Biełaruski prawapis.

A. Łuckiewič i J. Stankiewič.
Biełaruski
prawapis.
Wilnia Drukarnia M . KUHTY 1918
I. Sk az . Słow a. Skła d. Z yk . Litera . Hałosn y z yk . Suhało sn y zyk. P auhało sn y zyk.
§ 1 . Skaz . Du mka w ykazan aja słow a mi, z aw iecca skazam,
Na pr.: Čytar čytaje. Wučni wučacca. Małaćbity małociać. Usio heta
skaz y, a bo w ykazan yje sło wa mi du mki ab čyta ry, w učn ia ch i
ma ła ćbito ch .
§ 2 . Słow a. S ka z skła da jecca s słoŭ ; n aprykła d, u skaz ie
„Dzieci hulajuć" dw a słow y.
§ 3 . Skła d. S łowa dzielicca na čaści a bo składy. Heta k u
sło wie cha-ta dźwie ča ści abo dw a składy.
§ 4 . Z yk . S ło wy skła da ju cca z z ykaŭ ; na pr.: u słowie woł
t ry z yki.
§ 5 . Litera . Ka b za pisyw ać abo dru kaw ać zyki, jo ść zn ački,
kato ryje z awu cca literami.
Bie ła ru skaja mowa ma je 36 z ykaŭ . A dn y z yki pišucca abo
dru kujucca a dn ym a so bn ym dla kož naha z yku zn akam ci lite ra j:
a , b, c , ć , č, d, e , f , g , h, i , j, k, i , ł, m, n , ń , o , p , r , s, ś,
š, t, u , ŭ , w , y, z , ź , ž
Pi erepi š ec i e het yje l i t ery.
Druhije zyki nie majuć dla siabie asobnaje litery i abaznačajucca
dźwiema literami; hetkich zykaŭ čatyry: dz, dź, dž, ch.
Pi erepi š ec i e het yje l i t ery.
Zyk f čuž y, n iebieła ru ski. Dz iela het aha ŭ bie ła ru skaj
mow ie słoŭ z zyka m f zu sim ma ła : f abryka (ale časta i
c hw abryka), Afryka i h .p.
Ta ksa ma z yk g už yva jecca tolki ŭ n iekato rych sło wa ch:
g anak , g uzik , ga- ga-g a (kryk hu sie j) i nie kat orych in šych .
§ 6 . W i al ik ij e i ma ł yj e l it e r y. Dla a ba značeń nia
kožn aha z yku jo ść pa dźw ie lite ry: a dna ma ła ja , a druha ja
w ia lika ja . Wia likije litery t aksa ma čyt aju cca , ja k i ma łyje, to lki
jan y ina čej pišu cca a bo dru ku ju cca .
Napi š ec i e ŭs i e w i al i ki je l i t ery.
§ 7 . Ha ł o sn y z yk . T yje z yki, ka to ryje mo žna pieja ć abo
w yma ŭla ć biaz po ma čy druhich z ykaŭ , za wu cca ha ło sn ymi: a , e , i ,
o , u, y
Pi erepi š ec i e het yje l i t ery.
§ 8 . S u h a ło sn y z yk . Suha ło sn ymi z yka mi zaw ucca
t akije , kat orych nia možn a piejać a bo w ymaŭ la ć a so bna biez
ha ło sn ych z yka ŭ. Heta bu du ć: b, c , ć , č , d, dz , dź , dž , f , g , h , k ,
l , ł, m, n , ń , p , r , s, ś, š, t , w , z , ź , ž .
Pi erepi š ec i e het yje l i t ery.
§ 9 . Pa ŭl i ało sn y z yk . A pra ča z ykaŭ h ałosn ych i
suha ło sn ych jość ja šče z yki paŭh ałosn yje. Pa ŭha ło sn ych jo ść dwa :
j, ŭ. Het a t yje ž ha ło sn yje : i , u, to lki w ymaŭ laju cca jan y ka ra ciej,
t ak ka ro tka, št o ich biez ja koha -nie bu dź h ało sna ha n ielha wyha wa ryć.
§ 1 0 . Lite ry, kato ryje a ba zna ča ju ć h ałosn yje z yki, sa mi
z awu cca h ałosn ymi; kato ryje a bazn ačaju ć suha łosnyje z yki —suha łosn ymi i kato ryje paŭh ało sn yje — paŭ ha łosn ymi.
Pi erepiš eci e nižejnapisanyje s łow y i zakas ujc i e ŭ i ch
hałos nyje l itery:
Ma ci , Bać ka , Če łavie k, M łyn, Staŭ , Staw ok, Wada ,
Re ka . U l etku u krynic y w ada śc iudz iona ja , a ŭ race ciop ła ja ,
a ŭ zim ku na adwa rot. Sonce świec ić Z orki zi ja juć . Ja ka ja
m iesiačn aja n oč! Piwon ija ćwic ie . Žyta kra su je . U Ha nulč yn ym
harodč yku pieknyje krasa čki . Ja k sia hoń nia m ie siač na był o ŭ
n očy!
§ 1 1 . Ha łosnyje i su ha łosn yje z yki dz iela cca paw odłuh
w ymo vy na ćwio rdyje i mia kkije.
Ha ł o sn yj e ćw io r dyje j o ść : a , e , o , u , y; mia kki
h a ło sn y: i .
S u h ało sn yj e
ćw ior dyj e ,
ka to ryje
zaŭ siody
čuw ać
ćwiorda : č , d, dž , ł , r , š, i , ž . Suha ło sn yje si ar e dn ij e , kato ryje
ču va ć ra z ćvio rda , druh i raz mia kka: b, c , dz , g , h , k , m, n , p , s,
w , z . Suh ałosn yje mi a kk ij e : ć , dź, l , ń , ś, ź .
Pie repi šec ie n ižejnapi sanyje skaz y i z aka sujc ie ŭ ich
ćvi ordyje su hał osnyje :
U rac e w i aduc c a raki i ryba. W i nc ul pahna ŭ karow y ŭ
pol e. Dom s t ai ć na ŭzhorku. L et aś była wi al i kaja paw odka.
Si ol et ni aj e žyt a ŭm ałot na je. L a s t ała s t ajała m ac i . Bus ły
pal ac i el i ŭ w yra j. Nas t ul a pas adzi ł a č yrv onu ju r ožu. Adč yni
w akno. Sm ač ny je ś pi ełyj e č areš ni . Pajš oŭ bu jny do ždž. L a
płot u pas adženy l i py. D zi c i a raś c i e, jak na dr ažd žac h.
Pie repi sać i za ka saw ać sia redn ije su hał osn yje :
L aw oni c ha i m i ac i el ic a—bi ełarus ki je s koki . Tam dobra,
dzi e nas ni em a. Cht o h are n a w ału, t oj ś pi ć na ka łu. Har eš na
w ału, ś pi š ś mi eła na pa łu. Kal i s t raw a daho dzi e, t o j
s am aw ar ni e paš kodzi e.
Družna, dzi et ki , budźm a ŭ z hod zi ,
Ci ŭ ni adol i c i ŭ pryho dzi ,
I złuč em s i a ŭ š nur, jak hus i ,
Na dabro ŭs i ej Bi e łarus i .
Pie repi sać i za ka saw ač m iakkije su ha ł osn yje :
Na uźl eś s i s t ai ć c hat a. Cac a, l al a — dy ŭ ki š eń.
Budzi e i na naš a j w ul i c y ś w i at a. Budzi em w uč yc c a, pakul
ś m i erć łuč yc c a. Ham ani ć , ham ani ć , znač , ni em a š t o zm ani ć .
I c h koń l edź nohi c i ahaje. Caho- ž t y t ak źbi edni ŭs i a?
Sus i edźka m o j d araže ńki ! Adč yni dźw i ery.
II. Dzialeńnie słoŭ na składy. Pieranos słowa z adnaho radka na
druhi. Akcent. Kali pisać wialikie litery.
§ 12. U słow ie bywaje a dz in abo nieka lki skła doŭ . Na pr.:
Boh , va-da , ba -rana . Kožn y skład my w ymaŭ laje m a dn ym ducha m.
Dla w yma ŭla ńnia kožn aha skła du my adzin raz a dčyniaje m wu sn y.
A so bn yje suha ło sn yje , ja k s, z , i pa ŭha ło sn yje j, ŭ ,
sto ju čy a so bnie , nie st anow ia ć skła du i w ymaŭ la ju cca raz a m z adn ym s su sie dnich sło ŭ.
Dym idz ie s ko min a . Du dki ro bia ć z ła z y. Byli ŭ ba ćki
t ry syn y .
Nap i sać i raźbić na skład y:
Hw azdy robi ać z zi al eza. Ceh ły robi ać z hl i ny. I hnat
hare pol e. Sała ŭi pi ajuć u m ai . Uč ora by ło ś w i at a. Dzi ec i
w uč ac c a ŭ š kol e M art a źw i ła w i an ok z w as i l koŭ, As aka r aś c i e
na bałoc i e. Ž onki bi el ać pałat no. Kras aw i k — w i es naw y
m i es i ac . Dzi e raś c i e zw ani ec , t am po žni kani ec . Dzi e prapa ła
karoŭka, t am ni ec ha j i w i aroŭka.
S łowa , ŭ ka to rym jo ść adzin skład, z awie cca adnaskładowym, na pr.: koń ; dwa skła dy—dwochskładowym, na pr.: ła-w a;
šmat skł adoŭ — šmatskładowym, n aprykła d: čyr-w o-nień-ki .
Wypi sać
spač a tku
ad na skł ad owyje
sł owy,
da lej
dw oc hskła dow yje i na apošku šm atskład owyje :
Adli ha. Sonc e. M ies iac. W uc ha. Kraj. Strac h. Hannul a.
Pl ami eńnik. Św i et. Šyja. Z wada. Aŭhi ńni a. Prys ada. W oka. W uli ca.
J ajc o. Hrec h. Z ajac. Kwi etka, Ćwi et. Mak. Małanka. Wi asi ołka
W ol cha. W osi eń. W uč yci el . Wučyc i elka. Z i eml arob. Krawi ec. Kasi ec ,
Čyt ar. Papi era. Ni adzi el a. Paniadzi ełak. Si ena. Hali na. Suč čo.
Barnawałok. Suśw i etny. Aśc iarožny. L etaš ni .
§ 1 3 . P i er a no s sł oŭ z a dn ah o r a dka n a dr u hi . Ka li
sło wa nie pa mie ščaje cca ŭ adn ym ra dku , dyk ča ść jaho mož na
pie ran ieści na no wy ra do k.
Pie rano sia čy słow y na now y ra dok t re ba :
1. Pie rena sić tolki cełyje składy, napr. k a-lo-sy, ra- sa .
2.
Adn a
suha ło sna ja
pa miž
dźwie ma
ho ło sn ymi
pie rano sicca na no wy ra do k, n apr. na-ha .
3. Z dźwioch a dna lkow ych suh ałosn ych , št o sta ja ć pa miž
ha ło sn ych, a dna pa kidajecca , a druha ja pie rano sicca , n apr.: w iasiel-le , ka žec- ca .
4. Adn a lite ra n ie pa kida jecca i nie pie rano sicca , napr., nia
možn a pieranie ści het ak; i- šoŭ, A- da m.
5. Adn askła dowa je słow a nia dz ielicca ; jano a bo ŭ sio
pa kida jecca , a bo ŭsio pierano sicca, napr. sa d, kot.
Pie repi sać słov y i padz ial ić ic h, ja k dl a pie ran osu :
Wi es na. Pt uška. Si estra. Kniha. Zim a. Lampa. Chadni a.
Si edni a. Nažžo. Čyt ańni e. Noč. Syradoj pi ć zdarowa. Past uc h
palič yŭ awi ečki . Składany nožyk. Dokt ar l eč yć c hw oryc h. Kupc y
kupl ajuć koni. Si estra tč e krosny. Siańni a ŭ nas dažynki Kali ni a
l ubici e m aje ihrv, dyk zabi raju sw aju dudu, dy damoŭ pajdu.
§ 1 4 . Ak c e nt . Wymaŭlajučy sława, my adzin skład u im
wymaŭlajem hałaśniej, čymsia druhije. Hetkaje pawyšeńnie hołasu nad
adnym s składoŭ zawiecca akcentam.
A kcent a bazn ačywaje cca wo st rym zna čko m i bywaje na
pie ršym skła dzie a d kan ca sło va (wa da ), na druhim (n iwa ), na
t rejcim (du da čka ), na ča ćw iert ym (ra skaz ywajuć) i inš., — a dn ym
sło wa m, jon pa st aja nnaha mie sca n ie ma je, i my rozna pow yšaje m
ho ła s u rozn ych sło va ch.
Pry ž mien i sło ŭ može ź mien ia cca i akcent , napr.: koł—kała
(ale koła — koły); w oŭk — w aŭki ; pan — pa ny; baba — ba bula ;
c hata —ch atańk a .
Pie repi šy niže jn api sa nyje skazy i p a staŭ , dz ie tre ba ,
a kcen t:
Tat ul a.
M at ul a.
Brat ok.
Dol a.
Haław a,
hroš y,
harač yni a. W i el i č yni a. Ty w i as i oły, a jon w i es i al ejš y. I hnat
w ykul i ŭs i a s s anak. Ci ŭm i ej eš t y kul ac c a? H et yje š č eni at y
jaš č e ś l apyje. Naš aj c i al i c y dw a hady. Hady w i aduc c a ŭ
bałoc i e. Haw ary, w o ŭč e, pac i ary, al e t y druh o je d um aj eš .
§ 15. Ka l i p i šu c c a w i al ik ij e l it e r y? Wialikije litery
pišucca: na pačatku imi Boha, imion światych, imion i prozwišcaŭ
ludziej, nazowy świat—hadaŭnikoŭ, nazowy krajoŭ, hor, rek, wiosak,
miest, wulic, nazowy (imia) zywiły i na pačatku asobnych skazaŭ i
pisańnia. Naprykład: Boh. Pr anci šak Skar yna , Kala dy. Biełaru ś.
R ajskij e hor y. Nio man . Kut y. W ilnia . W ilen skaja w ulica .
R ahula , Zučok .
W uč eń s pač at ku s kaže h ołas na i w yraźl i w a, a paś l a
napi š e nazow y s w aje w ul i c y i m i es t a, dzi e žyw i e, ab o s w aj e
w i os ki , m i ast eč ka, kudy z w i os ki j eduć na t orh c i ki rm aš .
Dal e j ni ec ha j napi ś e naz oŭ s w aj e na jbl i že jš aje r aki abo
w ozi era, a pot ym s w ajo i m i a; i proźw i š č e, i m i a s w ajho bać ki ,
m ac i , brat oŭ i i nš .
D y k t o ŭ k a .
Boh b ol š m aje, j ak raz daŭ. Arc i em i enak dobry m ajs t ra.
Syny J azepaw y L aw on i Pi ot ra pajec hal i ŭ l es . Kal ady,
W i al i kdzi eń i Si om uc ha — het a ha daŭni ki . W i l ni a l ažyć u
s ut okac h
W i el li
i Wi al ejki .
Ni om an,
Dni epr
i
Dźw i na
najw i al i kš yje bi ełarus ki j e reki . U W i t ebš č yni e w i el m i šm at
w azi or. Horad ni a, Po łac ak, M i ens k i Sm al ens k — s t aryje
bi ełarus ki je m i es t y. U Słuc ku kal i ś tkal i pi eknyje s łucki je
pajas y. Naš aja Padłaska daje šm at m ałaka.
III. Ab pisańni i - y - j, ŭ.
§ 16. i pišecca tam, dzie čujecca, stanowiučy adna abo razam s
suhałosnaj asobny skład. Napr.: sini, sunica.
Paśla ćwiordych suhałosnych nikoli nia pišecca i, ale y .
Śpišecie nižejnapisanyje skazy i zamiest kryžyka pastaŭcie i
abo y,
Prač …t aj het u ju kn …h u. U …c h č …s t a ŭ c hac …. M ał …
žuk, a w i al …ki huk. Ni em a s łužk … dl a pas t uš k …. Na š arak …
m už…k p …t aj ec c a, c … dal ok a da rak …. Pakul žan …c c a,
zaha …c c a. U m arc … z …m y ni a hon …ć , u aprel … t raw a ni e
raś c i e. W …dać , al e dal oka d …b ać . Č …ž …k, č …ž …k, dzi e t y
b…ŭ ? Ad z …n w o ł p adł as …, a dr uh.. rab ... B …w a jc i e
zdarow …, c …s ow … p aroh …. Šaw i ec paš …ŭ b ot ... J ak
łaž …c c a, dyk ni a m ože n ab …c c a, a j ak us t aw ać , d . . k raš č ot
brać .
i pastaŭlennaje ŭ siaredzini e składu pamiž suhałosnaj i hałosnaj,
nie wymaŭlajecca, a słužyć tolki dla źmiakčeńnia suhałosnaj, n a pr.:
wieka, dziežka.
Ni ec haj
w uč ni
ho łas na
i
w yraźl i w a
prač yt ajuć
ni žej napi s anyj e s kłady, a paś l a i c h pi erapi š uć .
bi e
cie
dz i e
mi e
nie
pie
bi a
cia
dz i a
mi a
nia
pia
bi u
ciu
dz i u
mi u
niu
piu
bi o
cio
dz i o
mi o
nio
p io
si e
w ie
zie
si a
w ia
zia
si u
w iu
ziu
si o
w io
z io
Dla źmiakčeńnia suhałosnaha ł i nie ŭžywajecca, bo jość
miakkaje l: Paslia ł , a t akža m i ž l i hałosnaj i nie bywaje. Na pr.: les,
lota ć, lan y, lu ty.
Paśla l nikoli nia pišecca y.
D y k t o ŭ k a .
Ka mie ń la ž yć n a mia ž y. Cyh a n , dz ie t ki, n ie ba h at y.
Bu dz ie j na ma im ryn ku kirma š. Ž ydy ž yw u ć u mie ście . Nia
pie ršy ra z w a ŭ ku ŭ le sie z ima w a ć. Ča t yr y w ia rst y z a pia ć
dz io n ja k a h n io m spa li ŭ . Ka mu pa ka mu , a t a bie dw a ka m y.
Nie pa ku l « ho dz ie» , pa ku l « u sio » . Pra w a dy n a w ie t a šku —
n a sień n ie ŭ h a ršku . W oŭ k sa ba ki n ie ba icca , a le źw ia h i n ia
lu bić. W o ŭ k da le su cia h n ie .
§ 17. J pišecca:
1) pierad hałosnaj spačatku słoŭ i składoŭ.
Ju lka . Ja n u k. Ja ze p. Je du . Ja błyk. Ja h a da . J on .
Ja n a . T wa je . S kiń sw a je cie sn yje bot y. Da je , myje .
2) Jak treba adłučyć suhałosnuju ad hałosnaj.
Naprykład: a bj e c h a ć , ź je c h a ć , p a dj e śc i , bj e , si e mja .
Pi erepi š ec i e i dakonč c i e:
Ja bju
T y bje š
Jo n bje
Ja pju
T y...
Jo n ...
My bjo m
W y bje cio
Ja n y bju ć
My....
W y...
Ja n y...
Pierad, y j nikoli nia pišecca.
Spi šecie niž ejnapi sa nyje skaz y i zam ie st kropki
pa staŭcie i abo j.
W o st ra ...a ih o łka . Hn iły...e ja błyki. Do bry.. .e dz ie ci.
Pa ...e dz ie m ła w ...ć rybu . S t ra šn y...e sn y śn ..l...sia ...a mu .
Ja n u čo k bu du ...e ch a t ku . Ja h e ta h a n ia w ieda...u . Ih o łka
t o n ka ...a . Pia i sw a ...e pie śn i Ma ła dy ...e le t y ch u t ka
m...n a ...u č. Ja k ma ...u c ca t w a ...e ba ćki? Ča h o t y ba...šsia ?
Dz ie p...u ć, t a m i li...u ć. Ka li n ie n a ...e ŭ sia , to i n ie
n a l...ž e šsia . Ja k n a sta le , t o ru ki sw a . ..e . Ja ka ...a ptu ška ,
t a k....e i pie śn i. I sa w a sw a ...e dz ie ci ch w a l...ć. Nie pa ...u rku
ša pka . Nia ...e ŭ , n ia ...e ŭ — n ia mo h , a ...a k pa d...e ŭ , dyk
spa ć by lo h . T a ...a z ia z iu la , a le n ie t a k ku ku ...e . Ś mie rć i
ra dz ...n y n ie w yb...ra . ..u ć h a dz in y.
Kali na kancy słowa abo składu čujecca i karotka, to treba pisać
j . Na prykład:
Mo j, sw o j, t wo j, to j, kryj, ch a w a jcie , da w a jcie ,
da h la da jcie .
kii —kij, ra i —ro j, ka ra w a i —ka ra w a j, z ło dz ie i —z ło dz ie j,
kra i —kra j, lich a dz ie i —lich a dz ie j, ź mia i -ź mie j, w o i —w o j.
Pi erepi šeci e nižejn apisan yje ska zy i zamie st kr yž yka
pa staŭ cie j abo i:
Čy... h e t a ja błyk? Zro biło sia cia mn ie .... Ju r ka da ŭ
mn ie ja ...co . Ba bu la ba ...e ba ...ki. Jo ... t re ba pa myć
da ...n icu i pa da ...ć ka ro w u . Ih n a t ka po ...dz ie ŭ sko łku . Nie
pa z ira ... n a mia n ie . Usio a dž yw a ...e pa d so n ie ...ka m. .. .o n
pa ...šo ŭ u le s u ...a h a dy. ...a n a ščyra ...a . Uw a ...dz i d ch a t u ,
Ka l... n ia p...u ć, t o j n ie dz ia ku .... S w o ... sw a ...mu
pa w ...n ie n pa ma h a ć, Kiń pra d sa bo ..., z n o ...dz ie š z a sa bo ....
Da ... Bo ž e , ka b u sio było h o že , a što n ia h ož e , ta h o n ie da ...
Bo ž e .
Kali i ŭ pačatku słoŭ i składoŭ prypadaje paśla hałosnych, choćby ŭ papiarednim słowie, i čuwać karotka, to zamiest i naležyć pisać j.
Naprykład: Jon i dzie , jan a jdzie ; ih ra ć, z a jh ra ć; idzi —pa jdzi.
Na kancy słoŭ i składoŭ paśla suhałos nych j nikoli nia pišecca.
§ 18. Ŭ pišecca tady, kali pierad im, choć by i ŭ papiarednim
słowie, staić hałosny zyk. Napr.: byŭ , da ŭ, wo ŭk; była ŭ cha ci; ja na
ŭ žo na piekła blinoŭ .
Paśla suhałosnych, paŭhałosnych i na pačatku hutarki ci skazu
(paśla astanawočnych znakaŭ) ŭ nia pišecca. Na pr. byŭ u ch aci; jon
u žo pa jšoŭ ; da j u ku si ć ja błyka.
D y k t o ŭ k a .
Po ŭ n a kra sa ča k u le sie . Zirk u w a du : a ŭ w a dz ie cień
ja h o . Su k z ła ma ŭ sia , i pa ra ba k zw a liŭ sia n a z ia mlu . Za ja c
sko čyŭ , št o du ch u , i ŭ cio k ž yw y . Jo n n i e pa du ma ŭ , št o ro biŭ .
T y ŭ žo st a ry. Ču ŭ zw o n , a le n ia w ie da ŭ , dz ie jo n . Ch ło pcy
pa jšli ŭ le s. Piŭ , piŭ , dy n ie da pi ŭ . Ja jšo ŭ pa da ro z i i pa ču li
kryk. Pa h la dz ie ŭ i ŭ ba čyŭ , št o pa po li bia h u ć dw a w a ŭ ki.
Pła ka ŭ , pła ka ŭ — u sio Bo h a dn a ka ŭ ; ja k st a ŭ pie ja ć, st a ŭ
Bo h n a če j da w a ć. Ś mie rć u z ła w a ŭ šysia Ŭle z ła ŭ ch a t u pra z
ko min . Zła w i ŭ le ŭ z a jca i ch a cie ŭ ja h o ź je ści. Ja t u t u ž o
da ŭ n o ž du cia bie .
W pišecca tolki pierad hałosnymi. Kali pry žmieni słowa paśla w
nima hałosnaha, dyk zamiest w pišecca ŭ : ława — ła ŭka, sło wa —słoŭ .
Ź mi a ni ć h e t yj e słow y t a k , k a b z a mi e st w było ŭ :
t ra w a , ła w a , h ryw a , dro w y, h a ław a , sa w a , drew a ,
n iw a , dz iw a , a liw a .
IV. M iakkije i siarednije suhałosnyje. Pierachod d i t u dz i c.
§ 19. Mia kkije ć, dź, ń, ś, ź, n iko li n ia pišu cca pie ra d
h a ło sn ymi. Za mie st ich u t a kich prypa dka ch pi še m ci, dzi, ni, si,
zi.
kle ć — kle ci
ć —c i
w ić — w ici
sie ć — sie ci
kru cić — k ru cicie
w a z ić — w o z icie
D y k t o ŭ k a .
Mo j ba ćka h a re pa d le sa m. Usio cie ła ŭ ra n a ch .
Cika w a ja cia lica . Ma ci lu bi ć s yn a Ka mu h a ra w a ć, t a mu n ie
ŭ mira ć. Cie sn a sia dz ie ć n a he t a j ła ŭ cy. Pt u ška la ci ću cio mn y
le s. Ka li du ša ŭ ciele, dyk ž yćcio ŭ Boha . Ciot ka mie si ć ciest a. Ja
w aše ć i t y wa šeń , cht o-ž n am ch leba na paše ć? S ta l ka wa ć ciaž ka .
Ja k ba ćki twa je maju cca ? Drew y i kraski ćw it uć, a t raw y krasujuć.
Cho ć wo ch , da ŭ dwoch. Ni ŭ pia ć, ni ŭ dzie sia ć. Za adn aho
w učo naha dzie siač n ie w učo nych dajuć i to n ie bia ru ć.
d ź —d z i
l edź — ludzi
roŭnadź — roŭnadzi
jedź — jedzi eš
dźwi ery — dzi ra.
D y k t o ŭ k a .
Čeławie če, nia je dź hetaj da roha j, bo n ie dajedz ieš, dz ie
t re ba . Dziciaci t re ba da ć małaka. Hdziež ta bie na mia dźw iedz ia :
le dź noh i ciah nieš! Ludzi sie dziać n a ława ch . Kali wiadzie cca, dyk i
na ščepku pra dzie cca. S ia dź cie z a st oł i ješcie w ie ra ščaku. Jan y
dzie la dz ia ciej pierajechali ŭ miesta . Nie ra dz isia kra sna j, a
ščasnaj. W ydź mu cha j ahniu ŭ ja mcy. U sa dzie ra stu ć sadow yje
dre wy, a ŭ le sie dz ikije. Dz ia ciu k za płaciŭ za bo t y dziew ia ćdzie siat
ru bloŭ . Je dź ma da moŭ , łu dz ia čki. Cio mn yje ludzi ba ja cca
w iedź my, ch oć jaje nidz ie n iema.
ń — ni
koń — koni
c i eń — c i eni
al eń — al eni
pi eń — pni
D y k t o ŭ k a .
Bu siń ki, bu siń ki — a bo dw y h a lu siń ki. A w a dz ie ń u ku si ŭ
ka n ia . Ła pa cień t a ki bo b. U t ydn i sie m dz io n . Ha spa da r
ku pi ŭ sa ž a ń dro ŭ . U w ie ča ry cie ń w ia likšy, ja k u dz ie ń .
Hla ń cie , što h en a
pa ka za ło sia . U ž n i ŭn i
žn u ć ž yt a .
W ie ra sie ń —a sie ńn i mie sia c. Š to st a je ch a dn i, ka li n ičo h a n ia
w ych a dz iš. Ni sie ła , n i pa ła , da j ba bie sa ła . U h a ra čyn iu
do bra sia dz ie ć u cian i. Ka mień n a ka mia n i la ž yć! Pa Ha spa ž y
spu ści t ydz ie ń i a dz in dz ień , t a dy ž yt a sie j št o dz ień . Kl ikn i
Ha ń ku s sa du . Na rw i mn ie sin ich kra sa ča k.
ś—si:
w oś — w os i
kaś ba — kas i
proś ba — pras i
D y k t o ŭ k a .
U w osień ście lu ć lon . Św iet Bož y šyro ki. Mnie son ce
a śla piło wočy. Siena kosia ć u let ku . La śnik ściera že le s. U śniežn i
bywa je šma t śn iehu . Chto jedz ie na sna ści, a chto na šča ści. U
t ryścieni mn uć lon . Ściebani jaho puh aj. Mo ła da ść — usio
du rna ść. S ie reda bywa je sia ro d t ydnia . U miesia cy t rydca ć a bo
t rydca ć a dz in dz ień. Što ś z abale ło ŭ h ru dzioch . My z na šym
su sie da m pasia braw ali. Ka śba pa ča ła sia, ska si i t y swaju sienaž ać.
St a rec pro sić ch leba , ale pro śba n ie z aŭ sio dy pa ma haje . Užo
wo śma ja ha dz ina .
ź - zi: złaź — złazić
reź — rezi
D y k t o ŭ k a .
Zo rki zicha ciać u n iebie. Niech aj jon uź lezie na drew a.
Pa jdzie ma na ŭ ła zin y da S awin ičaŭ . Bie ła ru ś maj a, zie mla ro dn aja !
T raw a pa zielanie ła . U łaźn i jo ść pa ło k. U A da ma siahońn ia łaź bin y.
Ja kajaś reź u ž ywa cie. U zimku ma ło cia ć z božže . Usiesła ŭ i
Bra čysła ŭ bie ła ru skije kn ia zi. Zirn i, ci ta k ja n apisaŭ ? Pry da roz ie
pa sa džena bu lba. Na bie raz i ra ki st aja ŭ bu sieł. U Ryz ie pa
fa brykach jość šmat bieła rusaŭ . S to ł st aić na padłoz ie.
§ 2 0 . Z yk i z , s, c, dz, a ddz ie l en yj e suh a ło sn ymi a d i,
i e, l a, i o, iu, a t ak sa ma p ie r a d ć, l i p aŭ h ał o sn ym j z aŭ sio dy
ź mi a kč a ju c c a . Zn a č yc c a , byw a j e ź, ś , ć, dź. T ol ki p ie r a d h, k,
ch su h ał o sn yj e z, s, c, dz n i e ź mi ak č aj u cc a . Na prykład: ź bić,
a św ier, dźw iery, ślaz a, ho ść, ź jech ać, ale zh iń , schin acca , skiemić.
Pi erepi šeci e niž ej n apisan yje skaz y i zamie st kr yž yka
pa staŭ cie z , s, c , dz a bo ź , ś, ć , dź .
...kiń h e t a . ry...z io . Ku pie c za ra bi ŭ ... w ie ście ru blo ŭ .
Ma ci ... ch in u ła sia n a d dz icia n io m. ... w iršn ia št o ś
pa psa w a ła sia . U pro čki ... bira jsia , a ž yt a sie j. Pu st o j ptu š ki,
dyk pu st yje j pie ...n i. W u če ń pra čyt a ŭ ...w ie kn ih i. Ni
...cia t y, n i pa w ie še n y. U z imku ...w ie ry ch a w a ju cca ŭ n o ry.
Pa ...pie ch Iu dz io m n a ...mie ch . Ja h o h o ła s z w in ić, ja k
z w a n o če k. ...lin a byw a je z a ra ...liw a ja . Ra ...n ik z a re z a ŭ
ba ra n a . Nia r ypa jcie ...w ia ry ma . Cyh a n ja k h a le je , dyk
...mia le je . ... la py išo ŭ wo šču pka m. My by li ŭ ha ...cio ch . Ci
jo ...ć u w a s ...w i ra n ? Š kło ja ko je ś ...mia n n a je . Ja błyn y
...w it u ć bie łym .. .w ie t a m.
§ 21 . Kali pry ź mien i sło wa pa śla d i t prypadaje i, ie, ia, io,
iu to d pie ra cho dz ić u dz, a t—ŭ ć. Napr. lod—na lodzie; chata —ŭ
chaci.
Napi sa ć źmia niŭ šy słow y tak , k ab za mie st d było dz,
za mie st t—c:
Lod, ch ata , t y, płot , ro t, kot , mo ła t, ro d, w ada, ka łoda,
zo ła ta , ba ra da , ha ro d, sa d, mie sta , ciesta , dro zd, bro d, mo st ,
rešata , rada, hazet a, świet , na ro d, ka raho d, a zia ro d, bu da , zwa da ,
ha d, w ierad, pie ra d, sie reda , ra bo t a , a ch w o ta , h a lit a , ka lit a ,
ka po t a , h o ła d, le bie da w u da , sira t a , mia t a , w a t a , su d, sw a t ,
h ra d, bra t .
V . § 22. J ak adr oźni ć s uhał os nyje: b -p, d-t , h-c h, dz c , dź-ć , z-s , ź-ś , ž-š .
Ka li z yki b, d, h, dz, dź, z, ź, ž stajać pie ra d suha ło snaj abo
na kancy słow a, dyk jan y ča sa mi ču ju cca jak p, t , c , ć , s, ś . š. Ka b
daw iedacca , što pisać, tre ba słowa ź mianić ta k, ka b pa śla
n iewyraźliw ych suha ło sn ych st aŭ ha ło sn y z yk. Na pr.: rybka—
rybačka, sad—sadu.
b-p. Piere pišecie n ižej na pisan yje skaz y i za mie st kryž yka
pa sta ŭcie b abo p:
Za t ru bi ŭ t ru ...ku . Za s y... h e t u ju ja mu . Ba li ć z u ....
Zła w i ŭ ma łu ju r y... ku . Cia pie r ch le ... da ra h i. Ko t a d ma ro z i ŭ
ła ...ku . Hdz ie t y dz ie ŭ ša ...ku ? Na syp a ŭ su ŭ ž o ła .... Wa ž yš
n a ry...ku , w a ž i na ju šku . U A dama w yso ki ło .... Ło ... ja h o
ła ...ka j pa pla čo ch . U h a ro dz ie ra ście bo .... Ce ... w isić u
h u mn ie . Po ŭn a ja łu ...ka z bo ž ž a . U sa dz ie la pło t u pa sa džen y
li...ki i du ...ki . Nie a da rw i po ča ...ki a d ka łyski . U kiń u
h a rščo k n ieka lki dra ...ko ŭ so li. Mu z yka ih ra ŭ n a skry...c y.
Ha lu ...ka lo t a je pa z ah u mień n i. Ch le ... n a st a le , ru ki sw a je .
d - t. P ier epišecie nižej napi san yje sk az y i z ami est
kr yž yka pa staŭ cie d abo t:
Idu pa kła ...cy. Mio ... sa ło .. .ki. S a ba ka ź n iu ch aŭ
śle ... z a jca . A dh a da j he t u ju z a ha ...ku . U ma im sa .. .ku śpie ju ć ja błyki. A dkła . .. n ia jdz ie ŭ ła .... Na ra ce t a ŭ st y lo ....
Ch a ...ka st a re ń ka ja pa ch iliła sia . T y bra ... mo j, je š chle b
sw o j. Rybku mo ž n a ła w ić i w u ...ka j i sie ...ka j. Ko ž n y n a ro ...
pa w in ien šan a w a ć sw a ju mow u . He t a kw ie ...ka n ie dl a t w a jh o
n o su . Hra ... pa bi ŭ pša n icu . Ho ła ... i ch o t a ... mu ča ć lu dz ie j. I
ja byŭ ka li ś mo ła ... U ka w a la cia ž ki mo ła .... Ka li ma je š
h a ru ... ž y t a —bu du jsia . Do bra du ...ka ła z o w a ja , a Ia pie j du da
w ia lika ja . U le ...ku lu blu cia bie , dz ie ...ku , a z imo j ź je m ch le b
s św iń n io j.
h-ch. Pie re piše cie h et yje ska z y i z amie st kryž y ka
pa st a ŭ cie h a bo ch:
S io le t a h a ro ... st ru čn y. A dz in n a ro ... pryt u pi ŭ sia . U
mia dź w ie dz ia jo ść bia rło .... Ka li w y a dda ścio do ŭ ...? Dla
cie la ci a dh a ro dže n y ka t u .... Zra ń n ia idz ie śn ie .... Bo ... u sio
ba čyć. Do bra z ra bi ŭ Bo ..., št o n ie da ŭ św iń n i ro ... ja n a -b
u w ie ś św ie t pa ba la -b. Pa st u ... ścia ro ... a w ie čki. W o ŭ kka n iu ... z a re z a ŭ ka n ia . U Mikit a w ych dź w ie ry n a pit a
a dčyn ie n y; du ... spu šča ju ć, ča d. T a k lo ...ka st a ło n a se rcy,
bycca m ka mie ń z h ru dz ie j z w a li ŭ sia . A dz in je ch a ŭ z w oz a m, a
dru h i ŭ le ...ce . Ła ma ć dre w y h re .... Na čle žn iki pa je cha li n a
n a čle .... Pra z
dz ira w y mie ... z bo ž že
sypie cca . Ja ka ja
dra ...ka ja da ro h a ! Nie ma n a m n ija ka je pa lo ...ki.
dz-c. Piere pišecie het yje skaz y i za mie st kryž yka pa staŭ cie
dz a bo c:
U S łu ...ku ŭ sio pa lu ...ku . Jo ść pra ca h ra ma .. .ka ja
pryw a t n a ja . My sia h o ń n ia w a ryli klo ...ki. Ka liś po la .. .kije
kn ia z i w a je w a li s kije ŭ skimi. Ksio n ... pa je ch a ŭ da chw o ra h a .
A n h li...ka ja mo w a w ie lmi cia ž ka ja . Na w ah ra ...ki i A šmia n ski
pa w ie t y su mie ž n yje miž sa bo j. Ku pie ... ku pi ŭ lo n . K ra w ie ...
pa šyŭ św it ku .
dś-c. P ierepi še cie h et yje skaz y i za mie st kr yž yka
pa staŭ cie dź a bo ć :
Le ... pa dn ia ŭ h e t y ka mie ń . U w o sie ń ka pa ju ć re ...ku .
A ch , ja ki ž t y Ia n u ...ka ! Na š z a bu ...ka ča st a z a byw a je cca .
Ch w a lko n a ch w a licca , a bu ...ka n a bu dz ie cca , Nie ch a j -by
ra bi ŭ ba rž dž e j, a t o po rycca , po rycca : č yst y ŭ ž o pa ro ...ka .
Pryh le ...sia da ja h o : ja ki jon w ia liki w yra s. S ia ... bliž e j. Je ...
ch u t če j, dy z a je ...sia pa da ro z ie ŭ mia st e čka . Le bia ...
pła w a je . Ba ...ki h a du ju ć dz ia cie j. Pa dy mi h e n u ju ž e r....
Po ŭ n a ja kle ... a ŭ su . S a ło ma pača ła t le ... Za cia hn i ka lo sy pa d
pa w ie .... Du mki z a h a ra mi, a ś mie r... z a pla čyma . Mie ...
da st a ju ć z z ia mli. Ro ŭ n a ... — he ta ro ŭ na ja z ie mlia . Dz io ha ...
h o n ia ć z dre w a . Ha spa da r pa st a w i ŭ w ia liku ju ka ... ka pu st y.
Nie w a ...cie sia , lu dz i, bo ŭ sim bła h a bu dz ie .
z-s. P ierepi še cie het yje skaz y i za mie st kr yž yka
pa staŭ cie z a bo s:
Na st ra sie mo ch w yra s, n a mo chu bia ro ...ka , mi le j
sw a ja ch a t ka , ja k ču ž a ja w io ...ka . Bie h a ła li...ka ka la le su bli
...ka . U kn iž cy šma t a bra ... ko ŭ . Ma ...ka j ma ž u ć skw a ra du ,
pia ku čy blin y. Pa ka cilisia ślo ... ki z w a če j sira cin ych . Ba bu la
ŭ mie je ra ska z yw a ć cika ŭ n yje ka ...ki Hu st y le ... z a w ie cca
h u šča ro m. Ka la da mi byw a je w ia liki ma ro .... Ka ...cy n ie śli
še ść ko .... U h a ro dz ie ch o dz i ć pia ć ko .... W o ... sie n a
ŭ ciska je cca ru blo m. Be ... pa ch n ie . Uw ie ś le ... ro ŭn y, a dz in
su k
do ŭ h i.
T ru ...
a bo
pie sa k
pu ž liw a ja
ž yw io lin ka .
Dz ia ciu čo k t ro ... ja błyń ku . W ie ra ... ćw icie ŭ w o sie ń . Š a wie c
pa dbi ŭ pa dn o ...ki. Žyt n i ko ła ... da ŭ že jšy, čymsia ja čmie n n y.
Po ła ... pr ymie rz da śn ie h u . Ja ho z yčn y h o ła .... Ukiń t re ...ku
ŭ ahoń.
ź — ś. Pierepi še cie h et yje skaz y i zamie st kr yž yka
pa staŭ cie ź a bo ś.
Źle ... z dre w a . Hu ... cia pie r do ra h a ka št u je . Už o
pa ča ła sia ka ...ba . Na piš y mn ie pro ... bu . T a ka ja n ia h oda , št o
ch o ć t y s ch a t y n ie w yła .... Dz ia du la sia dz ić n a pr y... bie .
Ch a do ...ka pa jšła ŭ ško łu . Ju h a ...ka i La w o ...ka pa jšli ŭ
ja h a dy. Ka ...bit ko sić sie n a . U dra bin ie z ła ma ła sia w o ....
ž —š. Pie repi šeci e het yje skaz y i z ami est kr yž yka
pa staŭ cie ž a bo š.
Ka b n ia je ...ka , n ie a dz ie ...ka , dyk była -by h ro ša j
dz ie ...ka .
Pra z Bie ła ru ś st u ...ka j lije cca re ka Nioma n . Ra bo t n ik
cia ...ka pra ca w a ŭ . Pt u ...ka z a ča piła sia n o ...ka j z a w o ła s siła .
S kła da n y n o ... n a če j z aw ie cca skła da n čyka m. La da ro h i st a ić
kry.. .. U kra mie pra da w a li ry .... W yh a rn i ka ča re ...ka j w u h a l
s pie čy. Ś w iń n i bia z w o bmie ...ki n ia bu du ć je ści. U z imku
ča st a ž en ia ć Cia re ...ku , he ta z na čycca , ro bia ć t a kije h u ln i.
Ko t ka z ła w iła my...ku . Ci co t , ci li...ka ? Na pa lica ch la ž a ć
kn i...ki. Po ŭ n y ko ... bu lby. Ka li ŭ z i a ŭ sia z a hu ..., n ie ka ž y,
št o n ia du .... Z je łki z w a liła sia šy...ka . Hu šču ź je ŭ , a ž y...ku
pa kin u ŭ . Na mu ra ...ku sma čn a ja t ra w a . Na ŭ ź mie ...ku
pa st u ...ka pa św ila ka ro w y.
VI. Pierachod častki z ŭ s .
§ 23. Častka z, n iezalež na ad taho , ci pišecca a so bna ad
sło wa , ci z im źliwa jecca ,
pie ra d k, p, t , ch , c, č, s, š, f piera cho dz ić u
s ; pie ra d u simi inšymi su ha łosn ymi (b, d, dz , dź,
dž , g, h , l, ł, m, n , r, w , z , ź , ž) a t aksa ma pierad ha ło sn ymi
i pa ŭha łosnymi a sta jecca niaź mienna j.
D y k t o ŭ k a .
Jo n pryjšo ŭ s po la — z ra bo t y, a ja s pa la w a ń - n ia —
z le su . Mie sia c pa z ira je z -z a ch ma r. Ja pa jdu z jo j, a n ie s
t a bo j i n ia z im. Nie w ych a dz i z do mu . Z n o w ym h o da m, z
n o w ym šča ście m w in šu ju ja w a s. Pa ra bki i šli s po ž n i. Z
mie st a pryje ch a li ku pcy. P ra ca w it yje pčo łki pra cu ju ć z ra ń n ia
da w ie ča ra . Pa st u ch z h le dz iŭ , ja k w o ŭ k prycika ŭ sia da a w ie c.
S ku l w y pryjšli ? Z w o sie n i pa jšli da ž dž y i jšli a ž n o da
pie ršych ma ra z o ŭ .
§ 24. Raz i uz, źliwa ju čysia s ča ro dn ym sło wa m, pie ra d k, p,
t , ch , c, č, s, š, f pie ra cho dz ia ć u ras i us: ra skinu ć, ra sta pt ać,
ra schin ucca , ra ścierci, ra sčynić, ra ssypać, u scha picca , uskinu ć i
inš.
Pie ra d u simi in šymi suha łosnymi, hało sn ymi i paŭha ło sn ymi a st aje cca raz i uz: ra źbić, raz da ć, raźje cha cca , uź miež ak,
u za ra ć.
D y k t o ŭ k a .
Ra ź mia n i mn ie h ro šy. Ra ska pa j w ia likšu ju ja mu . Ja
ra śpisa ŭ sia z a cia bie . Ra ź w ia ž y h e t y w u z io ł. Pa dz ia re cie
ryź z io n a st u ž ki i sa t če cie ryz o ŭ ku . Ra sčyn i w a kno .
Ra ź n ia si he t yje list y. Na st u la ra ź liła w a du . Jon ra z ma z a ŭ
pla mu ja šče bo le j. Ra ścia h n i h e t yje šn u ry. Jo n pa z ira je ŭ
w a kn o . Ba ćka ra ź dz ia li ŭ sw a je h ro šy pa mi ž syn a mi i
da čka mi. Zo r ki ra ss ypa lisia ŭ n ie bie . Uź le ź n a dre w a ,
ra z h le dź sia na w a ko ł. Uskin u ŭ ch a t ylo k
n a ple čy, ra ź w it a ŭ sia z ba ćka mi i pa jšo ŭ da mie st a ŭ
n a w u ku . Ba ćka ŭ sch a piŭ sia , a buŭ bo t y i, ra sčyn i ŭ šy
dź w ie ry,
w yjša ŭ
na
pa na dw o ra k.
Ra ź w ie jsia ,
t uma n ;
ra spływ ie cie sia , ch ma ry! Po ru č ra skida n y ro dn yje w io ski, —
ž a le m ściska ju cca h ru dz i. Na ŭ ź bia re ž ž y było šma t pia s ku .
VII. Pierachod o i e ŭ a.
§ 25. O piše cca t o lki t a dy, ka li na im jo ść a kce n t ; ka li ž pry ž mie n i sło w a a kcen t pie ra ch o dz ić n a in šy skła d, t o
piše cca a. Na pryk ła d: n o ž —n a ž o m, ko ł—ka ło m.
Ka li na e byŭ a kcent , dy pry ž mieni sło wa z yjšoŭ z ja ho,
dyk z a miest e pišem a t olki t ady, kali akcent pie ra jšo ŭ na čarodny
skła d. Kali-ž sta ić da lej, dyk e n ie ž mienia jecca . Na prykła d: śn ieh—
śniaž yn ka , wieča r—w ia ćo rn y—wie ča ryn ka .
§ 26. Nie i biez. Ka li ŭ ča ro dn ym słow ie (a so bn ym ci źlit ym z
nie a bo biez) pie ršy a d pa ča tku skład ma je a kcent, to nie i biez
pie ra cho dz ia ć u nia i biaz: n ie było — nia bu dz ie; biaz sol i, biaz
chle ba . Ka li -ž pača tkow y a kcenta wan y skład ma je ŭ sabie a, dyk
nie i biez n ie ź mien iaje cca: „nie ja pia ju: n arod Bož y da ŭ mn ie ŭ
pie śni ła d pryhož y" ; chle b biez masła , ka ša biez sała, a bulba biaz
soli.
D y k t o ŭ k a .
S čyh lik n ie w ia lički h ra ma du ź bira je . Ma ła do mu —
mo ła da ść, a st a ro mu — st a ra ść. A d sło w a « ho d» w yw o dz icca
« ŭ h o dki» . S ło wa mi my w yka z yw a je m na šyje du mki. Pa w a dyr
— h et a če ła w ie k, ka t o ry w o dz ić dru h ich . Pa ra ce płyŭ lo d,
ka t o ry z ma łych re ča k n an ie sła w a da ; šybka płyli la do w yje
kryh i, ra ź biw a ju čysia a b biera h i. Na ŭ ź bia re žž y st a ja ŭ
ma le ń ki da mo k. Zia lo n y le s i pa z ie la n ie ŭ šyja ŭ ž o pa li
w yh le da li w ie lmi pie kn a . Nie
kaž y « ho p» , pa ku l n ie
pie ra sko čyš. Nie jki n ie zn a jo my če ła w ie k u w a jšo ŭ u cha t u . La
ch a t y byŭ n ie w ia liki h aro dčyk. He t y šn u ro k n ia w ydz ie rž a ŭ
ciž a ru , bo jo n n ia mo cn y. Mo w a n ie mca ŭ z a w ie cca n ia mie cka j,
a bieła ru sa ŭ — bie ła ru ska j. W a rt aŭ n ik ćho dz ić u n a čy n a w a ko ł do mu . Bie dn a ja t w a ja h a ło wa ń ka ! Dren n a ja mu
ch a dz ić u ma ro ź liw u ju n o č. Pa ma jo j h a ła w ie a sta n ie cca ŭ sio
t a bie : i t a ŭ ka č, i mia lo n , i st a ro ž a , i pryh o n .
V III . Ka li słow a nie t r e ba pi sa ć
r a z a m; z łu č e n yj e słow y; č a st k i žc, ž, by, b.
a so bn a ,
a
ka li
§ 27. Ka li ka že m, što čaho ś n ia t reba ro bić, što čaho ś nia
ro bicca , a bo što što ś nia dzieje cca , t ady nie pišecca a sobn a. Np.:
n ie mani, n ie bia ry, nie spaŭ , nie św ita ło . Kali-ž kaže m, jaki ch to
jość, a bo ja k što śz ro bleno , ta dy nie piše cca raz a m s ča ro dn ym
sło wa m. Napr.: n iewialikaja jełka , nia do bry če ła w iek, n iepryja ciel.
§ 28. Złu če n yje sło w y.
Ča sa m dwa abo niekalki słoŭ złučaju cca i two ra ć a dno
no waje słowa , kat oraje z aw iecca z łu čen ym. Sło w y, kato ryje z łu ča ju cca ŭ adno z łu čena je, źwiaz ywa ju cca s sa bo j ha ło sna j a. Na pr.:
ma ka cior, čuža - po ln y, druh adzień .
Ča sa mi słow y z łu ča ju cca i biez z łu čaju čaje ha ło sna je, na p.:
dziańhu b, niedastoj -let .
§ 29. Ča st ki že, ž i by, b s pa pia re dn i sło w a m
z lu ča ju cca z łu čko m. Naprykła d: A mo j-že t y la bie dź ka ! A
ma je-ž w y ludzia čki,
dy ku dy-ž w y jdz iecio ? Pryjšo u-by t y, bra cie , z rańn ia , dy
pa pra caw aŭ-by t ro ch i. Zamiest sia dz ieć, padaiła ~b t y, da ču ška ,
ka row y.
VIII. Astanowačnyje znaki.
§ 30. Kab čyt ać do bra , čyt a r pawin ien wie da ć, št o zna ča ć
a st anowa čn yje zn aki:
· “,” Za kaw yka piše cca miž skaza mi ta m, dz ie hu ka ju čy
t ro chu ź dz ie rž ywa jemsia . Ka li vyličaje m nie kalki re čaŭ ,
imion abo nazo va ŭ, ta dy a dłu čaje m wyličen yje słow y
z akaw ykaj, aprača a po šn iaha sło wa , pie ra d ka to rym sta ić i .
Na pr.: My je li kapustu , wie ra ščaku i kru pn ik. Sio leta do bry
ŭ radžaj, ale pšanica , sačeŭ ka i h aroch błaha u ra dz ili.
· “;” Kro pka z za kaw yka j piše cca pamiž skaza mi, kat oryje
w yka zywajuć du mki n ia wie lmi cie sna z łu čenyje miž sa boj.
Pa śla kro pki z za kaw yka j t reba ździe rža ć ho ła s bolej, čymsia
pry z a kaw ycy, i mieniej, čymsia pry kro pcy.
· “.” Kropka st aić na kancy skaz u; pry joj t reba n ia tolki
prypyn ić, a le i pan iz ie ho ła s.
·
“?” Pytalnik staŭ laje cca paśla pytańn ia ; prad im tre ba
paw ysić ho ła s.
·
“!” Kličnik staŭ laje cca paśla w yklikańnia.
·
“:” Dwu kro ppie zna čyć bliz ka to je sama je, što lite ry h . zn ,
(heta zn ačycca), dyk słow y pa śla dwu kro ppia bywa ju ć
a bja śnień- niem ci dale jšym w ywa da m t aho, ab čym kaz ano
ran iej.
·
·
·
·
·
“„ “” Čuž asłoŭ pa ka zywa je, što sło w y, pa mieščenyje ŭ im,
a bo čuž yje, abo n adzvyča jn yje , a bo ŭž wan yje ŭ ja kimn iebu dź
a sa bliw ym, zn ačeńn i.
Ka li
ŭ
apawie dańn i
prywo dziacca ŭłasn yje słow y kaho , to staŭla ju cca ŭ
čuž asłoŭ s papiere dža ju čym dw ukro ppie m.
“-“ Złučo k złučaje dva ci bo lš sło ŭ ta k, što z ich
ro bicca adn a ceła ść; na prykład: pie rš-n a-pie rš. Kali z łu čo k
sta ić na kan cy radka , t o jon pa ka zywa je, što słowa ja šče n ia
skončyło sia, a rešt a jaho jość na ča ro dn ym ra dku .
“—“ Pra cia žka ŭž yvaje cca ta m, dz ie piśmieńn ik pra d
rešaju čym słova m, ci prad ra ź w ia z ka j cho če krych u
pra cia h n u ć cika w a ść čyt a ro ŭ .
“ ( . . . ) ” S ko bki a byjma ju ć ja ku ju -n iebu dź bo čn u ju
ŭ va h u , ka t o ru ju ja n y w yj - ma ju ć sa ź w iaz i ska z u , t a k
št o sło w y pie ra d sko bka mi a st a ju cca cie sn a ź w ia z a n ymi
s sło w a mi pa śla ich , bycca m sło ŭ , pa mie šče n ych u
sko bka ch , z u sim n ie było .
“ . . . ” Nie da ska z st a ŭ la je cca , ka li pi śmie ń n ik n ia ch o če
w yka z a ć u sia je sw a je du mki, a le ch o če prymu sić
čyt a ra , ka b jo n sa m da h a da ŭ sia ja je .
Dyktoŭki.
№ 1, §§ 16—18.
Nichto nia wiedaje, jak chto abiedaje. Naš tata zaniaŭzdoleŭ.
Zamiest mianie jaho ŭziali ŭ sałdaty. I z nieba sarwaŭsia i ziamli nie
dastaŭ. Koń zaniepaŭ na zadnije nohi. Heta pieknaja kraska, ale pachu
nijakaha nie maje. Lapiej haławie pakłanicca, čymsia naham. Koni ŭžo
daŭno zapreženy. Nowaje sita na kałku wisić, a staroje pad łaŭkaj
nawalajecca. Zapiaješ ty ŭ mianie druhim hołasam. Nie zaprohšy, nie
kažy «nu». Zarupiło tabie jechać u takuju pahodu. Huli-huli, dyj u łapci
abuli. Čym chočeš, tut zarablaj i karmisia. Hušču pajeŭ, a jušku na
kahał. Zaraŭnuj jamu. Žyta dobra zarunieło. Na dware zarać pačało.
Niwadniusieńkaje zaranački nie widać na niebie. Zaswarysia na jaho, niechaj nie dureje. Ad kašlu dzicia zasipieło. Haspadynia zaskwaryła bulbu
słaninaj. Choć u łaplenym, aby nie ŭ chaplenym. U bahataha haspadara
poŭnyje arudy roznaha zbožža. Siańnia ŭ nas kapusta z zataŭkaj. Nie
zataŭkaj krupieni, miasa pakładziecca. Praz siłu i koń nie paciahnie.
Cełaje zaŭłońnie nabrała cybuli. Jak zirnuŭ, dyk zaraz i paznaŭ. Inšy
čeławiek staŭ, jak niestaŭ pić. U swaim kraju, jak u raju. Što duša maje,
tym i prymaje. Nie adbiwajsia ad swajho kraju.
№ 2, §§ 19-20.
Leta źbiraje, a zima prajadaje. Daj že, Bože, na. žyćcio, na byćcio,
na dobraje zdaroŭje, na doŭhi wiek. Rańniaja ptuška zubki ciarebić, a
poźniaja wočki tre. Un a dz iła sia św in ka ŭ n iŭ ku : ci n iŭ ku sa ž n i,
ci św in ku z a bi. Ś mie ch i dla ŭ cie ch i, a pra ŭ da dz ie la Bo h a .
Žyw ie h a spa da r z a pa śliw a , n iko mu n ie kła n ia je cca . Ci t y z a pra si ŭ h a ście j n a ła ź bin y? Idz ie cie , dz ie ci, z za st o lla ,
pu ście cie h a ście j. Pa d w ie ča r z a ściu dz ia n ie ło n a dw a re .
Za ča pi ŭ šy ź w ia h u , n ia sko ra a dče pišsia . Nie ź w iaz y- w a jsia
sa mn o j, ja cia bie n ie ča pa ju . Zh an ie n a ma ja ra bo ta . S a ba ka
n ie št a ź w iah licca : z n a ć, ču ž y če la w ie k idz ie . Ka mu z da ło sia ,
a n a mn ie z było sia . Nia bo jsia źw ia h liwa h a , a ku šliw a h a .
A ch w o t a jo ść, a le z da t n a ści n ie ma . Zia mie lka n a s ko rmić, a
sa ma je ści n ia pro sić. Ma ła n ka ź z ia je , źz ia je , dyj bliśn ie . Jo n
n ia z ło ma k, n ia duž a ja ho z ła ma je š. Zło śn ica n a ša i je ści n ie
pa jšła . Na kra j św ie t u pa jdu a d w a s. Ja ki sa ka w ik, t a ki i
kra sa w ik. Zła ŭ lu ja cia bie , la bie dź ku . Pa šu ka j u św i ro n ku
klu ča . T w a ja st u ž ka cia mn ie jša ja ko le ra m a d ma je .
№ 3, § 21.
Š t o bu dz ie miru , t o je j ba bin a mu syn u . Hdz ie ś z a
mo re m, h dz ie ś n a w o st ra w i, t a m ka ba n ž yw ie , łyče m h a re ,
n a h a mi ska ro dz ie , ch w a sto m sie je , z a im pša n ica ro dz ie ,
dz ie d st a ry ch o dz ie , pšan icu ź bira je , pira h i piače i ŭ sio
w o jska ko rmie . Dy n a m t ah o n ie z n a jści, na m t ah o n ie ba čyć,
T a m do bra , dz ie n a s n ie ma . Nie kryča ła w a ro n a ŭ h a ru
la t u čy, a ŭ n iz i pa ha t o w i n ia bu dz ie . Pa d st a ra ść dz ia du la
z a n ie pa da ć
st a ŭ .
Bo h
siole t a
za ra dz i ŭ
pša n icu .
Za ska ro dž yw a j ska re j h a ro d, a ja k z a ska ro dz iš, pryje ž dž a j z
ba ro n a mi da mia n ie . Zach in i a d w ie t ru św it ka j dz icia .
Za ch a w a ŭ ta k, št o n ich t o n ia z no jdz ie . Zw a ry z a cirki s
skw a rka mi. Źw i n ie ła ka mo ra , ź w in ie ła , h dz ie n a ša T a cia n ka
sia dz ie ła , sie dz iu čy ŭ ka mo ry n ie h u la ła , t o n kije a bru sy
t ka ła . Zvyš ło h u w o čy n ia ch o dz ia ć. Zho dliw yje da ju ć w a m
ra dy, a le w y słu ch a ć n ia ch o če cie . Š to ŭ le sie ro dz icca , u
dw a re z ho dz icca . Zda lo ku w idz ić tw a jo w o ka . S kuru ź dz ie rci
t re ba z a h et a ku ju w inu . Ničo h a n ia mo h ska z a ć ź dz i ŭ len y
t w a jo j mo va j. Da j ja kich n ie bu dź z ie rn ia t z re šat a . T wa jo
w o ka z irka , z da lo ku z ie ryć! Zło dz ie ju n ie ma w ie ry, ch o ć
z ia mlu je ść. Zra ń n ia byŭ do ž dž yk.
№ 4, § 22.
Byŭ kw a s, d y n ie było w a s. Nie kła dz i sa ba cy pa lca u
ro t , bo a dku sić. Do ž dž z a sko čyŭ n a s u da ro z ie . Źdz ie k n a d
ch le ba m — w ia liki h re ch . Ka li Bo h z łučyć, če ła w ie k n ie
ra z łu čyć. Pa pa ŭ u n ie ra t , n i ŭ z a d n i ŭ pie ra d. Ko ła s, št o
z ie rn i at n ie ma je , da h a ry ło b z a dz ira je . W yrw i kra sku sa bie .
Irž a ź je ła ko sku . Dz ie ci pa le ź li ŭ sa d. Ba bu la ŭ mie je ka z ki
do bra ka z a ć. S ia ho ń n ia my pa st a w ili ča t yry ko pki sie n a .
Ma łyje dz ieci — ma ły kło pa t , bo lšyje dz ie ci - bo lšy kło pa t .
Mo kry kn o t n ie h a ryć do bra , a ŭ sio t ra ščyć. A bie ca ŭ pa n pa šyć ka ž u ch , i sło w a ja h o cio pła . Usiu z i ma čku ŭ a d n ym
ka ž u šku ch a dž u . Ka la dki — ha spa da rskije pa ra dki. Pryjšli
ka la dki, blin y dy a ła dki. U a z ia ro dz ie su šycca bo b. Na
h ru dz ie w ia liki st o h sie na . Ba ra n čyk z ła ma ŭ n o ž ku . Dz icia
śpic u ka ły scy. My j šli pra z le s w u z ko j da ro ž ka j.
Po ŭ n a ja ła t u ška ma ło dz iw a . Hro šy kru h ły , a dt a h o i
ko t ki. Žyd kra ma čku pa st a w i ŭ la sw a jho pan a dw o rku . Kru ć,
w ie rć, u če ra po čku śmie rć. Kru pka kru p ku da h a n ia je . Na
st u ž cy kryž y ča k w isić. Pčo łki ź bi ra ju ć mio d. Pa ła h čyn ie
idu čy, n o h i pa ma čyli. La ž n a ło ž ku . Dz ia ciu ki z łu bka mi
pa jšli ŭ h ryby .
№ 5, § 28.
Jo n n ie pryja cie l n a š, a n ie pryja cie l. He t a st a ło sia
pra z n ie dah la d. Za a dn a ho bit ah a dw o ch n ia bit ych daju ć i t o
n ie bia ru ć. Nie ba h a bo jliw y jon če la w ie k, n iko li n ie pa mo že
dru h o mu ŭ bia dz ie . Nie ŭ z a ba w i pry- ch a dz i n a z a d. W o n
w yh a n iu , n ia h o dn ika , ka li n ie pa - pra w išsia . T ut n ie da lik u
h ra ša ch jo ść w ia liki. Nia ch o - če š słu ž yć da h o du , to z a
n ie da byt t w o j n ie a dda m u sia je pła t y. Nia śpie ły ja bł yk
sa rw a ŭ , a n ie da śpie ły. T u t n ie ła ska , a k ryŭ da . Pa pa ŭ pa d
bra t n iu ju n ie ła sku . Nie na syć n ie jka ja n a w a s n a pa ła . He t a
du la n ia śpieła ja , a z ia lo n a ja . Jo n z n ie a ch wo ćcie m pa je ch a ŭ
u da ro h u . My n ia św ie t łyje lu dz i, na m pra ba čyć mo ž n a . Jan y
n ia św ie t łyje lu dz i, a cio mn yje . U n ia ŭ mie ki ru ki ka l e ki.
S ka cin a w a ša ja n ia ŭ ło mka ja , n ija k u ła ma ć n ia mo ž n a ŭ
sa sie . Nie ch a j Bo h t a bie pa mo že Nia lo h ku ju ha dz in u
pie re cia rpie li my. T u t a st a lisia ma je n ie da bo rki. Žyćcio m
sw a im n a m n ie sła w u čyn iš.
№ 6, § 29.
Za je ch a ŭ -by, ka li -b z ru čyło sia . Ja n a pie rša ja ma j a
n ie pryja cie lka : ka b prymie ła , u łyž cy-b w a dy u t a piła . T re ba -ž
było z da rycca h e t ka mu n ie šča ściu ! Pa jšli -b siah o ń n ia ka sić,
a le do ž dž pa jšo ŭ . Ka b w ie dań n ie , dz ie pa w a lišsia , w a le j -by
t a m sie ŭ . Ča h o ž w y ch o če cie a d ich , ja n y-ž w a m n ičo h a n ie
a bie ca li? Jon w ycia ŭ -by, ka li -b t y n ie z a t u li ŭ mia n ie . Ja ko je ž he t a kre siwo , št o ah n iu n ie da je . T re było -b z ž a ć siah oń n ia
ja čmie ń , bo pie ra śpie je . Ka li -b ź w ieź li sn a py ŭ h u mno , ŭ sio
było -b do bra . Da j -ž e , Bo ž e , ka b ž yt a ra dz iło n a n iw ie ko pami,
n a t a ku ŭ ma ło t a m, a ŭ a ru dz ie spo ra m. La pie j by- ło -b
pra ca w a ć do ma , čy msia pa św ie cie ba dz ia cca .
“Akańnie” u prawapisie prawiedzieno A. Łuckiewičem pawodłuch
ustanoŭlenaha im prawiła.
RASPAZNAVAŃNE VYKANAŬ ALIAKSANDAR KOŠAL (EMAIL:
[email protected]; +1 260 267 6263)
© PDF: Камунікат.org, 2012