Od uwielbienia do negacji

Relacje – dyskusje – konfrontacje
„Od uwielbienia do negacji”
– Józef Piłsudski w podręcznikach historii
w szkole powszechnej (podstawowej)
w II RP i okresie stalinowskim PRL
W Drugiej Rzeczypospolitej, w nauczaniu historii we wszystkich typach
szkół, lansowano głównie heroistyczny model dziejów Polski. Nadrzędnym
celem wszystkich podejmowanych działań był interes państwa polskiego,
który uosabiał Józef Piłsudski. Władze państwowe przywiązując dużą
wagę do wychowania patriotycznego dzieci i młodzieży, szczególnie
eksponowały pozytywne dla Polski wydarzenia dziejowe.
HENRYK SKŁADANOWSKI
II RP – cele i zadania wychowawcze
szkolnictwa
Po przewrocie majowym w 1926 roku ideolodzy obozu rządowego jeszcze bardziej
eksponowali osobę Józefa Piłsudskiego, już
nie tylko jako wyzwoliciela Polski spod panowania zaborców, ale również obrońcę
państwa przed destrukcją i upadkiem. Pedagodzy związani z sanacją szczególnie szeroko
propagowali tzw. wychowanie państwowe,
nazywane również obywatelsko-państwowym lub obywatelskim. Ponadto wielu autorów artykułów propagujących myśl polityczną sanacji w zakresie wychowania państwowego jasno i otwarcie twierdziło, że dopiero
zamach majowy umożliwił wprowadzenie
w życie nowego ideału wychowawczego, np.:
„Po uwolnieniu Państwa, jako najwyższej organizacji życia społecznego, od wpływów destrukcyjnych partyjniactwa w maju 1926 r.
przez Marszałka Józefa Piłsudskiego, mógł
Rząd, a w tym wypadku jego część – Ministerstwo Oświaty zacząć tworzyć program
pracy, obliczony na dłuższą metę, czyli rozpocząć prowadzenie polityki oświatowej; teraz
dopiero zjawiła się możliwość skonkretyzowania ideału wychowawczego i ożywienia coraz bardziej apatycznego szkolnictwa nową
ideą. Z chaosu walk partyjnych wyłoniło się
Państwo, jako najwyższe dobro, i zażądało
od obywateli służby dla siebie. Zażądało tego
1
i od szkolnictwa” . Ponadto w celu ujednolicenia w całym kraju ustroju szkolnego, tj.
ustalenia wieku szkolnego, czasu trwania
obowiązku szkolnego, organizacji szkół,
wprowadzenia nowego ideału wychowawczego, itp., z inspiracji piłsudczyków, Sejm
RP uchwalił w dniu 11 marca 1932 roku
2
ustawę o ustroju szkolnictwa . Reforma
szkolnictwa została przygotowana i przeprowadzona przez ówczesnego ministra wyznań
religijnych i oświecenia publicznego, jednego z głównych ideologów sanacji, Janusza
Jędrzejewicza.
Według przyjętych przez sanację kryteriów, najwyższą wartością było państwo, ro-
1
M. Sokorski, Realizowanie wychowania państwowego w szkole, Dziennik Urzędowy Kuratorium
Okręgu Szkolnego Warszawskiego, dalej DzUKOSzW, Warszawa 1932, nr 1, poz. 15, s. 32.
2
Ustawa z dnia 11 marca 1932 roku o ustroju szkolnictwa, Dziennik Ustaw Rzeczypospolitej Polskiej, 1932, nr 38, poz. 389, s. 639–645.
30
Wiadomości Historyczne
Relacje – dyskusje – konfrontacje
zumiane jako „zbiorowy wysiłek, zbiorowa
praca i zbiorowy obowiązek społeczeństwa
oraz jako wspólna własność ogółu obywateli
i ich najwyższe dobro materialne i moralne,
oraz jego dobrobyt, rozwój i mocarstwowość”.
Występowała jednak tendencja do fetyszyzacji państwa i utożsamiania go z rządem
i marszałkiem Józefem Piłsudskim. Tak
więc cechy modelu obywatela propagowane przez sanację to przede wszystkim: „ideowość, patriotyzm, umiejętność podporządkowania osobistego i grupowego interesu-interesom państwa, silna wola i charakter,
wytrwałość, zdyscyplinowanie, realistyczne
ocenianie rzeczywistości, samodzielność, odpowiedzialność, wiara we własne siły, zaangażowanie w życie zbiorowe, pracowitość
3
oraz elementarne wartości moralne” .
Wzorzec osobowy
– czy podręcznikowy marszałek mógł
powiedzieć o sobie: państwo to ja?
W programach i podręcznikach do nauki historii wydanych po uchwaleniu usta-
wy jędrzejewiczowskiej z 1932 roku jeszcze
bardziej wyeksponowano postać Józefa Piłsudskiego jako wzór osobowy do naśladowania przez wszystkich obywateli państwa
polskiego.
Zawsze podkreślano decydującą rolę, jaką odegrał Józef Piłsudski w odzyskaniu niepodległości. Były to między innymi następujące, obowiązkowe tematy lekcji zawarte
w programach nauczania dla różnych rodzajów szkół i stopni nauczania: Józef Piłsudski
Naczelnikiem Odrodzonego Państwa Polskie4
go , Objęcie władzy w odrodzonym Państwie
5
Polskim przez Józefa Piłsudskiego , 11 listopada 1918 r., objęcie władzy przez Józefa Pił6
sudskiego , Z walk o wyzwalanie się dzielnic,
Naczelnik Państwa i Wódz Naczelny Józef Pił7
8
sudski , Naczelnik Państwa Józef Piłsudski .
Wynikało to z celów wychowawczych sanacji
gdzie łączyły się one ściśle z przekazywanym
materiałem historycznym. Potwierdziły to
opracowane przez dydaktyków wytyczne
do nauczania historii, gdzie stwierdzono
miedzy innymi: „Cele poznawcze łączą się
3
K. Jakubiak, Wychowanie państwowe jako ideologia wychowawcza sanacji, Bydgoszcz 1994, s. 49–51.
Por.: W. Adamski, Wychowanie państwowe – próba ujęcia podstaw socjologicznych zagadnienia, Poznań 1933;
F. W. Araszkiewicz, Ideały wychowawcze Drugiej Rzeczypospolitej, Warszawa 1978; K. Bartnicka, Wychowanie
państwowe, Wrocław 1972; R. Bäcker, Problematyka państwa w polskiej myśli socjalistycznej lat 1918–1948,
Toruń 1994; J. Faryś, Piłsudski i piłsudczycy. Z dziejów koncepcji polityczno-ustrojowej (1918–1939), Szczecin 1991; W. Garbowska, Szkolnictwo powszechne w Polsce w latach 1932–1939, Wrocław – Warszawa – Kraków – Gdańsk 1976; A. Garlicki, Józef Piłsudski 1867–1935, Warszawa 1990; M. Iwanicki, O ideowo-wychowawczym oddziaływaniu sanacji na młodzież szkolną i akademicką, Siedlce 1986; M. Klepacz, Kierunki
organizacyjne oraz ideały wychowawcze we współczesnym szkolnictwie polskim, Katowice 1937; W. Kowalski,
Marszałek Józef Piłsudski jako wychowawca, Wilno 1939; W. T. Kulesza, Koncepcje ideowo-polityczne obozu
rządzącego w Polsce w latach 1926–1935, Wrocław – Warszawa – Kraków – Gdańsk – Łódź 1985; S. Łempicki, Piłsudski jako wychowawca, Lwów 1936; A. Radziwiłł, Ideologia wychowawcza sanacji i jej odbicie w polityce szkolnej w latach 1926–1939, Uniwersytet Warszawski 1966; H. Składanowski, Stosunki polsko-sowieckie
w programach nauczania i podręcznikach historii w szkole powszechnej (podstawowej) w Polsce w latach 1932–1956, Toruń 2004; W. Suleja, Józef Piłsudski, Wrocław – Warszawa – Kraków 1995; W. Szulakiewicz, Historia oświaty i wychowania w Polsce 1918–1939, Toruń 2000; J. Szwed, Drogowskazy obywatelskie
w pismach i mowach Józefa Piłsudskiego, Wilno 1935; A. Wierzbicki, Naród-państwo w polskiej myśli historycznej dwudziestolecia międzywojennego, Wrocław – Warszawa – Kraków – Gdańsk 1978; S. Wołoszyn, Nauki o wychowaniu w Polsce w XX wieku. Próba zarysu encyklopedycznego, Warszawa 1992.
4
Program nauki w Publicznych Szkołach Powszechnych Pierwszego Stopnia z polskim językiem nauczania, Ministerstwo Wyznań Religijnych i Oświecenia Publicznego, Lwów 1936, s. 140.
5
Ibidem, s. 142.
6
Program nauki w Publicznych Szkołach Powszechnych Drugiego Stopnia z polskim językiem nauczania, Ministerstwo Wyznań Religijnych i Oświecenia Publicznego, Lwów 1936, s. 211.
7
Ibidem, s. 213.
8
Program nauki w Publicznych Szkołach Powszechnych Trzeciego Stopnia z polskim językiem nauczania
(tymczasowy), Ministerstwo Wyznań Religijnych i Oświecenia Publicznego, Lwów 1934, s. 211.
5/2006
31
Relacje – dyskusje – konfrontacje
ściśle z celami wychowawczymi [...]. Aż
wreszcie wskazują wyraźną postawę w kształtowaniu przez historię pewnego typu człowieka – obywatela. Ta znajomość przeszłości Polski ma kształtować w młodzieży uczucie
miłości do ojczyzny i przywiązanie do państwa, dumę z przynależności do niego i szacunek do jego tradycji, oraz dawać elementarne
przygotowanie do pełnienia w przyszłości obowiązków obywatelskich. Zaznajomienie z postaciami bohaterów dziejowych winno rozwinąć w młodzieży kult wielkości i bohaterstwa,
umocnić wiarę w ideały i nauczyć żyć dla nich
i walczyć o nie [...]. Zrozumienie ich ułatwia
fakt, że wypływają one najściślej z całej konstrukcji ustrojowo-programowej nowej szko9
ły . Głównym bohaterem narodowym i wzorem do naśladowania był Józef Piłsudski i to
w szczególności jego osoby dotyczyły zawarte w programie sformułowania. Podobnie
wyglądała tematyka nauczania zawarta
w opracowanych na podstawie programów
podręcznikach. We wszystkich książkach historii, na różnych szczeblach nauczania eksponowano zasługi Marszałka w walce o niepodległość oraz budowę silnej Polski. Był on
osobą, której życiorys szczegółowo omawiano na lekcjach historii, co znajdowało odzwierciedlenie w wydawanych podręcznikach np. w książce do nauczania historii
w klasie VI-tej, kurs A, temat 31. Dzieciń10
stwo i młodość Józefa Piłsudskiego ; kurs B,
temat 40. Józef Piłsudski i przygotowania
do walki z Rosją o niepodległość oraz 48.
11
Śmierć Józefa Piłsudskiego . Drugą osobą
eksponowaną w państwie był zawsze prezydent Ignacy Mościcki. Prezydent nie miał
jednak większych szans w rywalizacji z Marszałkiem, gdyż jego podobizna była umieszczana w podręcznikach do nauczania historii
przeważnie jeden raz, a Komendanta wielokrotnie. Na przykład w podręczniku do klasy VI-tej kursu A, były to następujące fotografie: Józef Piłsudski w latach dziecięcych,
Na emigracji w Londynie (J. Piłsudski i I. Mościcki), Komendant Józef Piłsudski, Komendant Piłsudski w czasie walk na Wołyniu, Komendant Piłsudski na meczu piłkarskim 2
pułku legionów z 4 pułkiem legionów, Powrót
12
Komendanta z Magdeburga . Podobnie wyglądała sytuacja w podręczniku kursu B: Józef Piłsudski w 1905 roku, Komendant J. Piłsudski, Statek Piłsudski, Marszałek Józef
Piłsudski na tle Belwederu, Pogrzeb Marszałka Piłsudskiego w dniu 17 maja 1935 roku
13
w Warszawie .
O zbieżności materiału zawartego
w podręcznikach z treściami określonymi
w programach nauczania świadczą również
inne tematy lekcji, eksponujące postać i zasługi Józefa Piłsudskiego. Na przykład
w podręczniku kursu A w temacie: 49. O Józefie Piłsudskim, Naczelniku odrodzonego
Państwa Polskiego, stwierdzono między innymi: „Tymczasem nowa Rosja, która
po upadku cesarstwa rosyjskiego urządziła
się jako republika, znów zapanowała nad
Ukrainą, a w roku 1920 wojska jej dotarły aż
pod samą Warszawę. Tu jednak Naczelnik
Państwa, Marszałek Józef Piłsudski zadał im
straszliwą klęskę, po czym Rosja zawarła
z Polską pokój, w którym nasza Rzeczpospolita otrzymała dzisiejsze wschodnie grani14
ce” . Był to bardzo uproszczony sposób
9
W. Martynowiczówna, Organizacja pracy nauczyciela historii w szkole powszechnej. Wskazówki praktyczne, Warszawa 1934, s. 5–6; H. Pohoska, Historia w Szkole Powszechnej. Wskazówki metodyczne zastosowane do nowego programu, Warszawa 1933; W. Hoszowska, Jak realizować nowy program historii, Warszawa 1933; E. Maleczyńska, Nauczanie historii w szkole średniej, Lwów 1937.
10
J. Schönbrenner, Obrazki z dziejów Polski. Podręcznik do nauki historii dla VI klasy szkół powszechnych II stopnia. Kurs A, Warszawa 1938, s. 61.
11
K. Drewnowski, Obrazy z dziejów Polski dawnej i obecnej. Podręcznik do nauki historii dla VI klasy
szkół powszechnych 2 stopnia. Kurs B, Lwów 1937, s. 105, 131.
12
J. Schönbrenner, op. cit., s. 61, 63, 65, 67, 68, 75.
13
K. Drewnowski, op. cit., s. 106, 112, 130, 131, 132.
14
Wł. Jarosz i T. Pini, Opowiadania z przeszłości i teraźniejszości Polski. Podręcznik do nauki historii
dla IV klasy Szkół Powszechnych 1 Stopnia. Kurs A, Lwów 1939, zatwierdzony przez Ministerstwo Wyznań Religijnych i Oświecenia Publicznego (nr II Pr. 17081/38), s. 120–121.
32
Wiadomości Historyczne
Relacje – dyskusje – konfrontacje
przedstawiania historii, ale wynikał głównie
z dostosowania jej wykładu do poziomu
ucznia czwartej klasy. Zawierał jednak duży
ładunek emocjonalny, na przykład słowa:
zadał im straszliwą klęskę oraz eksponował
zasługi Józefa Piłsudskiego w zwycięstwie
nad bolszewikami.
W podręczniku kursu B informacje dotyczące Marszałka nie odbiegały od ukazanych w kursie A, eksponując jego osobę
w działaniach po odzyskaniu niepodległości, np. temat 40. Objęcie władzy w odrodzonym Państwie Polskim przez Józefa Piłsudskiego, gdzie stwierdzono: „Naczelnik
państwa mianował Rząd (ministrów), zwołał do Warszawy pierwszy Sejm odrodzonej
Polski, powierzając mu opracowanie
i uchwalenie Konstytucji. Organizował wojsko polskie i na jego czele odniósł świetne
zwycięstwo, odpierając najazd rosyjski
w 1920 roku. Jako wyraz gorącego uznania
dla swego wodza wojsko ofiarowało Naczelnikowi państwa, Józefowi Piłsudskiemu, bu15
ławę marszałkowską” . Zastosowanie
określeń wartościujących, np. odniósł świetne zwycięstwo, jednoznacznie ukierunkowywało uczniów na osobę Marszałka jako
głównego sprawcę zwycięstwa nad bolszewikami w wojnie polsko-sowieckiej. Podobnie powyższą kwestię przedstawiono
w podręczniku kursu C. W podrozdziale
Cud nad Wisłą autorzy bardzo emocjonalnie przedstawili młodzieży zwycięstwo Polaków nad bolszewikami, eksponując głównie zasługi J. Piłsudskiego: „Mimo to tu
właśnie, nad dolny Wieprz, przybył w połowie sierpnia Naczelnik Państwa i stąd wymierzył wrogowi śmiertelny cios. Niespodziewanie, gdy bolszewicy uważali się już za
zwycięzców, ruszyły polskie dywizje znad Wieprza ku Łukowu, Siedlcom i dalej na północ,
rozbijając w puch stojące im na drodze bolszewickie dywizje [...]. Zwycięstwo polskie,
zwane „Cudem nad Wisłą”, ocaliło Polskę
16
i całą Europę” .
Naczelnik Państwa J. Piłsudski w rozmowie z generałem
Edwardem Rydzem-Śmigłym przed ofensywą znad Wieprza.
Fotograf nieznany.
Natomiast w książce W. Martynowiczówny ukazano Józefa Piłsudskiego nie
tylko jako dowódcę jednostek, które przełamały sowiecki front nad Wieprzem, ale
również jako twórcę powyższego planu:
„W ciągu dnia odbierał raporty, odbywał narady z rządem, z dowódcami, nocą w samotności i ciszy rozważał plany ratowania Polski
od zagłady. W rocznicę pamiętnego wymarszu Pierwszej Kadrowej Kompanii w nocy z
5 na 6 sierpnia miał już plan gotowy. Rano
wydał poufne rozkazy dowódcom upatrzo17
nych oddziałów wojska” . Tak więc przedstawiając przebieg wojny polsko-bolszewickiej, autorzy podręczników gloryfikowali
przy każdej okazji osobę Józefa Piłsudskiego, jakby inni dowódcy w ogóle nie istnieli,
a on sam dowodził wszystkimi oddziałami
osobiście. Był to właśnie jaskrawy przykład
wychowania państwowego, gdzie duży nacisk kładziono na eksponowanie znaczenia
wybitnych jednostek w życiu narodu, którego uosobieniem był Marszałek.
Drugim głównym elementem wykorzystywanym przez sanację do propagowania wielkości Józefa Piłsudskiego był zamach majowy 1926 roku, w którym Marszałek został
15
W. Martynowiczówna, Obrazy z przeszłości i teraźniejszości. Podręcznik do nauki historii dla IV klasy
Szkół Powszechnych 1 Stopnia. Kurs B, Lwów 1937, s. 167.
16
Wł. Jarosz i T. Pini, op. cit., Kurs C, Lwów 1938, s. 107.
17
W. Martynowiczówna, op. cit., Kurs C, Lwów 1938, s. 125-126.
5/2006
33
Relacje – dyskusje – konfrontacje
wyeksponowany jako mąż opatrznościowy,
ponownie ratujący Polskę przed upadkiem.
Na wstępie autorzy podręczników uwypuklili fatalne funkcjonowanie sejmu, który ich
zdaniem nie potrafił sprawnie rządzić państwem i dbał tylko o własne interesy: „Gdy
po walkach z wrogami zewnętrznymi nastał
pokój, odżyła dawna niezgoda, kłótnie i swary
między stronnictwami. Potworzyło się bowiem
wiele stronnictw, czyli partii liczących w Sejmie niekiedy zaledwie po kilku posłów, którzy
– podobnie jak to było w dawnej Rzeczypospolitej – swoją wolę chcieli narzucić Państwu
mając na oku swój interes, a nie Państwa.
Partie te, kierowane przez chciwych władzy
przywódców, bardzo często obalały rządy, tak
że ministrowie zmieniali się przeciętnie dwa
razy w roku. Wskutek tego zdarzało się, że minister, tak krótko urzędując, nie miał nawet
czasu na dokładne zapoznanie się ze sprawa18
mi, które objął po swoim poprzedniku oraz
Posłowie, podzieleni na liczne grupy – stronnictwa, wiedli spory nie tylko o to, jak najlepiej
o czymś postanowić, jak najlepiej Polską kierować, ale o wpływ na ludzi, o znaczenie,
o władzę, nawet o korzyści osobiste własne.
Zależnie od tego, kto wziął górę, żądano
od Prezydenta zmiany ministrów kierujących
różnymi działami pracy dla Państwa. Nie było
spokojnej systematycznej pracy. Groził zamęt
19
w kraju, utrata powagi wobec obcych” . Było
to celowe potęgowanie napięcia, aby później
wyeksponować zbawcze działania Józefa Piłsudskiego.
Na uwagę zasługuje również fakt, iż
autorzy podręczników generalnie nie
używali określeń typu zamach majowy
lub przewrót majowy dla scharakteryzowania działań związanych z tymi wydarzeniami, np.: „Toteż z troską myślał o przyszłości kraju marszałek Piłsudski, który
po uchwaleniu konstytucji złożył godność Naczelnika Państwa i zamieszkał na wsi niedaleko Warszawy. Najwięcej oburzało go wtrą-
canie się stronnictw sejmowych do wojskowości, mianowicie rozstrzyganie o tym, czego
wojsku potrzeba, kto ma być ministrem spraw
wojskowych, a nawet o tym, kto na wypadek
wojny będzie naczelnym wodzem. Wreszcie
w roku 1926 Marszałek położył koniec rządom sejmowym: silny dzięki armii, która stała po jego stronie, skłonił sejm do takiej zmiany konstytucji, aby dawała Prezydentowi
Rzeczypospolitej więcej władzy. Od tego czasu
Prezydent, jeżeli się nie zgadzał z sejmem,
mógł go rozwiązać i na jego miejsce nakazać
wybór nowego – a nadto w wielu sprawach
miał prawo wydawać dekrety, to jest rozporządzenia, tak samo ważne, jak ustawy
20
uchwalane przez sejm” oraz „Marszałek Józef Piłsudski, który przez kilka lat stał z dala
od rządów, ostro i stanowczo wystąpił przeciw
temu w maju 1926 roku. Skłonił Sejm do poprawienia Konstytucji. Wzmocniono władzę
Prezydenta. Mógł on w czasie niezgody w Sejmie, uniemożliwiającej pracę, zamknąć wcześniej obrady Sejmu (rozwiązać) i zwołać nowy Sejm. Musieli teraz posłowie liczyć się
21
z władzą wyższą od siebie” . Autorzy podręczników nie wyjaśnili jednak uczniom
na czym polegało ostre i stanowcze wystąpienie Józefa Piłsudskiego oraz jak skłonił sejm
do zmiany konstytucji.
Po śmierci Marszałka w 1935 roku, nadal nie kwestionowano jego roli w walce
o niepodległość i jej wywalczeniu, ale „nowi” przywódcy ówczesnej Polski w postaci
prezydenta Ignacego Mościckiego i wodza
naczelnego, marszałka Edwarda Rydza-Śmigłego, dążyli do wyeksponowania swoich zasług i własnych postaci. Na przykład
w podręczniku dla klasy VI. Janiny
Schönbrenner wydanym w 1938 roku
podkreślono głównie rolę jaką odgrywał w państwie prezydent Ignacy Mościcki. Co ciekawe autorka wielką literą
pisała tylko wyrazy „Pan Prezydent”, nie
stosując takiej samej zasady do innych or-
18
Wł. Jarosz, A. Kargol, Polska. Dawne dzieje i dzisiejsze urządzenia. Podręcznik do nauki historii
dla VI klasy Szkół Powszechnych 2 Stopnia, Kurs A, Lwów 1936, s. 114.
19
W. Martynowiczówna, op. cit., Kurs A, Lwów 1936, s. 124-125.
20
Wł. Jarosz i T. Pini, op. cit., Kurs A, Lwów 1939, s. 124.
21
W. Martynowiczówna, op. cit., Kurs A, Lwów 1936, s. 125.
34
Wiadomości Historyczne
Relacje – dyskusje – konfrontacje
ganów państwa, jak sejm i senat oraz uchwalonej konstytucji, stwierdzając między innymi: „Prezydent nie miał zupełnie wpływu
na uchwalanie praw, okazało się to jednak
dla państwa bardzo szkodliwe. Przeto w roku 1926 uchwalono, że jeśli Pan Prezydent
jest zdania, że prace parlamentu nie przynoszą korzyści państwu, że ustawy uchwalane
szkodliwe są dla Polski, może rozwiązać sejm
i senat i zarządzić nowe wybory. Tą zmianą
w konstytucji marcowej wzmocniono władzę
22
Pana Prezydenta” . Autorka pominęła
w ten sposób, eksponowaną wcześniej rolę,
jaką odegrał w zmianie konstytucji w 1926
roku Józef Piłsudski oraz jak do tego doszło.
W podręczniku zrezygnowano również
z omawiania samego zamachu majowego
dokonanego przez Marszałka.
Podręcznikowe życie marszałka
w pierwszych latach Polski Ludowej
– kłopot
Po przejęciu władzy w Polsce w 1944 roku przez komunistów, na ziemiach wyzwolonych spod okupacji niemieckiej, we wszystkich typach szkół powszechnych obowiązywały nadal przedwojenne podręczniki do
nauki historii. Zawarte tam treści dotyczące
Józefa Piłsudskiego, szczególnie jako pogromcy bolszewików w 1920 roku, bulwersowały aktywistów oświatowych PPR, ale
uważali je za zło konieczne do czasu wydania nowych podręczników. Ponadto głoszone przez komunistów w Polsce po drugiej
wojnie światowej, zasługi rewolucji sowieckiej w odzyskaniu przez nasz kraj niepodległości, nie znajdowały potwierdzenia w opracowaniach przedwojennych, które wykorzystywano na lekcjach historii. Dostrzegali oni
jednak ten problem o czym świadczy jedna
z relacji do Komitetu Centralnego Polskiej
Partii Robotniczej o sytuacji w oświacie z 10
sierpnia 1945: „Aby mieć wpływ na dłuższą
metę na inteligencję musimy przeniknąć
do szkoły. Ponieważ mało mamy nauczycieli musi to się stać nie za pośrednictwem
osób, ale musimy przeniknąć do szkoły
za pośrednictwem książek, podręczników.
W tym celu należy zaangażować możliwie
najwięcej naszych ludzi przy pracy nad podręcznikami. Ponieważ jednak mamy mało
ściśle naszych autorów /przyrodniczych-Michajłow, z historyków Podkowińska /, należy
abyśmy my mieli decydujący wpływ na innych
autorów. Dla treści ideowej szkoły najważ23
niejszy jest podręcznik historii” . Początkowo trudno było zrealizować powyższe założenia, ponieważ problemem w nauczaniu
historii był ogólny brak jakichkolwiek podręczników, które podczas wojny uległy
w większości zniszczeniu, a nowych nie napisano i nie wydano. Najlepiej świadczą o tym
wspomnienia nauczycieli uczących w tamtym okresie: „Uczyło się wtedy według starych przedwojennych programów nauczania
i ze starych podręczników. Pomocy naukowych było niewiele, sprzęt szkolny zdewasto24
wany i zniszczony . Wynikła sytuacja trochę
komiczna, bo obok podręczników z okresu
międzywojennego w rękach młodzieży znalazły się podręczniki z czasów Franciszka Józefa I, z których uczyli się ojcowie, a nawet dzia25
dowie naszych uczniów” .
Pomimo pierwotnych założeń, w roku
szkolnym 1945/1946 nie wydano żadnego
podręcznika do nauki historii dla szkół powszechnych obejmującego swoim zakresem
historię najnowszą XX wieku. Podobnie stosownego opracowania nie wydano rozpoczynając następny rok szkolny 1946/1947. Korzystano więc nadal z podręczników
wydanych w okresie międzywojennym. Zawarty tam materiał zalecano dostosować
do obowiązującego nowego programu na-
22
J. Schönbrenner, op. cit., s. 90.
Archiwum Akt Nowych w Warszawie, KC PPR (1944-1948), sygn. 295/XVII-50, Związek Nauczycielstwa Polskiego 1945, Sytuacja w ZNP, s. 16.
24
A. Żak, Żyjemy w ciekawych czasach, [w:] 20 lat Polski Ludowej we wspomnieniach nauczycieli,
pod red. T. Wójcika, Warszawa 1968, s. 18.
25
M. Bojarczuk, Moja kochana, sławna Akademia Zamojska, [w:] 20 lat Polski Ludowej we wspomnieniach nauczycieli, op., cit., s. 54.
23
5/2006
35
Relacje – dyskusje – konfrontacje
uczania, ale nauczyciele i uczniowie mieli
jednak nadal dostęp do pozytywnych ocen
postaci Józefa Piłsudskiego oraz negatywnego obrazu Związku Sowieckiego.
Dopiero w roku 1947 wydano w Polsce,
pierwszy raz po wojnie, podręcznik dla
VIII klasy szkoły podstawowej, zawierający materiał dotyczący historii najnowszej.
Była to praca zbiorowa N. Gąsiorowskiej,
T. Landeckiego, W. Łukaszewicza, H. Wereszyckiego, J. Willaume pod redakcją Na26
talii Gąsiorowskiej . Książka została zatwierdzona jako podręcznik na rok szkolny 1947/1948 przez Ministerstwo Oświaty
(pismo Nr VI-Oc-188/47 z dnia 10 lipca
1947) oraz na rok szkolny 1948/1949 (pismo Nr VI-Oc-109/48 z dnia 16 stycz27
nia 1948) . Od 1947 roku zaczęto również
oficjalnie w dokumentach oświatowych
szkołę powszechną nazywać szkołą podstawową. Natomiast nowy podręcznik zawierał zdecydowanie mniej informacji o Józefie Piłsudskim i wojnie polsko-sowieckiej 1920 roku. Książka zawierała nawet
mniej zagadnień w tym zakresie, niż obowiązujący wówczas program nauczania.
Na przykład, zawarty w programie samodzielny temat dotyczący kształtowania się
granic Drugiej Rzeczypospolitej i jak podano wojny polsko-rosyjskiej, w podręczniku zatytułowano: Wojna domowa w Rosji.
Uregulowanie granic Polski. W żadnym
z omawianych zagadnień nie użyto nawet
sformułowania wojna polsko-bolszewicka,
-sowiecka, -radziecka, -rosyjska. Zatytuło28
wano go Walki o granice Polski . Natomiast działania zbrojne polsko-sowieckie
w 1920 roku przedstawiono skrótowo, nie
podając wielu ważnych faktów, a winą
za nie obarczono Józefa Piłsudskiego:
„Piłsudski pragnął oderwać od Rosji kraje
kresowe, aby utworzyć z nich federację
(związek) państw pod polskim zwierzchnic-
twem. Okazało się jednak, że ani Ukraińcy
w swej masie, ani Białorusini bynajmniej
nie chcieli związku z Polską. Piłsudski odrzucił korzystne dla Polski propozycje pokojowe stawiane przez rząd radziecki i rozpoczął atak maszerując aż za Kijów. Wynikły
z tego wielkie walki toczone ze zmiennym
szczęściem do jesieni roku 1920. Piłsudski
został zmuszony do odwrotu. W lipcu wojska rosyjskie podeszły pod Warszawę, gdzie
front radziecki się załamał. Ostatecznie
na początku roku 1921 zawarto pokój polsko-radziecki w Rydze; wykreślona została
29
wschodnia granica Polski” . Był to cały
tekst zawarty w książce, dotyczący wojny
polsko-bolszewickiej. Tak skrótowego
i niejasnego ujęcia nie było w żadnym z poprzednich podręczników. Popełniono również poważny błąd merytoryczny podając,
że w lipcu wojska rosyjskie podeszły pod
Warszawę. Faktycznie miało to miejsce
w sierpniu 1920 roku. Z przedstawionego
przebiegu wojny polsko-sowieckiej wynikało, iż to właśnie Polska pod przywództwem Józefa Piłsudskiego była agresorem.
Był to pierwszy podręcznik do nauki historii w szkole podstawowej, w którym autorzy przyjęli taką właśnie wersję wydarzeń.
Było to jednak tylko preludium do następnych zmian, których dokonano w czasach
stalinowskich w latach 1949–1956, gdzie
nauczanie historii zastąpiono indoktrynacją dzieci i młodzieży. Nie tylko pomijano
niewygodne dla komunistów fakty historyczne, lecz dokonywano również ich fałszerstw.
Lata stalinowskie
– czyli czarna legenda marszałka
Jako przykład może służyć podręcznik
G. Missalowej, J. Schoenbrenner, Historia
30
Polski . Autorki omawiając I wojnę światową oraz odzyskanie przez Polskę niepod-
26
N. Gąsiorowska, T. Landecki, W. Łukaszewicz, H. Wereszycki, J. Willaume, Podręcznik historii
dla VIII kl. szkoły podstawowej, pod red. N. Gąsiorowskiej, Warszawa 1947.
27
Ibidem, s. 4.
28
Ibidem, s. 347–348.
29
Ibidem, s. 348.
30
G. Missalowa, J. Schoenbrenner, Historia Polski. Materiały pomocnicze dla klasy IV, Zeszyt Drugi,
Warszawa 1951.
36
Wiadomości Historyczne
Relacje – dyskusje – konfrontacje
ległości, zaatakowały Józefa Piłsudskiego,
czyniąc to jako przygotowanie do dalszego
dezawuowania jego osoby: „Na czele legionów stanął Józef Piłsudski, czołowy przywódca prawicy PPS. Zwalczał on sojusz rewolucjonistów rosyjskich i polskich. Był więc
nacjonalistą i wrogiem rewolucji rosyjskiej.
Otwarcie współpracował z burżuazją, był
31
więc zdrajcą klasy robotniczej i dalej: Rada Regencyjna, powołana przez okupantów
niemieckich, złożona z obszarników i kapitalistów, postanowiła powołać do rządów
PPS. 10. XI. wrócił do Warszawy z więzienia
w Magdeburgu Józef Piłsudski, dawny przywódca PPS, wysługujący się od lat niemieckiemu imperializmowi. Piłsudski nienawidził rewolucji i bał się jej. Był nacjonalistą
i imperialistą, pragnął zagarnąć cudze ziemie, ukraińskie i białoruskie dla burżuazji
32
i obszarników polskich” . Główny atak autorki książki przypuściły na Józefa Piłsudskiego omawiając wojnę polsko-bolszewicką. Odrodzona Polska w 1918 roku została
bowiem przedstawiona jako agresor w stosunku do Rosji bolszewickiej. W temacie
Udział Polski w interwencji antyradzieckiej.
Ustalenie granic imperialistycznego państwa
polskiego, stwierdzono między innymi:
„Od pierwszych też dni burżuazyjno-obszarniczy rząd polski rozpoczął zaborczą politykę, skierowaną przeciwko Rosji Radzieckiej.
Jeszcze w 1918 r. zajęte zostały ziemie Zachodniej Ukrainy z miastem Lwowem.
Na wiosnę 1919 r. najazd na Radziecką Litwę skończył się zaborem Wilna i części Białorusi. [...] Na wiosnę 1920 r. rząd Polski
burżuazyjnej uzyskał wojskową i pieniężną
pomoc od państw imperialistycznych,
zwłaszcza od Stanów Zjednoczonych. Kapitaliści i obszarnicy polscy rozpoczęli napastniczą wojnę zajmując Białoruś i Ukrainę.
Piłsudski zawarł uprzednio sojusz z kontrrewolucyjnym generałem Petlurą oraz Wran33
glem, wrogiem niepodległej Polski” .
Bardzo negatywnie oceniono również
zamach majowy Józefa Piłsudskiego z 1926
roku, o czym świadczył już sam tytuł omawianego w podręczniku tematu Przewrót
majowy i faszyzacja Polski po r. 1926. Natomiast jako swoiste kuriozum, należy traktować fakt, iż nawet z podpisania przez Polskę paktu o nieagresji ze Związkiem
Sowieckim w 1932 roku autorki uczyniły
Józefowi Piłsudskiemu zarzut: „Wiążąc się
politycznie z Hitlerem sanacyjny rząd polski
odrzucał wszystkie propozycje porozumienia
ze Związkiem Radzieckim. Wprawdzie podpisany został przez oba państwa pakt o nieagresji. W szaleńczej nienawiści do Związku
Radzieckiego Piłsudski nie traktował tego
zobowiązania nigdy poważnie, prowadził
wraz ze swoim obozem kraj i naród do klę34
ski wrześniowej 1939 roku” . Komuniści
rządzący Polską, z przyczyn czysto politycznych i ideologicznych negowali wszelkie
poczynania przedwojennych rządów sanacyjnych. Szczególnie atakowali J. Piłsudskiego, nie mogąc mu wybaczyć klęski bolszewików pod Warszawą w 1920 roku,
ponieważ identyfikowali się oni z sowieckimi komunistami i ZSRS a nie z Polską. Interesy tego państwa reprezentowali również w naszym kraju po zdobyciu, za
pomocą terroru i poparcia Armii Czerwonej, władzy po II wojnie światowej.
W następnych podręcznikach celowo zamieszczano coraz mniej jakichkolwiek informacji o Józefie Pilsudskim. Komuniści
polscy wychodzili bowiem ze stalinowskiej
zasady, że osoby, o których nie mówi się
i nie pisze, po prostu nie istniały. W podręczniku do nauki historii w klasie VII.
J. Dutkiewicza, N. Gąsiorowskiej i H. Katza, wydanym w 1953 roku, jeszcze wspomniano o Marszałku, ale z coraz ostrzejszym komentarzem: W r. 1920 wyruszył na
haniebną wyprawę przeciw Ukrainie Piłsudski, stojący na czele państwa polskiego,
31
Ibidem, s. 110.
G. Missalowa, J. Schoenbrenner, Historia Polski. Materiały pomocnicze dla klasy IV, Zeszyt Trzeci,
Warszawa 1951, s. 9.
33
Ibidem, s. 11–13.
34
Ibidem, s. 34–35.
32
5/2006
37
Relacje – dyskusje – konfrontacje
w którym kontrrewolucyjna burżuazja i obszarnicy zdołali uchwycić władzę. Armia
Czerwona umiała odeprzeć ten zamach
35
i zmusić Piłsudskiego do zawarcia pokoju .
Natomiast w następnym podręczniku
do nauczania historii w klasie IV. M. Dłuskiej i J. Schoenbrenner, która została zatwierdzona pismem Ministerstwa Oświaty
nr Oc-13/20/53 z 5 sierpnia 1953 r. jako
36
podręcznik na rok szkolny 1953/1954 , pominięto całkowicie osobę Józefa Piłsudskiego. Wyeksponowano natomiast nowe
postacie jak: Feliks Dzierżyński, Włodzimierz Lenin, Józef Stalin, Bolesław Bierut,
Konstanty Rokossowski, Aleksander Zawadzki oraz wielu innych działaczy komunistycznych i robotniczych polskich i sowieckich. Na uwagę zasługuje fakt, że podręcznik wydany został w szczytowym okresie stalinizmu w Polsce. Pierwszy raz dokonano podziału Polaków na dobrych i złych.
Zastosowano czarno-biały obraz. Złymi byli polscy kapitaliści i obszarnicy, którzy jakoby popierali Rząd Tymczasowy a dobrymi polscy robotnicy i żołnierze popierający
zdaniem autorów książki bolszewików:
„Polscy kapitaliści i obszarnicy poparli burżuazyjny Rząd Tymczasowy. Ale Polacy
– robotnicy i żołnierze poszli razem z ludem
Rosji po drodze wskazanej przez bolszewików i ich wodza – Lenina. „Oświadczamy,
że bliżsi są nam robotnicy rosyjscy lub niemieccy niż burżuazja polska” – głosiła
37
uchwała żołnierzy Polaków w Rosji” .
Nastąpiła również radykalna zmiana
w prezentowaniu przyczyn odzyskania
przez Polskę niepodległości w 1920 roku.
Zasługi i osoba Józefa Piłsudskiego zostały
zastąpione przez rewolucję bolszewicką,
niemiecką i austriacką, dzięki którym odzyskaliśmy wolność po I wojnie światowej.
Udział samych Polaków w odzyskaniu niepodległości był zdaniem autorów niewielki:
„Na wieść o wybuchu rewolucji w Berlinie
i Wiedniu wojska niemieckie i austriackie,
okupujące Królestwo Polskie rzuciły broń
spiesząc do swoich krajów. Wtedy lud polski
wypędził zaborców. W końcu 1918 r. ziemie
polskie były wolne od zaborczych rządów.
Tak więc dzięki zwycięstwu Rewolucji Socjalistycznej w Rosji i wobec wybuchu rewolucji
w Niemczech i Austrii powstało po 123 la38
tach niepodległe państwo polskie” .
Jak już wspomniałem wcześniej, całkowicie nowym elementem podręcznika było
pominięcie roli Józefa Piłsudskiego w odzyskaniu przez Polskę niepodległości oraz
kształtowaniu stosunków polsko-sowieckich. Mało tego, w całej pracy nigdy nie wymieniono nazwiska twórcy państwa polskiego, pomimo opisywania faktów historycznych, w których uczestniczył. Marszałek był
dla komunistów synonimem sowieckiej klęski i możliwości ich pokonania a tego będąc
u władzy znieść nie mogli. Stalinowcy rządzący Polską wychodzili z założenia, że to
oni tworzą historię i jeżeli nie zezwolą
na informowanie od najmłodszych lat społeczeństwa o dokonaniach Józefa Piłsudskiego, to przestanie on istnieć w pamięci
i świadomości narodowej. Aby nie było
zbieżności opisywanych zdarzeń z jego osobą, wszystkie te fakty ograniczono do minimum lub usunięto. Zastosowano pierwszy
raz na tak szeroką skalę pomijanie niewygodnych dla komunistów faktów. Co ciekawe również po upadku stalinizmu w Polsce
w 1956 roku, komuniści nie pozwolili na
szerszy powrót Józefa Piłsudskiego na łamy
podręczników do nauczania historii. Pewne
pozytywne zmiany nastąpiły w okresie istnienia tzw. pierwszej „Solidarności” w latach 1980–1981, kiedy to opracowane wówczas nowe programy weszły częściowo
w życie w latach 80. Jednak dopiero po odzyskaniu pełnej niepodległości w 1989 roku,
Józef Piłsudski ponownie zajął należne mu
miejsce w podręcznikach szkolnych.
35
J. Dutkiewicz, N. Gąsiorowska, H. Katz, Historia. Kl. VII, pod red. N. Gąsiorowskiej, Warszawa 1953, s. 234.
36
M. Dłuska, J. Schoenbrenner, Historia dla klasy IV, Warszawa 1953, s. 2.
37
Ibidem, s. 175.
38
Ibidem, s. 177.
38
Wiadomości Historyczne