacyjna dla uczestników, łatwy system zgłaszania uczestnictwa (uchwała zebrania wiejskiego i uchwała rady gminy) oraz prosta struktura organizacyjna zakładaj ca powołanie grupy odnowy wsi i jej lidera, a tak e gminnego koordynatora programu. Momentem przełomowym, bo tworz cym merytoryczny fundament programu, było zestawienie w roku 1998 metodyki wykonania sołeckiej strategii rozwoju i przeprowadzenie 19 warsztatów, w trakcie których doszło do opracowania programów odnowy wsi 77 sołectw. Tym samym program zbli ył si do standardu jego europejskich wzorców, wprowadzaj c 4 Odnow wsi autor postrzega jako wyodr bnion metod rozwoju obszarów wiejskich, posiadaj c podbudow „ideow ” (mi dzy innymi Leitbild – Konstanca 1996) oraz sobie wła ciwy zestaw cech, a materializuj ca si w ró norodnych programach regionalnych (landowych). 5 ywe przykłady i bezpo redni kontakt z niemieckimi i austriackimi społeczno ciami zaanga owanymi w odnow zaprezentowane w czasie podró y studyjnych wywarły silne wra enie na uczestnikach i nadspodziewanie skutecznie zach ciły do podj cia własnych działa . 6 Ryszard Wilczy ski Odnowa wsi perspektyw rozwoju obszarów wiejskich w Polsce; Fundacja Fundusz Współpracy, Pozna 2000, 2003. 7 W ko cu lat 90. dopiero tworzył si samorz d województwa a wszelkie rodki na projekty inwestycyjne były przeznaczane na nadrobienie zapó nie cywilizacyjnych w sferze podstawowej infrastruktury technicznej. 2 VI Europejski Kongres Odnowy Wsi Urz d Marszałkowski Województwa Opolskiego, 23 – 26 maja 2007, Kamie l ski Specyfika opolskiego programu odnowy wsi element uspołecznionego strategicznego planowania rozwoju. Formuła tworzenia koncepcji rozwoju sołectw była uproszczona, opierała si na ograniczonej do dwóch dni pracy kilkuosobowych zespołów liderów. Pozwalała skoncentrowa uwag twórców strategii na zasobach własnych. Ł cznie dało to istotny impuls do działania na rzecz odnowy wsi i zaowocowało wzrostem liczby wykonanych projektów. W kolejnych latach metodyk opracowania strategii modyfikowano, lecz jej główny walor nie zmienił si . Społeczno ci wiejskie, dzi ki do wiadczeniu planowania, przekonuj si , i podstaw rozwoju jest pomysł i koncepcja, a nie rodki finansowe. Mo liwo zaistnienia programu odnowy wsi „bez pieni dzy” nale y uzna za specyficzn i pozytywn cech opolskiego podej cia, cho nie pozbawion implikacji negatywnych. Kluczowe znaczenie to samo ci i wiadomo ci warto ci zwi zanych z yciem na wsi Odnowa wsi została zaakceptowana jako idea nie za konkretny zestaw działa zmierzaj cy do przebudowy struktury obszarów wiejskich w my l z góry okre lonych celów. Nie wskazywano poszczególnych wa nych obszarów, tak jak czyni to Przewodnia Koncepcja Rozwoju Terenów Wiejskich i Odnowy Wsi w Europie (Leitbild für Landentwicklung und Dorferneuerung in Europa). Zatem było mo liwe, a zarazem nieuniknione (ze wzgl du na brak finansowego elementu wsparcia) sformułowanie celów odnowy wsi na poziomie zdecydowanie bardziej ogólnym – całokształtu yciowych potrzeb mieszka ców wsi (na ilustracji poni ej). To kolejny charakterystyczny rys opolskiego programu. Standard ycia (warunki materialne) Jako ycia (warunki niematerialne i duchowe) To samo i warto ci ycia wiejskiego Byt (warunki ekonomiczne) 3 VI Europejski Kongres Odnowy Wsi Urz d Marszałkowski Województwa Opolskiego, 23 – 26 maja 2007, Kamie l ski Specyfika opolskiego programu odnowy wsi W upowszechnionym przez autora i ogólnie akceptowanym w Polsce modelu odnowy wsi, kluczowymi obszarami s : kształtowanie warunków niematerialnych składaj cych si na jako ycia8, poprawa standardu ycia poprzez rozwój sfery materialnej9 oraz poprawa bytu – uwarunkowa ekonomicznych10. Rol centraln , kluczow i spajaj c odgrywa element to samo ci i warto ci zwi zanych z yciem wiejskim, czyli to, co na skutek historii, dziedzictwa kulturowego i tradycji oraz ze wzgl du na specyfik danego miejsca, identyfikuje i wyodr bnia wie oraz jej społeczno - tworzy zwi zki w obr bie wspólnoty oraz zwi zek z miejscem zamieszkania. W warunkach polskich, obci enych negatywn spu cizn ustroju komunistycznego, bez wzmocnienia to samo ci i ukształtowania wiadomo ci warto ci zwi zanych z yciem na wsi, nie było mo liwe, aby mieszka cy wsi przyj li odpowiedzialno za rozwój własnej miejscowo ci, a w konsekwencji nast piło ich oddolne zaanga owanie b d ce podstawow sił nap dow całego procesu. Znajduje to pełne odzwierciedlenie w metodyce planowania rozwoju wsi i strukturze wykonanego programu odnowy. Społeczno wiejska stara si tak zaplanowa swoje działania, aby projekty wzmacniały te elementy, które zdiagnozowano jako słabe. Szczególn uwag przywi zuje si do wzmacniania to samo ci i warto ci ycia wiejskiego, gdy to buduje zdolno do działa w pozostałych obszarach kluczowych dla odnowy. Prymat procesu rozwojowego nad pozyskiwaniem rodków Wspomniane ju małe mo liwo ci finansowania przez województwo konkretnych projektów odnowy wsi przes dziły o kształcie opolskiego programu. Jego istot nie mogło by osi ganie celów dotycz cych przekształce strukturalnych zdefiniowanych na poziomie regionalnym, których osi ganie wymaga adekwatnego, zasobnego w rodki finansowe, systemu wsparcia. Zatem pozostawała droga oddziaływania po redniego, trudniejsza, ale w dłu szej perspektywie czasu równie efektywna. W pierwszych latach swego działania program ewaluacyjnie przyj ł posta systemu wsparcia, który mógł wspiera tylko nieliczne wiejskie przedsi wzi cia, ale prowadził do stanu, w którym wsie posiadaj : • przywództwo wiadome swego powołania do prowadzenia odnowy wsi, akceptowan przez ogół mieszka ców strategi rozwoju pozwalaj c na uruchomienie zasobów, • 8 Sfera relacji s siedzkich i mi dzyludzkich, uczestnictwa w yciu społeczno ci lokalnej, mo liwo ci tworzenia i korzystania z oferty kulturalnej, edukacyjnej, wypoczynku i rekreacji oraz zaspokajania bie cych potrzeb bytowych. 9 Infrastruktura techniczna, obiekty w dyspozycji społeczno ci lokalnej, substancja mieszkaniowa urz dzenie posesji 10 mo liwo ci pracy i zarobkowania oraz zwi zanego z tym inwestowania a tak e pozyskiwania rodków przez społeczno lokaln na wspólne cele 4 VI Europejski Kongres Odnowy Wsi Urz d Marszałkowski Województwa Opolskiego, 23 – 26 maja 2007, Kamie l ski Specyfika opolskiego programu odnowy wsi Plan (strategia) rozwoju co robi Zasoby co u y Przywództwo (partnerzy) jak działa i z kim • wiedz o przebiegu procesu odnowy wsi, • wsparcie ze strony gminy na rzecz oddolnej realizacji strategii. Wyposa enie ka dego uczestnicz cego w programie sołectwa w wy ej wymienione czynniki rozwoju stało si misj opolskiego programu odnowy wsi. Działania programu podporz dkowane s systemowemu powi zaniu czynników rozwoju lokalnego. Mo na to uzna za kolejn specyficzn cech opolskiego programu odnowy wsi. Zawarta w dwóch pierwszych punktach tre regionalnego programu, dotycz ca przywództwa i strategii, sprawiła, e proces odnowy mógł zaistnie i toczy si w ka dym uczestnicz cym sołectwie niemal bez anga owania gminy. Jednak nale ało znale formuł zapewnienia ywotno ci procesu i mo liwo ci sterowania nim. Rozwi zaniem pierwszej kwestii stała si odpowiednia konstrukcja gminnych systemów wsparcia na rzecz oddolnej realizacji strategii rozwoju sołectw. Mo liwo kierowania procesem zapewnił sformułowany w 2003 roku model przebiegu procesu odnowy wsi. Uzale nienie efektów od gminnego systemu wsparcia W sytuacji braku istotnych regionalnych rodków na przedsi wzi cia odnowy oraz przy niewielkim poziomie rodków Sektorowego Programu Operacyjnego11 przebieg odnowy wsi i uzyskiwane przez dan społeczno wiejsk efekty s uzale nione od woli (brak zobowi zania prawnego) i umiej tno ci stanowienia systemu wsparcia przez gmin . To szerokie zagadnienie sprowadza si do stworzenia mechanizmu działania tzw. mno nika finansowego: 1 zł gminy x wkład sołectwa = 3 - 5 zł warto ci wykonanych przedsi wzi Wkład sołectwa to praca, materiały, sprz t, rodki finansowe pochodz ce ze zbiórek, od sponsorów i dotacje pozyskane ze ródeł zewn trznych. Zdarza si , e warto wykonanych 11 Na lata 2004 – 2006 przypadła kwota 90 mln Euro. rodki te zostały w wi kszo ci województw uruchomione w roku 2005 i wystarczyły na realizacje projektów w ok. 5% ogółu uprawnionych miejscowo ci w Polsce. 5 VI Europejski Kongres Odnowy Wsi Urz d Marszałkowski Województwa Opolskiego, 23 – 26 maja 2007, Kamie l ski Specyfika opolskiego programu odnowy wsi przedsi wzi przekracza kilkunastokrotnie wkład gminy i przekracza kwot 100 zł na mieszka ca rocznie, co jest warto ci nieporównanie wi ksz od redniego statystycznego poziomu wsparcia ze rodków unijnych przeznaczonych na odnow wsi w Polsce12. Sterowanie odnow wsi w regionie poprzez modelowe uj cie przebiegu procesu Kształtowanie wiadomo ci i wiedzy o przebiegu odnowy wsi jest najmłodszym osi gni ciem programu. Wi e si to ci le z mo liwo ci sterowania procesem odnowy. Uzyskanie takiej mo liwo ci było problem pierwszych lat funkcjonowania programu. Rozwi zaniem nie mógł by regionalny system dotacji ani regulacje formalne. Wola regionu co do priorytetów odnowy wsi mogła przejawia si jedynie poprzez oddziaływania mi kkie, takie jak np. kryteria konkursu Pi kna Wie Opolska. Nale ało odwoła si do jakiej konstrukcji ramowej, uniwersalnej, zgodnej z europejskimi i polskimi do wiadczeniami. Sytuacj zmienił model przebiegu procesu odnowy wsi opublikowany w roku 200313, zaprezentowany rok pó niej podczas II Polskiego Kongresu Odnowy Wsi, a nast pnie jeszcze doskonalony. Zało enia modelu Przyjmuj c zało enie, i odnowa wsi jest procesem długotrwałym, wieloletnim i z zasady nieko cz cym si („odnowa wsi nigdy si nie ko czy...”) powstaje pytanie o przebieg procesu odnowy i ocen jego zaawansowania w danej wsi. Czy istnieje logiczne i powtarzalne w wielu miejscowo ciach nast pstwo zdarze i stanów rozwoju, pomimo ró nej wielko ci wsi, odmiennego potencjału rozwojowego i sytuacji wyj ciowej? Pytanie to oczywi cie ma sens, gdy nie próbuje si dociec, co konkretnie w danym momencie nale y zrobi (w ka dej wsi trzeba podejmowa inne projekty) ale, gdy zmierza do ustalenia istoty tego, co powinno by wykonane. Rzecz dotyczy zdolno ci wykorzystywania przez wie zasobów i szans, kreowania rozwi za problemów oraz umiej tno adaptacji do wci zmieniaj cego si otoczenia i potrzeb społecze stwa. Zatem dla okre lenia przebiegu procesu odnowy wsi wa ny jest jako ciowy post p, a nie stan wyj ciowy. Powstaje fundamentalne pytanie, kiedy rozpoczyna si odnowa wsi? Rozpoczyna si ona wtedy, gdy we wsi pojawia si przywództwo (grupa odnowy) umiej ce my le kategoriami całej wsi, zdolne swym my leniem o przyszło ci obj jej cał przestrze , to co materialne i to co niematerialne, a my lenie to zakorzenione jest w wiecie warto ci wspólnych dla lokalnej społeczno ci i tych, na które społeczno ta jest zdolna si otworzy . Dopiero wówczas mo e powsta kompleksowy plan rozwoju (sołecka strategia) i istnieje mo liwo przekształcenia tego zamysłu w rzeczywisto . Konsekwencj pytania o pocz tek odnowy wsi jest pytanie o koniec procesu, tym bardziej trudne wobec wyj ciowego twierdzenia, i stan taki nie nast puje. W istocie tak jest tylko na płaszczy nie działa – te nie mog usta , gdy otoczenie si zmienia, tworz c nowe wyzwania. Natomiast istnieje stan, w którym wie osi ga pełn zdolno adaptacji, uzyskuj c trwałe podstawy swego rozwoju. Osi gni cie tego stanu jest celem procesu i wyznacza w sensie przeno nym zako czenie odnowy wsi. Model ustalił sekwencj zdarze w procesie odnowy wsi pomi dzy stanem pocz tku i umownego „ko ca” (zob. tekst w ramce). 12 Około 8 zł / mieszka ca wsi na rok w latach 2004 – 2006. Pierwszy ujecie modelu przebiegu procesu odnowy wsi zawarł autor w: Odnowa wsi perspektyw rozwoju obszarów wiejskich w Polsce, Krajowe Centrum Doradztwa Rozwoju Rolnictwa i Obszarów Wiejskich w Poznaniu, Pozna 2003 13 6 VI Europejski Kongres Odnowy Wsi Urz d Marszałkowski Województwa Opolskiego, 23 – 26 maja 2007, Kamie l ski Specyfika opolskiego programu odnowy wsi Przyj to, e proces odnowy mo na opisa koncentruj c si na trzech dost pnych ewaluacji polach kluczowych: 1. uzyskanych efektach (zakres działa i skala zmian), 2. sposobie zorganizowania (rozwoju organizacyjnego) społeczno ci lokalnej, 3. instrumentach sterowania rozwojem. W ka dym z obszarów kluczowych wyodr bniono od 2 do 5 zagadnie składowych procesu rozwojowego. (ł cznie 10) - Zakres działa / skala zmian: 1. charakter i oddziaływanie projektów, 2. charakter zmian w przestrzeni publicznej, 3. integrowanie działa prywatnych z koncepcj odnowy wsi. Rozwój organizacyjny: 1. charakter przywództwa (stopie rozwoju organizacyjnego), 2. sposób zorganizowania i uczestnictwa społeczno ci lokalnej w realizacji koncepcji odnowy wsi. Sterowanie rozwojem : 1. Sposób i zakres uspołecznienia planowania rozwoju, 2. Sposób komunikacji ze społeczno ci lokaln , 3. Oddziaływanie dla zapewnienia zgodno ci przedsi wzi publicznych, 4. Wykorzystanie wsparcia, 5. Relacje z otoczeniem. prywatnych i Tre poszczególnych zagadnie zmienia si w zale no ci od zaawansowania procesu odnowy wsi. Zmiany te model definiuje poprzez pewne charakterystyczne, ewolucyjnie nast puj ce po sobie stany, jakie uzyskuje wie . Ka dy stanowi punkt wyj cia dla kolejnego. Spojrzenie na wie prowadz c odnow przez tak okre lony schemat pozwala ustali sekwencj modelowego przebiegu procesu odnowy wsi. Wyodr bniaj si cztery fazy: inicjaln , pocz tkow , zaawansowan i cało ciow , posiadaj ce odr bny i charakterystyczny dla siebie zespół stanów (cech). Ka da kolejna faza jest bardziej pojemna co do tre ci i zło ono ci osi ganych stanów, tym samym dłu sza i wymagaj ca wykładniczego wzrostu nakładów. Pierwsza, w warunkach polskich, implikuje nakłady na poziomie kilku do kilkudziesi ciu tys. zł, faza ostatnia, oznacza nakłady wielu milionów zł. Poni ej omówiono model przebiegu odnowy wsi jedynie w cz ci obejmuj cej zakres podejmowanych działa , które przekształcaj wie , a pomini to kwestie rozwoju organizacyjnego i sterowania rozwojem. 7 VI Europejski Kongres Odnowy Wsi Urz d Marszałkowski Województwa Opolskiego, 23 – 26 maja 2007, Kamie l ski Specyfika opolskiego programu odnowy wsi Model przebiegu procesu odnowy wsi – obszar kluczowy: zakres działa Faza Zagadnienie Stan Czas trwania A Inicjalna 1. Charakter oddziaływanie projektów i 1.Projekty przede integruj ce mieszka ców „projektów startowych” 2. Charakter zmian w 2. Pierwsze punktowe przestrzeni publicznej przestrzeni publicznej wszystkim 1- 2 lata zmiany w 3. Integrowanie działa 3.Porz dkowanie posesji prywatnych i prywatnych z terenów publicznych koncepcj odnowy wsi 1. Charakter oddziaływanie projektów B Pocz tkowa „pokonywania barier” i 1a. Ró norodne projekty nastawione na usuni cie podstawowych barier i zaspokojenie głównych potrzeb 1b. Projekty dla pozyskania rodków na 2-3 lata przedsi wzi cia publiczne 2. Charakter zmian w 2. Widoczne przestrzeni publicznej publicznej zmiany w przestrzeni 3. Integrowanie działa 3. Mieszka cy podejmuj odnow prywatnych z własnych posesji i utrzymanie przyległej koncepcj odnowy wsi przestrzeni publicznej 8 VI Europejski Kongres Odnowy Wsi Urz d Marszałkowski Województwa Opolskiego, 23 – 26 maja 2007, Kamie l ski Specyfika opolskiego programu odnowy wsi C Zaawansowana „obrania kierunku” 1. Charakter oddziaływanie projektów i 1a. Projekty kompleksowo kształtuj ce struktur wsi lub kluczowe obszary ycia 1b. Projekty dla pozyskania partnerów zewn trznych 1c. Projekty wyró niaj ce tworz ce wizerunek wsi i/lub 3 - 5 lat 1d. Projekty tworz ce lokalny produkt lub warunki pozyskiwania dochodów indywidualnych 2. Charakter zmian w 2. Kształtuje si centrum wsi, wzrasta przestrzeni publicznej ład przestrzenny i architektoniczny 3. Integrowanie działa 3. Powszechna odnowa prywatnych prywatnych z posesji oraz powszechne koncepcj odnowy wsi zaanga owanie mieszka ców w utrzymanie przestrzeni publicznej 1. Charakter D Cało ciowa oddziaływanie zapewnieniaprojektów warunków trwałego rozwoju i 1a. Powi zane ze sob projekty (lokalnie oraz regionalnie) ukierunkowane na tworzenie lub utrzymanie miejsc pracy oraz dopływ lub 5 – 8 lat wzrost cyrkulacji pieni dza 1b. Projekty wsi tematycznej lub zaawansowana specjalizacja wsi 2. Charakter zmian w 2. Ukształtowane centrum wsi oraz przestrzeni publicznej wizerunek wsi, ogólny ład przestrzenny i architektoniczny 3. Integrowanie działa 3. Dostosowanie projektów prywatnych prywatnych z do planu odnowy wsi. koncepcj odnowy wsi 9 VI Europejski Kongres Odnowy Wsi Urz d Marszałkowski Województwa Opolskiego, 23 – 26 maja 2007, Kamie l ski Specyfika opolskiego programu odnowy wsi W miar post pu odnowy wzrasta zakres podejmowanych działa a do stanu, w którym proces ten przekształca cał wie . Na pocz tku – w fazie inicjalnej (A) wykonywanych jest jedno lub kilka w miar prostych przedsi wzi startowych, których podstawowym celem (szczególnie pierwszego) jest uzyskanie sukcesu integruj cego mieszka ców wokół przyj tego programu odnowy. Tak obudzona aktywno owocuje porz dkowaniem (w sensie uprz tni cia odpadów, gruzowisk, dzikiego zakrzaczenia i zdewastowanych lub zb dnych ogrodze i urz dze ) przestrzeni publicznej i prywatnych posesji. W konsekwencji widoczne s pierwsze, punktowe zmiany. Powodzenie projektów startowych pozwala w fazie wst pnej (B) realizowa przedsi wzi cia o wysokim znaczeniu dla mieszka ców, co zaspokaja najpilniejsze potrzeby i likwiduje dotkliwe bariery. Zwykle projekty dotycz ró nych dziedzin ycia i nie s powi zane tak, by współdziałały ze sob . Rezultaty s ju widoczne w przestrzeni publicznej, tym bardziej, e mieszka cy podejmuj przedsi wzi cia remontowe i urz dzania własnych posesji oraz przejmuj indywidualn lub grupow opiek nad przyległymi terenami publicznymi (np. w pasie drogowym). Odnowa wsi w obu pierwszych fazach polega na pokonywaniu barier i zaspokajaniu oczekiwa i aspiracji społeczno ci wiejskiej. Na tym etapie odnowa wsi jest zwrócona „do wewn trz”, skupia si na korzy ciach dla lokalnej społeczno ci oraz wzmacnia jej potencjał tak, aby w kolejnych fazach było mo liwe zwrócenie kierunku działa na zewn trz. W fazie zaawansowanej (C) społeczno wsi koncentruje si na zadaniach wprowadzaj cych zmiany o charakterze jako ciowym. Przedsi wzi cia te ogniskuj si wokół miejsc lub problemów o kluczowym znaczeniu dla mieszka ców i podejmowane s w skali zmieniaj cej struktur wsi (np. cało ciowe uporz dkowanie stanu dróg, estetyki terenów publicznych, wykonanie obiektów infrastruktury nieistniej cej uprzednio funkcji rekreacyjnej). W działaniach tych widoczna jest konsekwencja w realizacji wizji rozwojowej w ramach ustalonego długoterminowego planu odnowy. Powstaj projekty, poprzez które wie buduje swoj specyfik i wyró nia si na tle otoczenia. Cz sto s to oryginalne co do formy obiekty urz dzenia przestrzeni publicznej oraz niepowtarzalne co do tematyki i tre ci imprezy masowe o zasi gu gminnym, a nawet regionalnym. Wie oferuje społecze stwu pewne produkty, z których czerpie korzy ci. Kształtuje si centrum wsi, tworz c jej wizerunek, integruj c przestrze publiczn , sprzyjaj c (niekiedy wr cz to warunkuj c) zaistnieniu nowych funkcji. Wzrasta ład przestrzenny i architektoniczny miejscowo ci. Cało ciowa (D) faza odnowy cechuje si projektami powi zanymi ze sob lokalnie oraz regionalnie. Zmiana struktury i urz dzenie wsi odbywa si zgodnie z rozstrzygni ciami planistycznymi. Najwi ksze znaczenie maj projekty daj ce miejsca pracy oraz przynosz ce innego rodzaju korzy ci ekonomiczne (np. zapewnienie dopływu pieni dza oraz zwi kszenie jego cyrkulacji w obiegu wewn trznym). Rozwini cie idei projektów wyró niaj cych tak, aby obejmowały cał wie , powoduje zaistnienie wsi tematycznej – miejscowo ci, która, eksponuj c sw specyfik (cechy wyró niaj ce) i najwa niejsze atuty, przyporz dkowuje swój rozwój głównemu specyficznemu pomysłowi lub specjalizuje si w okre lonym 10 VI Europejski Kongres Odnowy Wsi Urz d Marszałkowski Województwa Opolskiego, 23 – 26 maja 2007, Kamie l ski Specyfika opolskiego programu odnowy wsi produkcie. Wie posiada ukształtowane centrum i okre lony wizerunek, cechuje j ład przestrzenny i architektoniczny. Mieszka cy dostosowuj działania prywatne do standardów ustalonych w planie odnowy wsi (np. zachowanie i eksponowanie w architekturze lokalnego budulca, jednolity sposób wykonania ogrodze ). Dwie ko cowe fazy polegaj na okre leniu i wygenerowaniu „produktów wsi” i zaproponowaniu ich społecze stwu. Wie zmierza ku specjalizacji w wybranym rodzaju lub temacie działa oraz d y do ukształtowania specyficznego wizerunku miejscowo ci. Realizowane s wzajemnie powi zane projekty. Wie generuje koszyk towarów i usług, ofert kooperacji i partycypowania w jej yciu społeczno – kulturalnym. Ten etap skierowany jest „na zewn trz”, prowadzi do rynkowej obecno ci wsi w obiegu i wymiany dóbr, zaistnienia w społecze stwie i gospodarce opartych na wiedzy. Wie ma korzy ci, zapewniaj c sobie stabilne podstawy dalszego rozwoju. Zatem stopniowy wzrost zakresu podejmowanych działa prowadzi do nowego ukształtowania warunków ycia i relacji z otoczeniem. Podej ciem przewodnim jest uzyskanie rozwi za niepowtarzalnych, których nie mo na osi gn bez odwołania si do cech wyró niaj cych i specyficznych składaj cych si na to samo wsi. Wie dysponuje nowym wizerunkiem w wymiarach materialnym i przestrzennym (np. ukształtowane centrum wsi) oraz w sferze jako ci ycia. Wie staje si konkurencyjna – jest „produktem” rynkowo oferowanym społecze stwu, potencjalnym inwestorom, turystom, przyjezdnym, podmiotom zainteresowanym współprac . Uzyskuje mo liwo szerokiej kooperacji oraz istnienia w programach regionalnych i ofercie regionalnej. Prezentowany model ma posta ogólnej instrukcji dla społeczno ci wiejskich, jak ewolucyjnie, w sposób najbardziej efektywny i zgodny z logik procesu, prowadzi odnow oraz, co jest szczególnie wa ne, jakie cele jako ciowe nale y sobie stawia w danym momencie zaawansowania procesu odnowy wsi. Czy powstał wzorzec? Czy opolski model regionalnego programu b dzie wyznaczał równie specyfik odnowy wsi w Polsce? Zapewne w znacznej mierze tak, gdy programy pomorski i nakielski czerpały z tych inspiracji, a program l ski wyra nie na laduje podej cie opolskie. Rysem podstawowym odnowy wsi w województwie opolskim jest ci głe czerpanie i odwoływanie si do idei oraz d enie do wypełnienia europejskich standardów wyznaczanych przez tre regionalnych lub landowych programów. Dzieje si to poprzez twórcz adaptacj do odmiennych polskich uwarunkowa . Program opolski prowadzi odnow wsi nie jak dowolny, byle zgodny z regionalnymi priorytetami, zbiór działa , lecz metod rozwoju, która determinuje zbiór działa niezb dnych. Cz sto mówi si , e opolska odnowa wsi istnieje „bez pieni dzy”. W istocie to tworzy jej sił i potencjaln atrakcyjno dla pa stw i regionów, gdzie warunki pod tym wzgl dem s 11 VI Europejski Kongres Odnowy Wsi Urz d Marszałkowski Województwa Opolskiego, 23 – 26 maja 2007, Kamie l ski Specyfika opolskiego programu odnowy wsi podobne. W tym sensie program nawi zuje do tradycji oddolnej, dolnoaustriackiej odnowy wsi. Program opolski nie daje si zdominowa i zdeterminowa przez unijne wsparcie, traktuj c je jako wa ny i cenny rodek - i tylko rodek - do celu. W tym wzgl dzie upodabnia si do widzenia sprawy w Nadrenii – Palatynacie, które cechuje szczególna pojemno tre ci i działa odnowy wsi niemo liwa do uzyskania w re imie sektorowego unijnego wsparcia. Problem le y oczywi cie w sposobie udost pnienia pieni dzach. W rozwoju te sprawdza si kopernika ska zasada - „zły pieni dz wypiera lepszy”. Niepodbudowany procesem, któremu ma słu y , sposób udost pnienia rodków mo e by równie wielkim wrogiem trwałego rozwoju ni rodków brak. O specyfice odnowy wsi w Polsce zdecyduje zatem podatno samorz dów województw na „formatuj c sił ” unijnego wsparcia. Oby zdolno ci do kreowania regionalnej wizji rozwoju wsi, innowacyjno ci my lenia oraz miało ci działania nie zast piła „pomoc techniczna”. 12 VI Europejski Kongres Odnowy Wsi Urz d Marszałkowski Województwa Opolskiego, 23 – 26 maja 2007, Kamie l ski
