Ochrona ¿ubra w Puszczy Bia³owieskiej Zagro¿enia i

Ochrona ¿ubra w Puszczy Bia³owieskiej
Zagro¿enia i perspektywy rozwoju populacji
European bison conservation in the Bia³owie¿a Forest
Threats and prospects of the population development
Redaktorzy [Editors]
Rafa³ KOWALCZYK
Dorota £AWRESZUK
Jan Marek WÓJCIK
2010
.
17
Rekomendacje do strategii ochrony ¿ubra
w Puszczy Bia³owieskiej
Rafa³ KOWALCZYK, Dorota £AWRESZUK,
Krzysztof NIEDZIA£KOWSKI, Jan M. WÓJCIK
Zak³ad Badania Ssaków Polskiej Akademii Nauk, ul. Waszkiewicza 1,
17-230 Bia³owie¿a, email: [email protected]
Dzia³ania prowadzone w ostatnich latach spowodowa³y poprawê sytuacji ¿ubra
w Puszczy Bia³owieskiej oraz zwiêkszy³y poziom akceptacji tego gatunku
w regionie. DoraŸne dzia³ania finansowane z okresowych projektów nie mog¹
jednak zast¹piæ nowoczesnej i dostosowanej do warunków lokalnych strategii
ochrony i zarz¹dzania populacj¹ ¿ubrów, opartej na wynikach badañ naukowych i dobrej praktyce. Wprowadzenie takiej strategii jest konieczne, aby
zapewniæ trwa³¹ i skuteczn¹ ochronê stada stanowi¹cego trzon œwiatowej
populacji ¿ubrów.
¯ubr, najwiêksze l¹dowe zwierzê Europy, jest w ochronie przyrody sztandarowym przyk³adem gatunku uratowanego od zag³ady i przywróconego
naturze. Mimo, ¿e restytucja ¿ubra zakoñczy³a siê sukcesem i jego liczebnoœæ
stopniowo wzrasta, nadal wystêpuj¹ powa¿ne zagro¿enia dla trwa³oœci tego
gatunku. Wiêkszoœæ zagro¿eñ wskazywanych od pocz¹tku restytucji i zebranych w opublikowanej w 2004 roku strategii ochrony ¿ubra (European bison
– Status survey and conservation action plan, Z. Pucek, red.) nadal pozostaje
aktualna. Pojawiaj¹ siê te¿ nowe zagro¿enia zwi¹zane z rozwojem infrastruktury i turystyki na obszarach zasiedlanych przez ¿ubra.
Populacja ¿ubrów w Puszczy Bia³owieskiej stanowi trzon œwiatowego
stada gatunku i jest Ÿród³em osobników dla tworzenia nowych populacji
212
R. Kowalczyk i in.
wolno ¿yj¹cych i hodowli zamkniêtych oraz wzmacniania ju¿ istniej¹cych.
W 2004 roku Zak³ad Badania Ssaków PAN rozpocz¹³ szeroki program badañ
ekologicznych i genetycznych nad ¿ubrem oraz zainicjowa³ nowy projekt
zwi¹zany z ochron¹ tego gatunku w pó³nocno-wschodniej Polsce – Program
¯ubr. Pocz¹tkowo dzia³ania tego programu dofinansowane by³y przez Frankfurt
Zoological Society i fundacjê Ekofundusz, a od 2006 r., w ramach projektu
„Ochrona ¿ubra w Puszczy Bia³owieskiej – Kraina ¯ubra”, wspierane s¹ przez
unijny mechanizm finansowy LIFE.
Jednym z wa¿niejszych zadañ projektu by³o opracowanie wytycznych do
strategii zarz¹dzania i zrównowa¿onej ochrony ¿ubra w Puszczy Bia³owieskiej, przeciwdzia³aj¹cej zagro¿eniom oraz umo¿liwiaj¹cej zmniejszanie
uzale¿nienia ¿ubrów od cz³owieka. Strategia ta powinna opieraæ siê przed
wszystkim na wiedzy naukowej, ale te¿ uwzglêdniaæ dotychczasowe doœwiadczenia praktyczne. W tym zakresie niezwykle wa¿na jest wspó³praca zarz¹dców
populacji, leœników, naukowców, lokalnych samorz¹dów oraz decydentów,
która mo¿e zaowocowaæ wypracowaniem efektywnych zasad zarz¹dzania i ochrony populacji ¿ubrów w regionie. Wiedza ekologiczna, jako podstawa dzia³añ
ochronnych, mo¿e zagwarantowaæ trafnoœæ i skutecznoœæ podejmowanych
decyzji oraz osi¹ganie zamierzonych celów.
Do priorytetowych i d³ugoterminowych kierunków dzia³añ w zakresie
ochrony ¿ubra w regionie Puszczy Bia³owieskiej nale¿y zaliczyæ:
– wprowadzenie strategii zarz¹dzania i ochrony populacji ¿ubrów opartej
na podstawach naukowych, przeciwdzia³aj¹cej aktualnym zagro¿eniom
gatunku;
– stworzenie rozleg³ego obszaru wystêpowania gatunku i umo¿liwienie ¿ubrom swobodnych migracji;
– d¹¿enie do zmniejszenia antropopresji (uzale¿nienia od cz³owieka) gatunku;
– d¹¿enie do wiêkszego udzia³u czynników naturalnych w kszta³towaniu dynamiki liczebnoœci populacji. Ze wzglêdu na status ochronny ¿ubra, praktykowane od lat eliminacje ¿ubrów (odstrza³) nie powinny mieæ charakteru
redukcji liczebnoœci ani regulacji struktury p³ciowo-wiekowej populacji.
Puszcza Bia³owieska, jako matecznik ¿ubra oraz unikalny w skali œwiatowej obiekt przyrodniczy, powinna byæ wolna od komercyjnych odstrza³ów
¿ubra; Odstrza³ powinien mieæ charakter wy³¹cznie sanitarny lub eliminuj¹cy zagro¿enia (odstrza³ osobników agresywnych);
– d¹¿enie do utrzymania mo¿liwie jak najwiêkszej powierzchni ³¹k œródleœnych (ograniczenie sukcesji leœnej, koszenie), które stanowi¹ kluczowe
œrodowisko dla ¿ubra (preferowane obszary ¿erowe);
– zmiana systemu dokarmiania, polegaj¹ca na rozproszeniu i stopniowym
ograniczeniu dokarmiania;
– szybkie reagowanie na sytuacje konfliktowe powodowane przez ¿ubry;
Rekomendacje do strategii ochrony ¿ubra w Puszczy Bia³owieskiej
213
– monitorowanie stanu zdrowotnego ¿ubrów oraz podejmowanie dzia³añ
zmierzaj¹cych do przeciwdzia³ania pogarszaniu siê tego stanu, a nawet jego
poprawê;
– zarz¹dzanie populacj¹ oparte na wspó³dzia³aniu instytucji zaanga¿owanych
w ochronê ¿ubra oraz pozyskiwanie funduszy na dzia³ania ochronne, monitoring populacji (przestrzenny, zdrowotny, genetyczny) i badania naukowe.
Wspó³dzia³anie powinno byæ oparte na jasno okreœlonych kompetencjach
poszczególnych instytucji;
– prowadzenie dzia³añ edukacyjnych zwiêkszaj¹cych akceptacjê gatunku
wœród lokalnych spo³ecznoœci oraz zaanga¿owanie samorz¹dów lokalnych
i okreœlonych grup spo³eczeñstwa w ochronê ¿ubra;
– prowadzenie badañ naukowych ukierunkowanych na rozwi¹zywanie problemów zwi¹zanych z ochron¹ gatunku oraz zmierzaj¹cych do wypracowania solidnych naukowych podstaw do zarz¹dzania populacjami ¿ubra.
Powy¿sze dzia³ania mog¹ byæ zrealizowane poprzez kontynuacjê dotychczas prowadzonych zadañ zainicjowanych w ramach Programu ¯ubr, oraz
wnikliw¹ analizê obecnego sposobu zarz¹dzania populacj¹ i wprowadzenie
odpowiednich modyfikacji, maj¹cych na celu przeciwdzia³anie istniej¹cym
i pojawiaj¹cym siê zagro¿eniom.
Rozpoczête w ostatnich latach dzia³ania zwi¹zane z realizacj¹ Programu
¯ubr oraz projektu LIFE przyczyni³y siê do wiêkszego rozproszenia populacji,
polepszenia warunków bytowania ¿ubrów (rekultywacja ³¹k, budowa wodopojów), zmniejszenia wielkoœci ugrupowañ zimowych, a tak¿e wzrostu akceptacji ¿ubra poprzez w³¹czanie miejscowej ludnoœci w dzia³ania ochronne
(kontraktacja ³¹k) oraz dzia³ania edukacyjne i promocyjne.
Pomimo pozytywnych rezultatów zainicjowanych w ostatnich latach
dzia³añ ochronnych, konieczna jest ich kontynuacja oraz wprowadzanie
nowych. Do najwa¿niejszych z nich nale¿¹:
– rozprzestrzenianie populacji poza obszar Puszczy Bia³owieskiej w kierunku
Puszczy Mielnickiej oraz Puszczy Knyszyñskiej – docelowy obszar wystêpowania ¿ubra w województwie podlaskim powinien obejmowaæ kompleksy
leœne Puszczy Bia³owieskiej, Knyszyñskiej i Mielnickiej, tereny je ³¹cz¹ce
oraz obszary ³¹kowe do nich przylegaj¹ce. W obszarze tym powinno nastêpowaæ naturalne, ale podlegaj¹ce kontroli, rozprzestrzenienie siê populacji
i swobodne migracje osobników pomiêdzy stadami;
– zmniejszanie zimowej koncentracji ¿ubrów poprzez utrzymywanie rozproszonego systemu zimowego dokarmiania oraz jego redukcjê w g³ównych
ostojach (oddz. 422, 391 i OO HwoŸna). Intensywne dokarmianie w tych
miejscach prowadzi do silnej koncentracji ¿ubrów, ska¿enia terenu i wzrostu
zapaso¿ycenia;
– dzia³ania w œrodowisku poprawiaj¹ce warunki ¿ycia ¿ubrów (odpowiednio
wczesne koszenie ³¹k i gromadzenie na nich siana);
214
R. Kowalczyk i in.
– dzia³ania promocyjne i edukacyjne zmierzaj¹ce do wzrostu akceptacji ¿ubra przez mieszkañców regionu;
– wprowadzenie programów rolnoœrodowiskowych zwi¹zanych z ¿ubrem
(dop³aty do ³¹k i obszarów leœnych u¿ytkowanych przez ¿ubry);
– wykorzystanie w zarz¹dzaniu populacj¹ ¿ubrów wyników badañ naukowych
w wiêkszym ni¿ dotychczas zakresie.
Nowoczesny i dostosowany do warunków lokalnych sposób zarz¹dzania
populacj¹ ¿ubrów w Puszczy Bia³owieskiej jest konieczny do zapewnienia
trwa³oœci wystêpowania tego gatunku w regionie. Strategia ochrony bia³owieskiej populacji ¿ubrów, objêtej badaniami naukowymi od pocz¹tku
restytucji, powinna stanowiæ model dla zarz¹dzania innymi dziko ¿yj¹cymi
populacjami gatunku. ¯ubr jako gatunek zagro¿ony i priorytetowy Wspólnoty
Europejskiej wymaga szczególnych dzia³añ w celu zapewnienia skutecznej
jego ochrony w przysz³oœci.
Wybrane piœmiennictwo
Appolonio M., Andersen R., Putman R. (red.) 2010. European ungulates and their management in
the 21st century. Cambridge University Press.
Gordon I. J., Hester A. J., Fiesta-Bianchet M. 2004. The management of wild large herbivores to
meet economic, conservation and environmental objectives. Journal of Applied Ecology 41:
1021–1031.
Pucek Z. (ed.); Pucek Z., Belousova I. P., Krasiñska M., Krasiñski Z. A., Olech W. 2004. European
bison. Status Survey and Conservation Action Plan. IUCN/SSC Bison Specialist Group.
IUCN, Gland, Switzerland and Cambridge, UK.
Rekomendacje do strategii ochrony ¿ubra w Puszczy Bia³owieskiej
215
Summary
Guidelines for conservation and management
of European bison in Bia³owie¿a Primeval Forest
Rafa³ KOWALCZYK, Dorota £AWRESZUK,
Krzysztof NIEDZIA£KOWSKI, Jan M. WÓJCIK
European bison is the largest terrestrial mammal in Europe and a
flagship species for nature conservation. After extinction during World War I,
it was restored on the basis of captive animals and brought back to the wild.
Bia³owie¿a Primeval Forest has played the most important role during species
restoration and local population still constitutes the core of a worldwide
bison herd. In 2004, the Mammal Research Institute of the Polish Academy of
Sciences in Bia³owie¿a started a wide program of genetic and ecological
research on European bison as well as initiated a conservation project called
Bison Programme. Initially financed by the Frankfurt Zoological Society and
the Polish EcoFund Foundation, since 2006 it has been supported by the EU
LIFE fund. One of the major objectives of the LIFE project “European bison
conservation in the Bia³owie¿a Forest – Bison Land” is to design modern tools
and propose guidelines for the sustainable conservation and management of
the European bison in the Bia³owie¿a Forest. Successful bison conservation
requires collaboration of managers, researchers, and policymakers to develop
science-based management. It also needs extended ecological knowledge to
devise appropriate management regimes and to achieve the agreed aims.
Finally, it should counteract actual and potential threats to the bison and
result in the wider naturalization of the species. This can be achieved
through: (1) dispersion of the population; (2) change and reduction of
supplementary feeding scheme; (3) restoration and maintenance of forest
meadows – key habitats for bison; (4) increase of species acceptance
(promotion of the species, public education, agro-environmental programs);
(5) management based on ecological knowledge and clear division of responsibilities. Modern and fit-for-purpose management of the European bison in the
Bia³owie¿a Primeval Forest is essential for the long term survival of the species
and may become a model for the management of other free-ranging herds.
.