Laredo Bernardino - prof. Dr hab. Piotr Liszka CMF

o. prof. Dr hab. Piotr Liszka CMF
o. prof. Dr hab. Piotr Liszka CMF
51-611 Wrocław, ul. Wieniawskiego 38
www.piotr-liszka.strefa.pl
+ Laredo Bernardino Intelekt ludzki zapalony ogniem Bożej miłości w
mistycznym zjednoczeniu czystej kontemplacji zostaje przemieniony i
obdarowany mocą wnikania w głębię objawienia, w głębię misterium
trynitarnego (św. Ignacy Loyola, Bernardino de Laredo, że. Teresa Wielka)
/M. Andres Martin, Movimientos carismáticos en España en el siglo XVI,
“Estudios Trinitarios”, 1976, t. X, nr 1, 51-75, s. 57/. Los recogidos,
alumbrados i erazmianie hiszpańscy przejęli idee niesione w nurcie
spirytualistów włoskich epoki średniowiecza. Umacniała się linia mistyki
tworzona przez takie postacie, jak: Piotr Jan Olivi, Arnold de Vilanova, a
zwłaszcza Joachim de Fiore i Ubertino de Casale, którego poleciła
przetłumaczyć na język hiszpański Królowa Izabela Katolicka. Pedro Sánchez
Ciruelo dopatrywał się nadejścia epoki Ducha Świętego (Paradoxae
quaestiones decem, Salamanca 1538) /Ibidem, s. 60/. Trynitarna koncepcja
historii głoszona przez opata z Fiore znana była powszechnie w Hiszpanii w
wieku XVI.
+ Laredo Bernardino
Kontemplacja polega na wyciszeniu i pokoju,
zjednoczeniu z Bogiem, spoczywaniu w Nim poprzez mistyczne zaślubiny. Z
drugiej strony mistycy hiszpańscy podkreślali naśladowanie człowieczeństwa
Chrystusa, jednoczenie się z Nim. Mistyka franciszkańska (Osuna, Palma,
Laredo) nie rozróżnia jasno przed i po, nie odróżnia stopni kontemplacji. To,
co opisywali, dla św. Teresy było tylko jednym z etapów wewnątrz mieszkania
czwartego Twierdzy wewnętrznej /M. Andrés Martínez, La espiritualidad
española en el siglo XVII, w: Historia de la Teologia Española, t. II: Desde
fines del siglo XVI hasta la actualidad, M. Andrés Martinez (red.), r. XII,
Fundación Universitaria Española: Seminario Suarez, Madrid 1987, 209310, s. 221/. Św. Jan od Krzyża wykorzystał wykształcenie zdobyte w
Salamance, polemizując z wielkimi teologami swego czasu: Melchior Cano,
Domingo Cuevas, Fernando de Valdés. Zjednoczenie z Bogiem jest miłosną
przemianą. Do zjednoczenia nie prowadzą doświadczenia nadzwyczajne, lecz
pełne uzgodnienie woli człowieka z wolą Boga, poprzez wyzwalające
oczyszczenie czynne i bierne (noc ciemna). Jan od Krzyża nazywany jest
doktorem nicości, raczej trzeba nazywać go doktorem wszystkiego. Celem nie
jest rozpłynięcie się w jakimś nieokreślonym wszechbycie, lecz zjednoczenie
osoby ludzkiej, w całym jej bogactwie, z Bogiem Trójjedynym, za
pośrednictwem człowieczeństwa Chrystusa /Tamże, s. 222/. Św. Jan od
Krzyża maksymalnie wywyższa człowieka, wskazując wyżyny, które może i
powinien osiągnąć. Przechodząc przez noc ciemną człowiek kontempluje
Boga aktywnie, wykorzystując zmysły duchowe. Po tym etapie dochodzi do
szczytu, do kontemplacji biernej wlanej (płomień Bożej miłości). Boskość
burzy resztki starego człowieka. Zjednoczenie jest doskonałe. W wieku XVII
przetrwały niektóre nurty mistyki wieku poprzedniego: nurt modlitwy
myślnej metodycznej, nurt el recogimiento, nurt los alumbrados
(perfekcjoniści, kwietyści), tradycja ascetyczna. Obok nich powstają nowe
nurty powiązane ze szkołami teologicznymi (karmelici bosi, jezuici) /Tamże,
s. 224.
1
o. prof. Dr hab. Piotr Liszka CMF
+ Laredo Bernardino
łączył myśl akademicką z mistyką. Teologowie
hiszpańscy wieku XVI precyzowali pojęcie natury i tego, co naturalne, aby na
tej podstawie mówić o uniwersalnych prawach człowieka jako jednostki i
jako członka społeczności politycznej, narodowej i międzynarodowej. Doszli
oni do szczytów chrześcijańskiego humanizmu, do których dochodzą tylko
wielcy mistycy, oczywiście, na innej drodze. Myśl akademicka spotkała się z
mistyką. Szczególnie wyraźne było to u franciszkanów reprezentujących ruch
recogimiento, jakich jak: Franciszek de Osuna, Barnaba de Palma i
Bernardyn de Laredo. Według niego myśl teologiczna zachęca do
kontemplowania Boga jako Najwyższej Prawdy, a mistyka miłuje i poznaje
Boga jako Najwyższe Dobro. Ideałem jest czynić jedno i drugie /M. Andrés,
La teología en el siglo XVI (1470-1580), w: Historia de la Teología Española, t.
1: Desde sus orígenes hasta fines del siglo XVI, M. Andrés Martinez (red.),
Fundación Universitaria Española: Seminario Suarez, Madrid 1983, 579-735
(r. VII), s. 593. Antyintelektualizm niektórych mistyków hiszpańskich wieku
XVI nie oznaczał negowania intelektu, a jedynie był wyrazem bólu w sytuacji,
gdy myśl ludzka przesłania i uniemożliwia pełne zjednoczenie się z Bogiem.
W istocie, chcą oni tego samego, co teologowie: nie wystarcza wiedza
literalna, konieczna jest wiedza Boża. Jedni i drudzy chyba zdawali sobie
sprawę z tego, że objawienia prywatne nie mogą wyjść poza obszar
Objawienia historycznego. Objawienie prywatne jest bardziej osobiste i
wyraźniejsze, ale jego treść nie może być sprzeczna z Objawieniem
powszechnym. Ostatecznie teologia hiszpańska wieku XVI nie jest po prostu
teocentryczna czy antropocentryczna, lecz antropo-teo-centryczna Tamże, s.
594.
+ Laredo Bernardino Mistyk hiszpański wieku XVI. Jedność narodowa,
odkrycia i konkwisty, powodzenie polityczne i gospodarcze w Europie,
wywyższały dumę narodową, którą później w sposób przerysowany
dostrzegamy w postaci don Quijote. Otworzyła się brama umożliwiająca
wszelką przesadę, aż do osiągania sytuacji ekstremalnych. Było to cechą
hiszpańskiej natury, która mogła się teraz manifestować bez granic. Mistyka
stała się tego widomym przykładem /B. Jiménez Duque, Los Recogidos,
„Teología Espiritual 33 (1989) 277-289, s. 280/. Żarliwy iluminizm w postaci
skrajnej pojawił się w ruchu zwanym los alumbrados (oświeceni), albo
alumbradismo (oświecenie). Tendencja do przesady nie była jednak czymś
powszednim, na co dzień była temperowana przez drugą stronę hiszpańskiej
natury, którą symbolizuje Sancho Pansa. Oświeceni stanowili margines,
raczej trzeba mówić o pewnym zjawisku, które przebłyskało w różnych
środowiskach, ale nie w sposób wyraźny i trwały. Trwały był nurt los
recogidos, wyważony, trzeźwy, konsekwentny /Tamże,
s. 280/.
Franciszkanie, włączeni w wielką reformę w wieku XV, tworzyli „Domy
Rekolekcji”, które były w zakonie franciszkańskim oazami kontemplacji.
Podobnie było w innych zakonach /Tamże, s. 281/. Dominikanie przeżyli
epicentrum egzaltacji w konwencie Piedrahíta. Nurt radykalny został
wchłonięty przez reformę bardziej wyważoną, której motorem był P. Juan de
Hurtado. Franciszkanie najbardziej ożywieni byli w prowincji Castilla oraz
Andalucía, w której działali: Bernardino de Laredo, Bernabé de Palma, w
jakiś sposób też Francisco de Osuna. Iluminizm zakonny mógł rozwijać się
dzięki opiece konkretnej i trwałej ze strony wielkiego inkwizytora, kardynała
2
o. prof. Dr hab. Piotr Liszka CMF
de Cisneros, wielkiego mecenasa kultury i sztuki. Troszczył się on o nowy
przekład Pisma Świętego z języków oryginalnych, ułatwiał tłumaczenie
książek teologicznych i wydawanie dzieł z dziedziny mistyki. Poza tym
biblioteki klasztorne miały wiele dzieł Ojców Kościoła oraz autorów
średniowiecznych. Czytano wiele. Do rozpowszechnienia czytelnictwa
przyczyniał się nowo wynaleziony druk. Znana była duchowość nadreńska,
której przedstawicielem był J. Ruusbroec. Z pomocą kardynała Cisneros
drukowano dzieła znanych świętych: Angela de Foligno, św. Matylda,
Katarzyna ze Sieny, Wincenty Ferrer i inni. /Tamże, s. 282.
+ Laredo Bernardino
połączył scholastykę z mistyką. Reforma kleru
hiszpańskiego w wieku XV. Kapłan miał głosić Ewangelię i żyć według niej
jako prawdziwy chrześcijanin /A. Huerga, Predicadores, Alumbrados e
inquisición en el siglo XVI, Madrid 1973/. W związku z tym potrzebne były
szkoły oraz uniwersytety z katedrami teologii. Na temat reformy, trwającej
również w wieku XVI, pisano w działach ascetycznym, apologetycznych,
biblijnych itp. Pojawił się wtedy termin teologia pozytywna, w znaczeniu
studiowania i głoszenia Biblii oraz Ojców Kościoła. Znani byli zwłaszcza:
Hieronim, Augustyn i Grzegorz Wielki. Poszukiwano zwłaszcza teksów
ascetycznych, praktycznych, pastoralnych i kerygmatycznych. Przedmiotem
teologii był przede wszystkim Bóg, lecz też człowiek jako jednostka i jako
członek społeczeństwa naturalnego i kościelnego. Teologia była uważana za
naukę żywą, oświetlającą objawieniem wszelkie dziedziny ludzkiej
egzystencji, znajdujące swe odbicie w ludzkiej świadomości. Poszukiwano
harmonii między teologią scholastyczną i mistyczną, harmonii rozumu i
serca. Typowymi przedstawicielami w tym względzie byli Osuna i Laredo
/Bernardino de Laredo (Sewilla 1482 – Villaverde del Rio (Sewilla) 1540).
Lekarz i pisarz ascetyczny. Wstąpił do franciszkanów obserwantów w
Villaverde, po latach praktyki lekarskiej. Poświęcił się studiom i modlitwie.
Napisał dzieło Subida del Monte Sión, które miało wielki wpływ w swoim
czasie (por. M. de Castro, Bernardino de Laredo, w: Diccionario de historia
eclesiástica de España, vol. 2, 1269; Francisco de Osuna /Osuna (Sevilla)
1492-1540, pisarz ascetyczny. W roku 1513 wstąpił do franciszkanów w
Kastylii. Był obrońcą doktryny recogimiento. Napisał wiele dzieł, które
upowszechniały ten typ pobożności (M. de Castro, Francisco de Osuna, w:
Diccionario..., vol. 3, 1850-1851/” A. Llín Cháfer, La iglesia española del siglo
XV ante el reto de la evangelización del nuevo mundo. Actas del VII simposio
de teología histórica (28-30 abril 1992), Valencia 1993, s. 47-58, s. 52.
+ Laredo Bernardino
Porządkowanie badań teologicznych konieczne.
Teologowie hiszpańscy wieku XVI byli synami renesansu. Chcieli oni
zharmonizować scholastykę z teologią pozytywną, metodologiczną refleksję z
metodologicznym odczytywaniem źródeł. Wielką zasługę dla rozwoju
metodologii teologicznej ma w tym środowisku Melchior Cano. Konieczność
uporządkowania badań teologicznych dostrzegał z całą ostrością Pedro
Martínez de Osma oraz Diego de Deza, za którymi poszli Alonso de Madrid,
Bernardino de Laredo, Sánchez Ciruelo, Luis de Alcalá, Jerónimo Pérez.
Najbardziej owocnym okresem były lata 1520-1545. Wielkie znaczenie dla
rozwoju metodologii teologicznej ma wstęp do Políglota Complutense. Ogólnie
można zauważyć wtedy trzy grupy zainteresowane odnową teologii: a)
teologowie i mistycy, b) erazmianie, c) „oświeceni” (los alumbrados) i
3
o. prof. Dr hab. Piotr Liszka CMF
luteranie. Każdy z tych kręgów odnowę teologii rozumiał inaczej. Erazmianie,
jak wszyscy humaniści, podkreślali powrót do źródeł objawienia. Poza tym
kultywowali teologię „pobożną”, bezpośredni wyprowadzaną z Pisma
Świętego. Brakowało im refleksji rozumowej i systematyzacji. Mieli jednak
świadomość, że objawienie było przeżywane w Kościele, gdzie Pismo Święte
Powstało, a następnie było czytane, medytowane i realizowane. Erazmianie
zwracali uwagę przede wszystkim na Nowy Testament oraz na niektórych
Ojców Kościoła, zwłaszcza aleksandryjczyków. Erazm napisał dwa dzieła z
metodologii teologii: Ratio seu methodus compendio perveniendi ad teram
theologiam oraz Paraclesis ad christianae philosophiae studium. Teologię
rozumiał on jako wchodzenie w misterium a nie jako dysputę, jako
pobożność a nie jako rozpatrywanie sylogizmów, jako kult Boży a nie pracę
rozumu tworzącego system myślowy, jako przemienianie się a nie
kontrowersję. Teologia jest czynem, aktywnością człowieka w celu
przemienienia siebie samego (ut transforemur; abyśmy się przemienili).
Przygotowanie teologa powinno polegać na studiowaniu języków biblijnych
oraz na ogólnej formacji humanistycznej. Scholastyka i sylogizmy są
bezpłodne; Erazm atakuje je bez pardonu. Według niego, scholastyka zubaża
teologię, sprowadza ją do gry słów, bez żadnego głębszego znaczenia.
Faktycznie, scholastyka w wieku XVI, pod wpływem nominalizmu, coraz
bardziej karlała, chyląc się ku upadkowi. Erazm jednak nie dostrzegał, że
pomiędzy pobożnością a pustą grą słów jest jeszcze coś, co należy do istoty
człowieczeństwa: myślący intelekt, a przecież sam był humanistą. W tym
względzie lepszymi metodologami teologii byli Francisco de Vitoria i jego
uczniowie, a także Bartolome de Torres, Francisco de Mendoza i Melchior
Cano. Według nich teologia jest nauką opartą na autorytecie, przede
wszystkim na autorytecie Boga /M. Andrés, La teología en el siglo XVI (14701580), w: Historia de la Teología Española, t. 1: Desde sus orígenes hasta
fines del siglo XVI, M. Andrés Martinez (red.), Fundación Universitaria
Española: Seminario Suarez, Madrid 1983, 579-735 (r. VII), s. 602.
+ Laredo Bernardino Recogimiento to droga duchowa, która uwewnętrznia
pracę zewnętrzną, przemienia całość życia w wartości duchowe, wszczepia je
w głębię ducha ludzkiego. W umyśle, w duszy ludzkiej pojawia się w ten
sposób nowy smak duchowy. Dokonuje się smakowanie mądrości życia, w
jego wymiarach duchowych, intelektualnych, ale też zewnętrznych. Głębia
osoby ludzkiej przeżywa całość życia. Osoba ludzka doświadcza i przeżywa
samą siebie, w swej całości. Ten schemat myślenia podejmie Karol Wojtyła w
dziele Osoba i czyn. Warto zbadać wpływ złotego wieku mistyki hiszpańskiej
na dzieło Osoba i czyn. Przecież Karol Wojtyła zajmował się duchowością św.
Jana od Krzyża, wybitnego przedstawiciela hiszpańskiej mistyki i teologii
mistycznej XVI wieku. Nowy nurt mistyki był bardzo humanistyczny,
ujmował człowieka integralnie. Jego reprezentanci rozumieli potrzebę
studiów antropologicznych, nad strukturą duszy ludzkiej, nad psychiką
człowieka. Jest to humanizm integralny, który w odróżnieniu od wielu
nastawionych idealistycznie przedstawicieli Renesansu, nie zrywa z tradycją
Średniowiecza, podkreślającą jedność teorii i praktyki, intelektu i zmysłów,
odczuć duchowych i pożądań świata zewnętrznego. Średniowiecze miało
mentalność integralna, realistyczną, natomiast Renesans nachylał się ku
idealizmowi, który w Kartezjuszu dokonał rozdarcia człowieka na jaźń i
4
o. prof. Dr hab. Piotr Liszka CMF
zewnętrze. Odtąd idealizm był coraz bardziej radykalny, znajdując swój
szczyt u Kanta. Karol Wojtyła odkrył na nowo integralność osoby ludzkiej, w
znacznej mierze dzięki studiom nad mistyką hiszpańską złotego wieku.
Oprócz św. Jana od Krzyża na uwagę zasługuje Bernardino de Laredo,
zwłaszcza druga redakcja jego dzieła Subida del Monte Sion (1538). Zwraca
on uwagę na trzy etapy, które nie są rozdzielne, nakładają się na siebie i
trwają: rozważanie wydarzeń historycznych, poznanie intelektualne i miłość
duchowa, jednocząca wszystko. W centrum medytacji znajduje się męka
Jezusa Chrystusa. Zadaniem człowieka jest wszczepić się w nią i przemienić
się w niej M. Andrés, La teología en el siglo XVI (1470-1580), w: Historia de la
Teología Española, t. 1: Desde sus orígenes hasta fines del siglo XVI, M.
Andrés Martinez (red.), Fundación Universitaria Española: Seminario
Suarez, Madrid 1983 s. 579-735 (r. VII), s. 657.
+ Laredo Bernardino
Subida del Monte Sión (1538), punkt wyjścia
kwietyzmu, mówi o czystej kontemplacji duszy spoczywającej w Bogu, bez
wyobrażeń intelektualnych. Dusza spoczywająca w Bogu kocha i czuje się
kochana przez Boga. Bóg jest doświadczany bezpośrednio, w miłości.
Poznanie nie poprzedza odczuwania, najpierw jest doświadczenie,
odczuwanie, a dopiero później poznanie. Los alumbrados i kwietyści
przyjmowali, że w tej kontemplacji spoczynku nie trzeba czynić już niczego
więcej, nawet w intelekcie. Temat ten rozwijany był w wiekach XVI i XVII w
wielu aspektach. Rozważano też pojęcie anihilacji. Termin ten wprowadził
nurt el recogimiento, zwłaszcza Hieronim Gracián de la Madre de Dios w
Dilucidario del veradadero espíritu. Treść tego nurtu kodyfikowali: Osuna,
Palma i Laredo, traktując anihilację jako efekt procesu mistycznego, który
rozpoczynał się od poznania własnej monady, aby dojść do pełnego
zjednoczenia z Bogiem. Aspekt ascetyczny tego terminu podkreślali Tomasz a
Kempis, Teuler, św. Jan z Avila, św. Franciszek Borgiasz, Ludwik z Granady,
św. Jan od Krzyża, Luter, Gracián i wielu innych. Mistyka hiszpańska
wychodzi od poznania samego siebie. Dopiero później dusza ludzka czyni się
niczym wobec Boga, anihiluje siebie, pozwalając napełnić się łaską. Jest to
odzwierciedlenie procesu życia między Osobami Bożymi /M. Andrés
Martínez, La espiritualidad española en el siglo XVII, w: Historia de la
Teologia Española, t. II: Desde fines del siglo XVI hasta la actualidad, M.
Andrés Martinez (red.), r. XII, Fundación Universitaria Española: Seminario
Suarez, Madrid 1987, 209-310, s. 276/. Św. Jan od Krzyża nie jest
nauczycielem nicości (nada), lecz nauczycielem wszystkiego, na miarę Boga.
Mistycy hiszpańscy nie umniejszają siebie w taki sposób, jak będzie to czynił
później egzystencjalizm europejski, lecz wywyższają siebie w Bogu,
odnajdując w sobie obraz Boga, miejsce, w którym On może wzrastać i
napełniać człowieka. Poznanie siebie nie ma charakteru psychologicznego,
czy filozoficznego, lecz teologiczny, w kontekście krzyża i zmartwychwstania
Jezusa Chrystusa. Spoczynek nie jest bezczynnością, lecz wszczepieniem w
życie Boga Trójjedynego, który wciąga w siebie i prowadzi do uczestnictwa w
misji Bożej dokonywanej w świecie /Tamże, s. 277.
+ Laredo Bernardino Subida del Monte Sión Punkt wyjścia kwietyzmu.
alumbrados znani w Hiszpanii już w wieku XVI, działali również w wieku
XVII. Dnia 9 maja 1623 roku kardynał Andrés Pacheco, arcybiskup Sewilli i
inkwizytor generalny, potępił 76 tez nieortodoksyjnych głoszonych przez
5
o. prof. Dr hab. Piotr Liszka CMF
oświeconych. Pierwsza większa grupa działała w roku 1525 w Toledo, później
w latach 1570-1579 w miejscowości Llarena, a wreszcie w roku 1623 w
Andaluzji. Odrzucali oni wszelkie pośrednictwo łączące człowieka z Bogiem,
w tym sakramenty i w ogóle Kościół. Człowiek według nich kontaktuje się z
Bogiem bezpośrednio, poprzez modlitwę wewnętrzną /M. Andrés Martínez,
La espiritualidad española en el siglo XVII, w: Historia de la Teologia
Española, t. II: Desde fines del siglo XVI hasta la actualidad, M. Andrés
Martinez (red.), r. XII, Fundación Universitaria Española: Seminario Suarez,
Madrid 1987, 209-310, s. 271/. Uważali siebie za bezgrzesznych, już
zbawionych. Byli podobni do ruchu pietystów w protestantyzmie. Było ich
niewielu, jednak ich poglądy były znaczące w historii duchowości
hiszpańskiej, jako nieustanne zagrożenie /Tamże, s. 272/. Mistycy
ortodoksyjni chcieli zachować integralność człowieka, dowartościowując ciało
ludzkie. Nurty nieortodoksyjne zmusiły teologów ortodoksyjnych do
udoskonalenia ich wypowiedzi /Tamże, s. 273/. Inny nurt stanowili
perfekcjoniści, powiązani z mistyką nadreńską. Byli oni prekursorami
idealizmu głoszonego przez Leibniza. Głosili oni, że najdoskonalsza jest
bezpośrednia jedność z prawdą niestworzoną, czyli z Bogiem. Doskonałość
polega na wyłączeniu się z wszystkich działań wewnętrznych i zewnętrznych.
Odmianą tego nurtu stanowi kwietyzm /Tamże, s. 274/. Punktem wyjścia
kwietyzmu jest dzieło Bernardino de Laredo Subida del Monte Sión (1538)
mówiąca o czystej kontemplacji duszy spoczywającej w Bogu. W drugim
wydaniu autor zrezygnował z formuł typu „czysty duch” /Tamże, s. 275.
+ Laredo Bernardino wpłynął na Teresę Wielką. Nurt duchowości zwany los
alumbrados pojawił się w Hiszpanii na początku XVI wieku i szybko został
stłumiony w swych zewnętrznych strukturach. Pozostał jednak jako zjawisko
do dziś, i to jako zjawisko bardzo rozpowszechnione. W wieku XVI stał się
okazją do prowadzenia głębokiej refleksji teologicznej nad mistyką
chrześcijańską. W pierwszych wiekach chrześcijaństwa herezje były okazją
formułowania dogmatów. W XVI wieku poglądy los alumbrados stały się
okazją tworzenia ortodoksyjnej teologii mistycznej. Bez ich istnienia teologia
ta wyglądałaby z pewnością inaczej. Nie musieliby podkreślać z taką mocą
wartości czynów zewnętrznych, harmonii między akcją i kontemplacją,
integracji duszy z ciałem w jedności osoby ludzkiej i wielu innych zagadnień
koniecznych w polemice z los alumbrados. Mogliby się zająć tylko sprawami
najważniejszymi, głębią ducha ludzkiego, w której człowieka spotyka Boga.
Mniejszy wpływ na mistykę hiszpańską wieku XVI miał erazmianizm. W
takiej sytuacji tworzyła swoje dzieła św. Teresa od Jezusa. Czytała przede
wszystkim takich autorów, jak Francisco de Osuna i Bernardino de Laredo.
Którzy stosowali terminologię psychologiczną typu: „Wstępować ponad
siebie”, „wychodzić z siebie”, „być wewnątrz siebie”. Korzystała z osiągnięć
złotego wieku biblistyki i teologii /M. Andrés Martínez, La espiritualidad
española en el siglo XVII, w: Historia de la Teologia Española, t. II: Desde
fines del siglo XVI hasta la actualidad, M. Andrés Martinez (red.), r. XII,
Fundación Universitaria Española: Seminario Suarez, Madrid 1987, 209310, s. 219/. Francisco de Osuna i jego naśladowcy: Fray Juan de los
Angeles, Antonio Sobrino, Antonio Ferrer wyróżniają pięć stopni skupienia
(recogimiento): umartwienie, czyli oczyszczenie (początkujący), stopień
zrozumienia (postępujący), zapomnienie o sobie, wyciszenie zmysłów, ustanie
6
o. prof. Dr hab. Piotr Liszka CMF
działania intelektu i woli. Osuna i Laredo wchodzą w misterium Boga
poprzez miłość i wyjaśniają w ten sposób wiele aspektów doświadczenia
wewnętrznego. Dzięki nim mistyka hiszpańska stała się jasna, klarowna,
żywa. Św. Teresa sięgną często do dzieła Bernardino de Laredo pt. Subida del
Monte Sión /Tamże, s. 221.
+ Laredo Bernardino wpłynął na Teresę z Ávila. Nurt mistyki hiszpańskiej
los recogidos zatroskany był o czystość wyobrażeń i konceptów, które
powinny służyć oczyszczeniu serca w drodze do pełni kontemplacji. Mistyka
skupia w sobie fundamentalne zagadnienie modlitwy chrześcijańskiej i w
ogóle myśli chrześcijańskiej, które polega na konieczności pogodzenia
aspektu ludzkiego z aspektem boskim. Nie można pominąć historyczności
Jezusa, który w swoim ciele jest pośrednikiem zbawienia. Tymczasem od
początku chrześcijaństwo ulegało wpływom platonizmu, który szczególnie
ujawnia się w mistyce, w różny sposób w różnych czasach i miejscach.
Franciszek de Osuna, czołowy reprezentant tego nurtu, człowieczeństwo
uważał za pozytywny fundament konieczny do wchodzenia na najwyższe
stopnie modlitwy aż do zjednoczenia się z Bogiem. Jedność z naturą Boga
ludzie osiągają tylko przez naturę ludzką Chrystusa, uwielbioną w
wydarzeniach paschalnych. Osuna w drugim Abecedario mówił wiele o
Jezusie Chrystusie przebywającym w historii. Osuna czerpał z myśli św.
Bernarda, Ryszarda od św. Wiktora oraz Jana Gersona. Najbardziej jednak
wpłynęły na niego pisma św. Bonawentury, autorów „devotio moderna” oraz
mistycy flamandzcy i nadreńscy. Sięgał też do takich autorów, jak św.
Augustyn, św. Grzegorz Wielki, Dionizy Pseudo Areopagita. Mistycy
flamandzcy i nadreńscy ulegali platonizmowi. Mistycy hiszpańscy XVI wieku
byli wobec nich sceptyczni i ostrożni. Radykalnym tego przykładem jest św.
Jan od Krzyża. Dla nich mistyka była zawsze połączona z medytacją Pisma
Świętego, z naśladowaniem Jezusa, który ma naturę ludzką, taką ja my
wszyscy i który zbawił nas w wydarzeniach paschalnych /B. Jiménez Duque,
Los Recogidos, „Teología Espiritual 33 (1989) 277-289, s. 286/. W modlitwie
mistycznej podkreślali oni rolę uczuć. Ich źródłem były Ewangelie, zwłaszcza
św. Jana. Zanurzeni byli w tradycję teologii zachodniej. Impuls dla
interioryzacji dał im św. Augustyn, którego myśl podjęli (recoger =
podejmować, zbierać) teologowie wielkich nurtów średniowiecznych: w szkole
św. Wiktora, uczniowie św. Bernarda oraz św. Bonawentury. Naturalnym
podłożem mistyki hiszpańskiej były zakony kontemplacyjne, zwłaszcza
kartuzi. Ruch zwany „devotio moderna” dokonał systematyzacji
podejmowanych wcześniej wątków i zagadnień. Interioryzacja duchowa jest
zjawiskiem typowym dla wszelkiej religijności wszystkich czasów. Nurt los
recogidos podjął wszystkie wartości związane z mistyką chrześcijańską. Był
renesansem modlitwy osobistej, intymnej, subiektywnej, dokonującej się w
głębi człowieka. Nurt ten rozprzestrzenił się w wielu krajach: Hiszpania,
Niderlandy, Francja i inne, w wieku XVI i trwał aż do końca wieku XVII. Pod
wpływem lektury Tercer Abecedario (Franciszek de Osuna) w roku 1537 św.
Teresa z Ávila doznała duchowej przemiany i zachęciła do modlitwy
kontemplacyjnej. Czytała też dzieło Subida del Monte Sión, którego autorem
był B. de Laredo, które pomogło jej zrozumieć drogę modlitwy prowadząca do
zjednoczenia z Bogiem /Tamże, s. 287/. B. de Palma wpłynął na jej wierność
wobec Jezusa historycznego. Krytycznie jednak odnosiła się do zbytniego
7
o. prof. Dr hab. Piotr Liszka CMF
podkreślania rzeczywistości ziemskich w historii Jezus, zwracając uwagę na
cel Jego ziemskiej wędrówki. Podobnie św. Jan od Krzyża czytał wiele, wiele
asymilował, ale w sposób własny, oryginalny. Czynił to genialnie /Tamże, s.
288.
+ Laredo Bernardino łączył mistykę z naśladowaniem Jezusa historycznego.
Dysputa na temat człowieczeństwa Chrystusa była ważnym elementem
teologii hiszpańskiej wieku XVI. Interioryzm propagowany przez alumbrados,
erazmian i protestantów wiązał się z niedocenianiem człowieczeństwa
Chrystusa. Zgodnie z Objawieniem, pośrednictwo ludzko-boskie Osoby
Chrystusa dotyczy całości człowieczeństwa, pierwiastka duchowego i
cielesnego. Stąd ważność hierarchii, sakramentów, ciała ludzkiego, zmysłów,
pracy fizycznej. Osuna mówiąc o przenajświętszym Człowieczeństwie
Chrystusa myślał również o ciele Chrystusa, zwyczajnym, ludzkim, jak u
wszystkich innych ludzi /M. Andrés Martínez, La espiritualidad española en
el siglo XVII, w: Historia de la Teologia Española, t. II: Desde fines del siglo
XVI hasta la actualidad, M. Andrés Martinez (red.), r. XII, Fundación
Universitaria Española: Seminario Suarez, Madrid 1987, 209-310, s. 263/.
Wielu świętych jakby zapomniało o swoich zmysłach. Mistyka hiszpańska
zanurzona jest w specyficzny nurt myśli chrześcijańskiej. Hiszpanie zawsze
podkreślali człowieczeństwo Chrystusa, podczas gdy na Wschodzie
podkreślano zbyt radykalnie Jego bóstwo. Całość natury ludzkiej
zapośredniczona jest w Bóstwo, u Chrystusa poprzez unię hipostatyczna, u
osób ludzkich poprzez oczyszczenie mistyczne. Na drodze prowadzącej do
zjednoczenia z Bogiem konieczny jest wysiłek człowieka. Mistyka nie polega
na wschodzeniu w bezosobowy obłok boskości, lecz na umacnianiu relacji z
Osobami Bożymi. Dlatego mistyka powinna najpierw jednoczyć człowieka z
Jezusem Chrystusem. Naśladując Jezusa człowiek zmierza drogą pewną i
owocną. Tymczasem jeszcze w XX wieku Brunner odrzuci możliwość łączenia
mistyki z naśladowaniem Jezusa historycznego (Die Mystik oder das Wort):
albo mistyka, albo słowo Boże i pośrednictwo Chrystusa. W wieku XVI św.
Teresa, Osuna i Laredo w połączeniu tym nie dostrzegali jakiegokolwiek
problemu. Problem zauważyli dopiero Św. Jan od Krzyża oraz teologowie
dominikańscy. Ze szczególną ostrością ujawnił się on w kryzysie
modlitewnym u franciszkanów, dominikanów jezuitów, wskutek pojawienia
się nurtu los recogidos. Jezuici akcentowali naśladowanie Jezusa. Ich
medytacje były poświęcone rozważaniom wydarzeń historii Jezusa. Inni
natomiast przechodzili do etapu, w którym nie było żadnej historii,
wyobrażeń, pojęć, a tylko bezsłowne trwanie w miłosnym milczeniu /Tamże,
s. 264.
+ Laredo Bernardino miłość przedkłada nad poznanie, mądrość nad czystą
wiedzę. Rozwój mistyki hiszpańskiej. Do roku 1450 obserwanci franciszkanie
z Villacreces odrzucili wprost werbalizm i nominalizm w sensie
pedagogicznym. Podobnie uczynili benedyktyni z Valladolid oraz augustianie.
Do roku 1470 Martínez de Osma z Salamanki odróżniał werbalizm od
scholastyki i zwalczał go w sposób zdecydowany. W roku 1508 nominalizm
został przyjęty w Alcalá i w Salamance. Odróżniano jednak nominalizm jako
system i jako metodę pedagogiczną (werbalizm). Wskutek tego scholastyka
mogła w Hiszpanii być rozwijana i wykładana w trzech wielkich systemach:
nominalizm, szkotyzm i tomizm, na wszystkich wydziałach: sztuki
8
o. prof. Dr hab. Piotr Liszka CMF
wyzwolone, teologia, medycyna i prawo. W mistyce nominalizm wpłynął na
indywidualne potraktowanie modlitwy jako podniesienia duszy do Boga.
Tomizm i nominalizm wpłynęły na kwestię godności osoby ludzkiej
podnoszona zwłaszcza w kontekście odkrycia Ameryki i kolonizowania jej.
Mistycy hiszpańscy w roku 1530 nie są antyscholastyczni. Niektórzy z nich,
jak Osuna, Palma i Laredo przedkładają miłość nad poznanie, mądrość nad
czystą wiedzę. Jednak większość nie wyobraża sobie mistyki bez teologii,
stąd obok teologii typowo scholastycznej rozwija się teologia mistyczna.
Starają się oni opisać miłość boga do człowieka i człowieka do Boga. Reforma
całego życia Kościoła w Hiszpanii, zrealizowana w znacznej mierze już w
wieku XV, doprowadziła w wieku XVI do wspaniałego rozwoju teologii. W
wieku XVII powstają opracowania całościowe – Teologie mistyczne – w formie
monografii. Na ogół mistykami byli absolwenci wielkich uniwersytetów
hiszpańskich M. Andrés, La teología en el siglo XVI (1470-1580), w: Historia
de la Teología Española, t. 1: Desde sus orígenes hasta fines del siglo XVI, M.
Andrés Martinez (red.), Fundación Universitaria Española: Seminario
Suarez, Madrid 1983 s. 579-735 (r. VII), s. 686. Korzystano z dorobku
wielkich teologów, takich jak św. Tomasz z Akwinu i św. Bonawentura.
Niektórzy koncentrowali się na jednym systemie filozoficznym. Tak np. dla
św. Jana z Avila mistrzem był nominalista Gabriel Biel, dla św. Jana od
Krzyża mistrzem był św. Tomasz z Akwinu. Tamże, s. 687.
+ Laredo Bernardino Mistyk hiszpański wieku XVI. Pragnienie służenia Bogu
nieodparte poprzez sprawiedliwość, świętość, pokorę, podejmowanie trudów,
przynagla takich mistyków hiszpańskich, jak Osuna, Laredo, Palma, Pedro
de Avila, Ignacio de Loyola, Pedro de Alcántara i wielu innych. W całej
Hiszpanii w XVI wieku był tylko jeden wyjątek, który snuje się w całym
nurcie mistyki hiszpańskiej, jako karykatura ortodoksji, jakby zwierciadlane
odbicie, tyle, że nie w zwyczajnym lustrze, lecz w krzywym zwierciadle: los
alumbrados. Dla nich liczy się tylko duch, natomiast ciało jest złe z istoty,
całe życie jest iluzją, pustką, złem, trzeba od niego uciekać. Ten ruch
zarażony gnozą jest widoczny bardzo wyraźnie z tego powodu, że poza nim
cała Hiszpania jest ortodoksyjna, zdrowa, zwyczajnie ewangeliczna. Mistyka
hiszpańska nie przekreśla materii, cielesności, lecz uświęca je, oczyszcza,
integruje. Poznanie ludzkich ograniczeń pozwala uniknąć niebezpieczeństwa
fałszywego idealizmu, pustych utopii, poszukiwania utraconego i
niemożliwego do osiągnięcia raju pierwotnego. Chrześcijanin nie szuka raju
cofając się do zarania ludzkości, nie szuka początku temporalnego, lecz
jednoczy się z Początkiem, którym jest Jezus Zmartwychwstały, przyszłość
zrealizowana, nadzieja przynaglająca do działania konstruktywnego i
realistycznego. Pokora oznacza prawdę, świadomość tego, że nie jesteśmy
Bogiem, miłość Boża, przebywanie Boga w nas nie sprawia, że przestajemy
być ludźmi i stajemy się Bogiem. Doskonalenie nie jest chodzeniem w
chmurach, lecz wstępowaniem na Golgotę wraz z Jezusem, drogą krzyżową.
Oskarżenie luterańskie o negowanie krzyża przez teologię katolicką jest
bezpodstawne. Tradycja hiszpańska ma charakter jednoczący, człowieka
traktuje integralnie, w soteriologii łączy krzyż i zmartwychwstanie.
/Hiszpania, podobnie jak Polska jest pomostem łączącym Europę Zachodnią
z Tradycją Wschodnią. Polska wprost, jako granica wyznaczona
geograficznie, Hiszpania bardziej jako zwornik, otwierając ramiona z jednej
9
o. prof. Dr hab. Piotr Liszka CMF
strony ku Północy w stronę Europy, z drugiej zaś ku Południowi, poprzez
Afrykę w stronę Azji (Fenicja, Bizancjum, Persja, świat islamu). Modlitwa nie
jest ucieczką od krzyża codzienności, nie jest postawą lenistwa. Droga
mistyczna prowadzi przez śmierć mistyczną, ogarniającą całego człowieka.
Nie jest to droga okrężna, omijająca Golgotę, wręcz odwrotnie, oznacza
wszczepienie człowieka w krzyż i śmierć Jezusa Chrystusa, i tam znajduje
zmartwychwstanie /M. Andrés Martínez, La espiritualidad española en el
siglo XVII, w: Historia de la Teologia Española, t. II: Desde fines del siglo XVI
hasta la actualidad, M. Andrés Martinez (red.), r. XII, Fundación
Universitaria Española: Seminario Suarez, Madrid 1987, 209-310, s. 283.
+ Laredo Bernardino Mistyka franciszkańska nie rozróżnia jasno przed i po,
nie odróżnia stopni kontemplacji.Kontemplacja według Bernardino de Laredo
polega na wyciszeniu i pokoju, zjednoczeniu z Bogiem, spoczywaniu w Nim
poprzez mistyczne zaślubiny. Z drugiej strony mistycy hiszpańscy podkreślali
naśladowanie człowieczeństwa Chrystusa, jednoczenie się z Nim. Mistyka
franciszkańska (Osuna, Palma, Laredo) nie rozróżnia jasno przed i po, nie
odróżnia stopni kontemplacji. To, co opisywali, dla św. Teresy było tylko
jednym z etapów wewnątrz mieszkania czwartego Twierdzy wewnętrznej /M.
Andrés Martínez, La espiritualidad española en el siglo XVII, w: Historia de la
Teologia Española, t. II: Desde fines del siglo XVI hasta la actualidad, M.
Andrés Martinez (red.), r. XII, Fundación Universitaria Española: Seminario
Suarez, Madrid 1987, 209-310, s. 221/. Św. Jan od Krzyża wykorzystał
wykształcenie zdobyte w Salamance, polemizując z wielkimi teologami swego
czasu: Melchior Cano, Domingo Cuevas, Fernando de Valdés. Zjednoczenie z
Bogiem jest miłosną przemianą. Do zjednoczenia nie prowadzą
doświadczenia nadzwyczajne, lecz pełne uzgodnienie woli człowieka z wolą
Boga, poprzez wyzwalające oczyszczenie czynne i bierne (noc ciemna). Jan od
Krzyża nazywany jest doktorem nicości, raczej trzeba nazywać go doktorem
wszystkiego. Celem nie jest rozpłynięcie się w jakimś nieokreślonym
wszechbycie, lecz zjednoczenie osoby ludzkiej, w całym jej bogactwie, z
Bogiem Trójjedynym, za pośrednictwem człowieczeństwa Chrystusa /Tamże,
s. 222/. Św. Jan od Krzyża maksymalnie wywyższa człowieka, wskazując
wyżyny, które może i powinien osiągnąć. Przechodząc przez noc ciemną
człowiek kontempluje Boga aktywnie, wykorzystując zmysły duchowe. Po
tym etapie dochodzi do szczytu, do kontemplacji biernej wlanej (płomień
Bożej miłości). Boskość burzy resztki starego człowieka. Zjednoczenie jest
doskonałe. W wieku XVII przetrwały niektóre nurty mistyki wieku
poprzedniego: nurt modlitwy myślnej metodycznej, nurt el recogimiento, nurt
los alumbrados (perfekcjoniści, kwietyści), tradycja ascetyczna. Obok nich
powstają nowe nurty powiązane ze szkołami teologicznymi (karmelici bosi,
jezuici) /Tamże, s. 224.
+ Laredo Bernardino Mistyka hiszpańska wieku XVI rozwijała się głównie w
nurcie zwanym recogimiento, który uznawał konieczność solidnego
fundamentu teologicznego. Przedstawiciele tego nurtu to przede wszystkim:
Francisco de Cisneros, Osuna, Laredo, Palma, św. Pedro de Alcántara, bł.
Nicolás Factor, św. Diego de Alcalá, św. Teresa, Juan de los Angeles, Antonio
Sobrino, Diego de Murillo. Nurt ten przyjmowała część dominikanów i
jezuitów, a także wielu świeckich, różnych stanów. Popularność tego stylu
duchowości wynikała stąd, że porządkowała modlitwę i całość życia według
10
o. prof. Dr hab. Piotr Liszka CMF
schematu odkrywcy zmierzającego do konkretnego celu. Odpowiadało to
mentalności i temperamentowi Hiszpanów, zwłaszcza po odkryciu Ameryki.
Każdy chciał być odkrywcą i zdobywcą, każdy chciał być kapitanem swego
okrętu. Duchowość ta tworzyła nowego człowieka. Zdobywca Ameryki tworzył
nowy świat, zdobywca swego wnętrza oraz wyżyn niebiańskiego królestwa
tworzył nowego człowieka. Bez zrozumienia tej drogi nie możemy zrozumieć
poetów złotego wieku kultury i mistyki hiszpańskiej, wśród których wyróżniał
się Lope de Vega ze swoimi sonetami. Zrozumienie mistyki hiszpańskiej
wieku XVI jest konieczne dla zrozumienia całej późniejszej historii tego kraju.
Droga mistyki recogimiento zainicjowana została w niektórych klasztorach
franciszkańskich ok. roku 1480, wśród których należy wymienić klasztory w
La Salceda (Kastylia) i San Francisko del Monte, w pobliżu Sewilli. W La
Salceda działali m.in. Francisco de Cisneros i Francisco de Osuna, który
napisał tam swoje pierwsze Abecedarios, a przede wszystkim Abecedario
Tercero (1527), prawdziwy kodeks nurtu recogimiento M. Andrés, La teología
en el siglo XVI (1470-1580), w: Historia de la Teología Española, t. 1: Desde
sus orígenes hasta fines del siglo XVI, M. Andrés Martinez (red.), Fundación
Universitaria Española: Seminario Suarez, Madrid 1983 s. 579-735 (r. VII),
s. 656.
+ Laredo Bernardino recogimiento Punkt wyjścia kwietyzmu dzieło
Bernardino de Laredo Subida del Monte Sión (1538) mówi o czystej
kontemplacji duszy spoczywającej w Bogu, bez wyobrażeń intelektualnych.
Dusza spoczywająca w Bogu kocha i czuje się kochana przez Boga. Bóg jest
doświadczany bezpośrednio, w miłości. Poznanie nie poprzedza odczuwania,
najpierw jest doświadczenie, odczuwanie, a dopiero później poznanie. Los
alumbrados i kwietyści przyjmowali, że w tej kontemplacji spoczynku nie
trzeba czynić już niczego więcej, nawet w intelekcie. Temat ten rozwijany był
w wiekach XVI i XVII w wielu aspektach. Rozważano też pojęcie anihilacji.
Termin ten wprowadził nurt el recogimiento, zwłaszcza Hieronim Gracián de
la Madre de Dios w Dilucidario del veradadero espíritu. Treść tego nurtu
kodyfikowali: Osuna, Palma i Laredo, traktując anihilację jako efekt procesu
mistycznego, który rozpoczynał się od poznania własnej monady, aby dojść
do pełnego zjednoczenia z Bogiem. Aspekt ascetyczny tego terminu
podkreślali Tomasz a Kempis, Teuler, św. Jan z Avila, św. Franciszek
Borgiasz, Ludwik z Granady, św. Jan od Krzyża, Luter, Gracián i wielu
innych. Mistyka hiszpańska wychodzi od poznania samego siebie. Dopiero
później dusza ludzka czyni się niczym wobec Boga, anihiluje siebie,
pozwalając napełnić się łaską. Jest to odzwierciedlenie procesu życia między
Osobami Bożymi /M. Andrés Martínez, La espiritualidad española en el siglo
XVII, w: Historia de la Teologia Española, t. II: Desde fines del siglo XVI hasta
la actualidad, M. Andrés Martinez (red.), r. XII, Fundación Universitaria
Española: Seminario Suarez, Madrid 1987, 209-310, s. 276/. Św. Jan od
Krzyża nie jest nauczycielem nicości (nada), lecz nauczycielem wszystkiego,
na miarę Boga. Mistycy hiszpańscy nie umniejszają siebie w taki sposób, jak
będzie to czynił później egzystencjalizm europejski, lecz wywyższają siebie w
Bogu, odnajdując w sobie obraz Boga, miejsce, w którym On może wzrastać i
napełniać człowieka. Poznanie siebie nie ma charakteru psychologicznego,
czy filozoficznego, lecz teologiczny, w kontekście krzyża i zmartwychwstania
Jezusa Chrystusa. Spoczynek nie jest bezczynnością, lecz wszczepieniem w
11
o. prof. Dr hab. Piotr Liszka CMF
życie Boga Trójjedynego, który wciąga w siebie i prowadzi do uczestnictwa w
misji Bożej dokonywanej w świecie /Tamże, s. 277.
+ Laredo Bernardino Subida del Monte Sión. .Los recogidos medytowali mękę
Jezusa Chrystusa w każdy poranek. Osuna miał zwyczaj ograniczać się tylko
do rozważania męki. W duchowości hiszpańskiej z tego zwyczaju wyłamali się
jedynie los alumbrados. Zaskakujące jest milczenie św. Jana od Krzyża i
innych wybitnych mistyków hiszpańskich na temat człowieczeństwa
Zbawiciela. Autor artykułu jest zdania, że zajmowali się oni w zasadzie tylko
ostatnim szczeblem drogi mistycznej, podczas gdy św. Teresa podjęła również
zagadnienie początku tej drogi. Mistyka przyjmowania Boga (recogimiento)
rozpoczyna od zewnętrznego naśladowania Jezusa, by dojść do kontemplacji
wlanej. Podobnie Ćwiczenia (Libro de Ejercicios) św. Ignacego Loyoli
odróżniają etap oczyszczenia od etapu oświecenia i prowadzą do etapu
zjednoczenia. Jednak tylko niektóre działa mistyków hiszpańskich XVI wieku
ukazują te etapy w sposób całościowy, np. Subida del Monte Sión, dzieło
autorstwa Laredo. W roku 1631 Albiz oraz Juan de Santo Tomas, krytykując
dzieło Vida del Espíritu, którego autorem był Antonio de Rojas, stwierdzili, że
rozważanie męki pańskiej jest konieczne dla każdego chrześcijanina: nisi
Christum et hunc crucifixum (por. 1 Kor 1, 17) /M. Andrés Martínez, La
espiritualidad española en el siglo XVII, w: Historia de la Teologia Española, t.
II: Desde fines del siglo XVI hasta la actualidad, M. Andrés Martinez (red.), r.
XII, Fundación Universitaria Española: Seminario Suarez, Madrid 1987,
209-310, s. 264/. Opis drogi mistycznej wymaga odpowiednio różnych
sposobów myślenia, niejako różnych języków. Potrzebne są symbole, figury,
porównania, podobieństwa, metafory /Tamże, s. 266/. Potrzebna jest
rozwinięta teologia, zwłaszcza antropologia. Mistycy mają swoje rozumienie
człowieka, ciała ludzkiego, duszy ludzkiej, a także swoje ulubione formy
literackie. Wiele publikacji oskarżonych było w wieku XVII o brak ortodoksji
z powodu niejasnej metafizyki i niejasnej antropologii /Tamże, s. 267.
+ Laredo Bernardino Synteza scholastyki z mistyką. Starcie reformy
hiszpańskiej z erazmianizmem nie nastąpiło na polu wnętrza, ewangelizmu,
paulinizmu i chrystocentryzmu (teren specyficzny dla myśli Erazma), lecz na
terenie teologii, egzegezy i krytyki tekstu biblijnego, na terenie scholastyki i
jej przepisów liturgicznych, na terenie moralności i jej przepisów
określających zakres wolności człowieka (kazuizm). Erazm sytuowany jest
obok werbalizmu (verbosismo), zwalczanego energicznie przez franciszkanów
obserwantów już w roku 1450. Wśród nich wyróżniał się Pedro Martínez de
Osma (1470). Kiedy Osuna, Palma i Laredo doszli do syntezy między
scholastyką i mistyką, Erazm obracał się w wąskim zakresie antytezy między
nominalizmem i prawdziwą teologią. To samo można powiedzieć o
moralności. Kiedy Vitoria i Juan de Medina podejmowali wprost problemy
człowieka w sobie samym, w jego życiu ekonomicznym i politycznym,
narodowym, międzynarodowym i eklezjalnym, wtedy Erazm zajmował się
jedynie sporem z Lutrem w obronie wolności. Kwestia wolności została przez
Hiszpanów już wcześniej opracowana w sposób głęboki. Do dziś jeszcze nie
zostały odkryte w całym ich bogactwie hymny na temat wolności, których
autorami są Alonso de Madrid, św. Ignacy Loyola i inni mistycy. Głosili oni
potęgę woli ludzkiej i gloryfikowali wolność człowieka, również wtedy, gdy
Bóg karczuje (odchwaszcza) dusze, albo dotyka ją swoją przewalającą się i
12
o. prof. Dr hab. Piotr Liszka CMF
wybuchającą łaską. Wola jest radykalną i ostateczną mocą duszy. Wola
obejmuje Boga jako Dobro Najwyższe. Rozpoczyna swe działanie dla nas już
w doczesności i prowadzi do pełni życia. Człowiek wolny, dążący do pełni
wolności, powinien wyzwolić się z niewoli zmysłów i niższych władz
duchowych, z pożądliwości, od wszelkich form władzy, od stworzeń, które
kocha w sposób nieuporządkowany. Celem jest zwycięstwo nad sobą,
uporządkowanie życia oraz integracja w esencjalnej jedności swego bytu, aby
przemienić się w Boga poprzez miłość M. Andrés, La teología en el siglo XVI
(1470-1580), w: Historia de la Teología Española, t. 1: Desde sus orígenes
hasta fines del siglo XVI, M. Andrés Martinez (red.), Fundación Universitaria
Española: Seminario Suarez, Madrid 1983 s. 579-735 (r. VII), s. 663-664.
+ Laredo Bernardino wpłynął na Jana od Krzyża i Teresę z Ávila. Mistyka
hiszpańska wieku XVI. Niektórym wydawało się, że Kościół odstępuje od
tradycji piętnastu wieków, zachowywanych od początku, a obecnie
zmienianych na inne. Szczególnie niebezpieczna miało być doświadczanie
związku miłości człowieka z Bogiem. Dziś wiemy, że był to powrót do
Ewangelii, pojawił się zdrowy personalizm, w teologii i w praktyce mistycznej.
Kiedy pierwsi jezuici przybyli do Hiszpanii w latach czterdziestych XVI wieku,
zastali rozwiniętą praktykę mistyki propagowanej przez ruch los recogidos.
Św. Franciszek Borgiasz, który doświadczył tej mistyki, założył pierwszy
uniwersytet-kolegium Towarzystwa Jezusowego w Gandía. Tam klerycy
jezuiccy byli formowani przez franciszkanina Jana de Tejeda, tam otwierali
się na nowoczesność. W tym nurcie trwał m.in. Franciszek Suárez /M.
Andrés, La teología en el siglo XVI (1470-1580), w: Historia de la Teología
Española, t. 1: Desde sus orígenes hasta fines del siglo XVI, M. Andrés
Martinez (red.), Fundación Universitaria Española: Seminario Suarez,
Madrid 1983 s. 579-735 (r. VII), s. 676/. Dzięki temu Jezuici potrafili łączyć
mistykę z działalnością praktyczną, unikając postaw radykalnych. Zadaniem
modlitwy było nie tylko zjednoczenie z Bogiem, lecz również przygotowanie do
apostolatu. Pytaniem duchowości Ignacjańskiej nie było: w jaki sposób trwać
godzinami przed Bogiem na modlitwie, lecz: co czynić, aby zjednoczyć się z
Bogiem i w tym stanie duchowym iść do ludzi /Tamże, s. 677/. Mistyka
hiszpańska rozwijała się najbardziej w latach 1570-1630. Punktem
newralgicznym było opublikowanie dzieł św. Jana od Krzyża. Jest to czas
drugiej reformy Kościoła w Hiszpanii. Pierwsza miała miejsce w wieku XV,
druga po Soborze Trydenckim. Pierwsza obejmowała przede wszystkim
zakony, a następnie uniwersytety. Druga obejmowała szerokie rzesze
świeckich, przez ruch el recogimiento. Poprzez odrodzenie jednostek odradzał
się cały Kościół. Wielu biskupów i teologów hiszpańskich dostrzegało
konieczność uzupełnienia reform soborowych poprzez zwoływanie synodów
diecezjalnych /Tamże, s. 678/. Rdzeń reformy mistycznej formował św. Jan
od Krzyża i św. Teresa z Ávila. Teresa formowała się duchowo na dziełach,
których autorami byli Osuna i Laredo. Św. Jan od Krzyża usystematyzował
refleksje na temat mistycznej drogi do doskonałości. Tej systematyzacji nie
wykazali Osuna w Abecedarios, Palma w Via Spiritus, Bernardino de Laredo
w Subida del Monte Sión /Tamże, s. 681. Istotne w dziełach św. Jana od
Krzyża jest też skoncentrowanie się na postaci Jezusa Chrystusa, podczas
gdy wcześniej mówiono tylko o świętych, zapominając o Źródle świętości.
Punktem wyjścia jest poznanie samego siebie, ale czynione w inny sposób niż
13
o. prof. Dr hab. Piotr Liszka CMF
czynili to sokratycy: przez ustawienie siebie w świetle obecności Boga.
Człowiek dostrzega swoją nicość, że wszystko otrzymuje od Boga /Tamże, s.
682.
+ Laredo Bernardino wpłynął na Juana de los Angeles. Mistyka nurtu el
recogimiento w XVII wieku rozwinęła się zwłaszcza wśród franciszkanów.
Juan de los Angeles (ok. 1536-1609) studiował grekę i hebrajski w Alcalá
oraz teologię prawdopodobnie w Salamance. Odróżnia cztery drogi duchowe:
oczyszczająca, oświecająca, miłująca i jednocząca. Tworzy syntezę dorobku
następujących autorów: Palma, Osuna, Laredo. Wzbogaca ich myśli swoim
doświadczeniem mistycznym, wiedzą biblijną i teologiczną oraz lekturą wielu
dzieł mistyki łacińskiej oraz nadreńsko-flamandzkiej. Dusza spotyka się z
Bogiem w swej głębi, w swej prostej esencji, w centrum, w swoich wyżynach,
w najgłębszym misterium ludzkiego bytu. Jego ulubionym autorem był
Tauler. Zapomnienie o wszystkich rzeczach prowadzi do spoczynku w
ramionach Boga. Miejscem spotkania jest głębia ludzkiego „ja”. Do takiej
modlitwy konieczne jest zdrowie wewnętrzne: umysłowe i wolitywne. Nie
utożsamiał on prawdy z faktami, lecz widział ją wyżej, ponad
doświadczeniem duchowym, mistycznym, ponad tym wszystkim, czego
człowiek doświadcza. Prawdą jest Bóg, niepojęty, który przychodzi do
człowieka w tych duchowych doświadczeniach. Bóg jest poza wyobrażeniem,
poza doświadczeniem. Inny franciszkanin, Fray Juan de los Angeles opisuje
cztery stopnie wstępowania do zjednoczenia z Bogiem: czysto cielesny,
cielesno-duchowy, czysto duchowy i nadprzyrodzony. Kontynuował on myśl
Barnaby de Palma. Był pierwszym, który przedstawił jego myśl w całej
okazałości. Pełnia wiedzy o Bogu nie jest owocem wysiłku człowieka, lecz
darem danym człowiekowi przez Boga /M. Andrés Martínez, La espiritualidad
española en el siglo XVII, w: Historia de la Teologia Española, t. II: Desde
fines del siglo XVI hasta la actualidad, M. Andrés Martinez (red.), r. XII,
Fundación Universitaria Española: Seminario Suarez, Madrid 1987, 209310, s. 231/. Jest to wiedza irracjonalna (irracionabile, nie rozumowa), nie
przeciwna rozumowi ludzkiemu, lecz przewyższająca go, ponad nim, wiedza
miłująca, szalona, której nie interesuje zrozumienie, oparta nie na intelekcie,
lecz na uczuciu miłości. Wiedza ta jest personalna, doświadczalna, miłująca,
jednocząca, przemieniająca. Oprócz Bartłomieja de Palma, korzystał on z
takich autorów, jak: Osuna, Tauler, św. Teresa o Jezusa, św. Jan od Krzyża
/Tamże, s. 232.
+ Laredo Bernardino zależny od egzegezy biblijnej alegorycznej i
anagogicznej, zwłaszcza Starego Testamentu. Mistyka hiszpańska połączona
była z teologią. Upadek scholastyki hiszpańskiej w wieku XVII oznaczał
również upadek mistyki. Na uwagę zasługuje porównanie twórczości
teologicznej dwóch postaci: Franciszek Suarez i św. Jan od Krzyża, jeden
pisał dla katedry uniwersyteckiej, drugi dla dusz poświęconych Bogu. Warto
studiować i porównywać język mistyków hiszpańskich wieku XVI w
kontekście języka poetyckiego. W jaki sposób literatura przeplatała się z
duszpasterstwem? M. Andrés, La teología en el siglo XVI (1470-1580), w:
Historia de la Teología Española, t. 1: Desde sus orígenes hasta fines del siglo
XVI, M. Andrés Martinez (red.), Fundación Universitaria Española: Seminario
Suarez, Madrid 1983 s. 579-735 (r. VII), s. 687. Zauważyć można różny sens
umartwienia. Św. Jan od Krzyża mówił o umartwieniu czynnym i biernym
14
o. prof. Dr hab. Piotr Liszka CMF
zmysłów i ducha, Molinos tylko o umartwieniu a nawet śmierci duszy.
Gómez García sięgał do Ryszarda od Świętego Wiktora, natomiast Osuna,
Palma i Laredo byli zakorzenieni w egzegezie alegorycznej i anagogicznej
Pisma Świętego, zwłaszcza Starego Testamentu. Św. Jan od Krzyża wyjaśnił
wiele zagadnień o których mówi Sobór Trydencki i liczne wydziały teologiczne
hiszpańskich uniwersytetów. Był on jednak mniej optymistycznie nastawiony
do możliwości poznawczych mistyki, co Osuna w swoich Abecedarios Tamże,
s. 689. Język Jana od Krzyża jednocześnie jest żywy i teologicznie
sformalizowany. Z czasem jednak w Hiszpanii pojawiły się problemy
porozumienia się języka mistyki u teologii. Problem ten z całą ostrością
zauważył Melchior Cano, cenzor Katechizmu, którego autorem był Carranza
(1559). Wiek XVII przyniósł wiele korekt hiszpańskich dzieł mistycznych
przez Święte Oficium. W mistyce hiszpański, w kontekście walki z los
alumbrados (franciszkanie; 1523) oraz z myślą protestancką, dokonały się
istotne zmiany językowe i ideologiczne (Valladolid, Sewilla; 1555-1559).
Najbardziej znaczącym owocem teologii hiszpańskiej był Sobór w Trydencie
Tamże, s. 690. Niestety, Sobór był nie tylko ukoronowaniem, syntezą, lecz
również zamknięciem drogi dla dalszego rozwoju teologii w Hiszpanii.
15