wyrok w sprawie r - Federacja na rzecz Kobiet i Planowania Rodziny

wyrok w sprawie r - Federacja na rzecz Kobiet i Planowania Rodziny

R.R. PRZECIWKO POLSCE: WYROK
26 maja 2011 roku Europejski Trybunał Praw Człowieka (dalej: Trybunał) wydał przełomową decyzję w
sprawie R.R. przeciwko Polsce1. Trybunał uznał naruszenie przez Polskę Artykułu 3 (prawa do wolności
od nieludzkiego i poniżającego traktowania) oraz Artykułu 8 (prawa do poszanowania życia prywatnego)
Europejskiej Konwencji o Ochronie Praw Człowieka i Podstawowych Wolności (dalej: Konwencja).2
Przedmiotowa decyzja Trybunału jest przełomowa w trzech aspektach. Jest to pierwsza decyzja, w której
Trybunał stwierdził naruszenie Artykułu 3 w sprawie związanej z prawem do aborcji. Po raz pierwszy
także jakikolwiek międzynarodowy organ ochrony praw człowieka bezpośrednio wskazał na prawo do
dostępu do diagnostyki prenatalnej i związek tego prawa z prawem do aborcji. Dodatkowo, po raz
pierwszy Trybunał uznał, że Państwa-Strony mają na mocy Konwencji obowiązek wprowadzenia takich
regulacji w zakresie tzw. klauzuli sumienia, które zapewnią pacjentom dostęp do legalnych usług
medycznych w zakresie zdrowia reprodukcyjnego.
NARUSZENIE PRAWA DO WOLNOŚCI
TRAKTOWANIA ( ARTYKUŁ 3)
OD
NIELUDZKIEGO
I
PONIŻAJĄCEGO
W swoim wywodzie dotyczącym Artykułu 3, Trybunał skupił się na upokorzeniu i cierpieniu, których
doświadczyła R.R. w czasie ciąży, kiedy to wielokrotnie odmawiano jej genetycznych badań
prenatalnych. We wcześniejszych sprawach Trybunał uznawał już nie raz, że naruszenia powiązane z
prawem do aborcji stanową pogwałcenie prawa do poszanowania życia prywatnego.3 Jednakże to w
sprawie R.R. po raz pierwszy Trybunał w sposób stanowczy stwierdził, że odmawianie świadczeń, które
mają znaczenie kluczowe dla podjęcia przez pacjentkę decyzji (opartej na odpowiedniej i pełnej
informacji) o tym, czy przerwać ciążę, czy nie, także może stanowić naruszenie prawa do wolności od
nieludzkiego i poniżającego traktowania gwarantowanego przez Artykuł 3.
W oparciu o dotychczasowe orzecznictwo Trybunału, do tego, aby stwierdzić naruszenie Artykułu 3
Konwencji, cierpienie, którego doświadcza jednostka musi osiągnąć tzw. minimalny poziom
dolegliwości. Określenie tego minimalnego poziomu nie jest jednoznaczne: zależy on od wszystkich
okoliczności sprawy, w tym długości leczenia, jego skutków o charakterze zarówno fizycznym, jak i
psychicznym, a także płci, wieku i stanu zdrowia ofiary naruszeń.4 W przedmiotowej sprawie Trybunał
doszedł do wniosku, że ten próg został osiągnięty. Trybunał odwołał się do poszczególnych aspektów
składających się na cierpienie, którego doświadczyła R.R. Wśród nich wymienił:

Odmowę dostępnych świadczeń: Trybunał uznał, że R.R. doświadczyła cierpienia zarówno przed
tym, kiedy przeprowadzono procedury diagnostyczne, jak i po tym, kiedy zostały poznane ich
wyniki. Jej cierpienie, według opinii Trybunału, można uznać za dodatkowo zaostrzone „w
związku z faktem, że procedury diagnostyczne, których się domagała na odpowiednio wczesnym
etapie ciąży, były w każdym czasie dostępne i możliwe do przeprowadzenia oraz że była ona na
mocy obowiązującego prawa krajowego uprawniona do tego, aby z nich skorzystać.”5 W żadnym
momencie R.R. nie była informowana o tym, że przeprowadzenie badań było niemożliwe z
jakiegokolwiek powodu – czy to technicznego, czy finansowego.6 Lekarze odmówili jej
uzyskania w odpowiednim czasie informacji i świadczeń medycznych, które powinny były być
traktowane jako całkowicie naturalna część podstawowej opieki medycznej i które były w
wyraźny sposób dostępne, zgodne z prawem i odpowiednie do przeprowadzenia w tym
konkretnym przypadku. Odmowa informacji i świadczeń stała się źródłem wielkiego cierpienia
R.R.

Bezbronność: Trybunał wziął pod uwagę bezbronną pozycję R.R. oraz każdej kobiety ciężarnej,
zaznaczając, że „[p]odobnie, jak każda inna kobieta ciężarna w jej sytuacji, była ona głęboko
zmartwiona po uzyskaniu informacji, że płód mógł być dotknięty pewnym uszkodzeniem.”7 R.R.
była przez tygodnie zmuszana do trwania w bolesnej niepewności dotyczącej zdrowia noszonego
przez nią płodu, własnego zdrowia oraz przyszłości swojej rodziny, ponieważ lekarze nie byli w
stanie w sposób właściwy rozpoznać i zareagować na jej obawy. Lekarze wielokrotnie odmawiali
R.R. informacji i badań diagnostycznych do czasu, kiedy legalna aborcja nie była już możliwa, co
sprawiło, że znalazła się w sytuacji ogromnej bezbronności.8

Upokorzenie: Trybunał w sposób wyraźny stwierdził, że podziela pogląd wyrażony przez polski
Sąd Najwyższy mówiący o tym, że „skarżąca została upokorzona.”9 Trybunał poszedł jednak o
krok dalej i potępił zachowanie lekarzy, zaznaczając, że R.R “była przez lekarzy traktowana w
sposób niecny.”10 Trybunał w szczególności uznał, że jej prawo do dostępu do badań
genetycznych „zostało zniweczone poprzez zwlekanie, niepewność i brak odpowiedniego
doradztwa i informacji” oraz że w ostateczności kobieta otrzymała świadczenie w efekcie „użycia
podstępu”.11
NARUSZENIE PRAWA DO POSZANOWANIA ŻYCIA PRYWATNEGO (ARTYKUŁ 8)
Trybunał uznał także, że Państwo nie spełniło swojego pozytywnego obowiązku wynikającego z
Artykułu 8 i nie zagwarantowało R.R. w sposób skuteczny poszanowania dla jej życia prywatnego.12
Trybunał powtórzył po raz kolejny to, co znalazło się już w wyroku Tysiąc przeciwko Polsce13 i
podkreślił, że Państwo ma pozytywny obowiązek ustanowić jasne prawne i proceduralne zasady, w
ramach których w sposób efektywny zapewniany będzie dostęp do legalnej aborcji po to, aby prawo do
aborcji miało charakter realny i faktycznie działający.14 Trybunał powtórzył także, że w sytuacji, gdy
Państwo decyduje się na umożliwienie przeprowadzenia aborcji, „nie wolno mu konstruować porządku
prawnego w taki sposób, że ogranicza on faktyczne możliwości uzyskania świadczenia w postaci
przerwania ciąży.”15
W tym zakresie, naruszenie pozytywnych obowiązków zawiera się w braku:

Zapewnienia w odpowiednim czasie dostępu do świadczeń: Trybunał jasno stwierdził, że dostęp
do świadczeń diagnostycznych w odpowiednim czasie był w szczególny sposób istotny dla
podjęcia decyzji o kontynuacji lub przerwaniu ciąży przez R.R. w związku z tym, że polskie
prawo w sytuacji uszkodzenia płodu dopuszcza możliwość aborcji wyłącznie do czasu, gdy płód
osiągnie zdolność do samodzielnego życia poza organizmem matki. W sposób szczególny
Trybunał uznał, że „specyfiką rozmaitych kwestii, które są brane pod uwagę w związku z decyzją
kobiety o przerwaniu ciąży jest także to, że czynnik czasu gra tu rolę kluczową”.16 W tym
kontekście Trybunał zauważył, że od momentu, gdy pojawiły się pierwsze wątpliwości dotyczące
zdrowia płodu do momentu, gdy zostały one potwierdzone wynikami badań, minęło sześć
tygodni. To sprawiło, że aborcja nie stanowiła już rozwiązania zgodnego z prawem. W związku z
powyższym Państwo naruszyło swój obowiązek w postaci zapewnienia procedur, które
umożliwiłyby R.R. podjęcie w „odpowiednim czasie” decyzji dotyczącej jej ciąży oraz, w
rezultacie, zapewnienia jej dostępu do legalnej aborcji, gdyby się na nią zdecydowała.17

Przeprowadzenia reformy prawa w zakresie odpowiedzialności karnej lekarzy dokonujących
aborcji: Trybunał po raz kolejny powtórzył, że połączenie prawnych restrykcji związanych z
możliwością dokonania aborcji oraz ryzyko pociągnięcia lekarza do odpowiedzialności karnej za
wykonanie aborcji wbrew tym przepisom powoduje powstanie tzw. efektu mrożącego (chilling
effect) w sytuacjach, gdy lekarz ma zdecydować, czy odpowiednie przesłanki do wykonania
legalnej aborcji zostały spełnione. W związku z tym Polska musi sprawić, by „przesłanki
regulujące dostępność legalnej aborcji były sformułowane w sposób, który złagodzi ten mrożący
efekt”.18

Zapewnienia skutecznego dostępu do odpowiedniej i pełnej informacji na temat stanu zdrowia
płodu: Trybunał zaznaczył, że prawo kobiety ciężarnej do otrzymania możliwej do uzyskania
informacji w zakresie własnego zdrowia stanowi część pojęcia „życie prywatne”, chronionego na
mocy Artykułu 8. To prawo stosowane jest zarówno w zakresie ogólnym w czasie ciąży, jak i w
kontekście aborcji.19 Dodatkowo Trybunał powtórzył, że „w czasie ciąży stan płodu i jego
zdrowie stanowią część zdrowia kobiety ciężarnej.”20 Trybunał poszedł także dalej i stwierdził, że
„w kontekście ciąży skuteczny dostęp do odpowiedniej informacji na temat zdrowia kobiety i
płodu w sytuacji, gdy prawo zezwala na aborcję w określonych warunkach, jest bardzo istotny z
punktu widzenia autonomii jednostki”.21 Zatem, jeśli prawo krajowe zezwala na aborcję z
powodu wad płodu, Państwo ma pozytywny obowiązek w postaci ustanowienia „odpowiednich
prawnych i proceduralnych ram w celu zagwarantowania kobiecie ciężarnej odpowiedniej, pełnej
i pewnej informacji na temat płodu”.22 Poprzez wielokrotne odmawianie R.R. genetycznych
badań prenatalnych Państwo nie zapewniło jej dostępu do pełnej i pewnej informacji o stanie
zdrowia płodu, co było „warunkiem koniecznym”23 dla możliwości ubiegania się o legalną
aborcję. W rezultacie Państwo nie zapewniło realizacji zasady poszanowania autonomii osobistej
R.R., która jest chroniona na mocy prawa do poszanowania życia prywatnego.

Wprowadzenia odpowiedniego uregulowania prawnego w zakresie klauzuli sumienia: Po raz
pierwszy Trybunał odniósł się do kwestii obowiązku Państwa w zakresie odpowiedniego
uregulowania możliwości powoływania się na klauzulę sumienia w kontekście zdrowia
reprodukcyjnego. Na mocy Konwencji Państwa są zobowiązane do „zorganizowania systemu
ochrony zdrowia w sposób, który zapewni, że realizacja zasady wolności sumienia
przedstawicieli zawodów medycznych będzie efektywna, ale jednocześnie nie sprawi, że pacjenci
będą mieli ograniczony dostęp do świadczeń, do których są uprawnieni na mocy obowiązujących
przepisów.”24 W związku z tym, możliwość odmowy świadczeń przez poszczególnych lekarzy
poprzez powołanie się na klauzulę sumienia nie zwalniało Państwa polskiego z pozytywnego
obowiązku zapewnienia R.R. świadczeń, do których na mocy odpowiednich przepisów była
uprawniona.
ŚRODKI
Środki indywidualne: Trybunał przyznał skarżącej 45 000 Euro zadośćuczynienia za szkody
niematerialne oraz dodatkowo 15 000 Euro za poniesione koszty sądowe.
Środki ogólne: Trybunał uznał, że aby wypełnić swoje obowiązki wynikające z Konwencji, Polska musi
zapewnić kobietom ciężarnym dostęp do świadczeń diagnostycznych odpowiednich dla ustanowienia, czy
zachodzą przesłanki do przeprowadzenia legalnej aborcji, zgodnie z obowiązującymi w tym zakresie
przepisami prawa. W sposób szczególny Polska musi:
(1) zaopatrzyć kobiety ciężarne w praktyczne środki ochrony ich prawa do dostępu do legalnej aborcji
poprzez określenie skutecznych i dostępnych procedur wdrażających zapisy Ustawy o planowaniu
rodziny;
(2) zapewnić odpowiednie prawne i proceduralne ramy gwarantujące kobietom ciężarnym dostęp do
świadczeń diagnostycznych oraz odpowiedniej, pełnej i godnej zaufania informacji na temat ich ciąży;
(3) zorganizować system ochrony zdrowia w sposób, który sprawi, że klauzula sumienia dla
przedstawicieli zawodów medycznych nie będzie utrudniać dostępu do legalnych świadczeń
zdrowotnych; oraz
(4) sformułować przesłanki regulujące możliwość przeprowadzenia legalnej aborcji w sposób, który
złagodzi efekt mrożący, jaki mogą powodować obecne restrykcje. 25
SKUTEK
Orzeczenie w sprawie R.R. przeciwko Polsce jest bardzo istotnym zwycięstwem na rzecz zapewnienia
dostępu do legalnej i wykonanej w odpowiednim czasie aborcji. Wydając takie orzeczenie oraz odwołując
się do ugruntowanego w dużym zakresie europejskiego konsensusu w kierunku zezwalania na
przeprowadzanie aborcji26, Trybunał podkreśla swoje stanowisko, że Państwa-Strony mają rzeczywiste i
konkretne obowiązki w postaci zapewnienia dostępu do legalnej aborcji w praktyce. W szczególności
Trybunał wysyła wyraźną informację do wszystkich Państw Rady Europy, że dostęp w odpowiednim
czasie do pełnej i pewnej informacji oraz świadczeń diagnostyki prenatalnej jest bardzo istotny w
kontekście realizacji praw kobiety zagwarantowanych jej na mocy Konwencji oraz kluczowy dla
możliwości uzyskania przez nią świadczenia w postaci przerwania ciąży. Orzeczenie stanowi także, że
znieważanie i upokarzanie kobiet w zakresie zdrowia reprodukcyjnego może stanowić nieludzkie i
poniżające traktowanie, co jest naruszeniem Konwencji. Sprawa ta także pokazuje potrzebę
odpowiednich regulacji w zakresie korzystania z klauzuli sumienia w sferze zdrowia reprodukcyjnego w
celu uniknięcia jej nadużywania. Kwestia ta ma ogromne znaczenie zarówno w Polsce, jak i na świecie.
1
R.R. przeciwko Polsce, Skarga nr 27617/04, Europejski Trybunał Praw Człowieka (2011). Orzeczenie stało się
prawomocne z dniem 28 listopada 2011 roku.
2
Skarga również wskazywała na naruszenie Artykułu 13 Konwencji (prawo do skutecznego środka odwoławczego)
oraz artykułu 14 Konwencji (prawa do wolności od dyskryminacji). W zakresie artykułu 13 Trybunał uznał, że ta
kwestia pokrywa się z tym, co zostało przeanalizowane w kontekście Artykułu 8 i nie ma żadnej dodatkowej
kwestii, która wskazywałaby na konieczność oddzielnego rozważania naruszenia Artykułu 13. Trybunał nie odniósł
się do ewentualnych naruszeń w zakresie Artykułu 14.
3
Tysiąc przeciwko Polsce, Skarga nr 5410/03, Europejski Trybunał Praw Człowieka (2007); A, B i C przeciwko
Irlandii, Skarga nr 25579/05, Europejski Trybunał Praw Człowieka (2010).
4
Zobacz między innymi: Price przeciwko Zjednoczonemu Królestwu, Skarga nr 33394/96, Europejski Trybunał
Praw Człowieka, paragraf 24 (2001); Jalloh przeciwko Niemcom, Skarga nr 54810/00, Europejski Trybunał Praw
Człowieka, paragraf 67 (2006).
5
R.R. przeciwko Polsce, przypis 1, paragraf 160. Stwierdzenie Trybunału, że celowa odmowa opieki zdrowotnej
spotęgowała nieludzkie i poniżające traktowanie, z powodu którego skarżąca cierpiała, wzmacnia standard
wypracowany w sprawie K.L. przeciwko Peru, gdzie taka odmowa (opisana w paragrafie 6.3) skutkuje
„dodatkowym dalszym bólem i cierpieniem”, K.L. przeciwko Peru, Komitet Praw Człowieka, orzeczenie nr
1153/2003, paragraf 6.3, U.N. Doc. CCPR/C/85/D/1153/2003 (2005).
6
R.R. przeciwko Polsce, jak w przypisie 1, paragraf 155.
7
Tamże, paragraf 159.
8
Tamże
9
Tamże, paragrafy 102, 160.
10
Tamże, paragrafy 54, 160.
11
Tamże, paragraf 153.
12
Trybunał interpretuje Artykuł 8 jako zawierający zarówno negatywne, jak i pozytywne obowiązki PaństwaStrony. Negatywny obowiązek oznacza wymaganie, aby Państwo powstrzymywało się od arbitralnego wkraczania
w sferę życia prywatnego jednostki, podczas gdy pozytywny obowiązek oznacza konieczność wprowadzenia
środków, które mają zapewnić skuteczne poszanowanie życia prywatnego.
13
Tysiąc przeciwko Polsce, jak w przypisie 3.
14
R.R. przeciwko Polsce, jak w przypisie 1, paragraf 200.
15
Tamże
16
Tamże, paragraf 203.
17
Tamże, paragrafy 203-204.
18
Tamże, paragraf 193.
19
Tamże, paragraf 197.
20
Tamże,
21
Tamże,
22
Tamże, paragraf 200.
23
Tamże, paragraf 199.
24
Tamże, paragraf 206.
25
Tamże, paragrafy 193, 200, 206, 210, 213.
26
Tamże, paragraf 186.