Przyrodnicze ograniczenia w wykorzystywaniu zasobów drewna z

Przyrodnicze ograniczenia w
wykorzystywaniu zasobów drewna
z polskich lasów
Andrzej Grzywacz
IV Zimowa Szkoła Leśna
Instytut Badawczy Leśnictwa
Sękocin Stary, 20 – 22 marca 2012
Parki narodowe zajmują powierzchnię składającą się z 61,9%
z lasów, w rezerwatach przyrody wynosi to 60,4% w parkach
krajobrazowych – 50,2%, obszary chronionego krajobrazu
stanowią w 31,5% tereny leśne (GUS 2011). Europejska sieć
ekologiczna Natura 2000, obejmuje w Polsce prawie 21%
powierzchni kraju, z czego w 38% położona jest na gruntach
Lasów Państwowych. Udział obiektów indywidualnej ochrony
przyrody znajdujących się w lasach: pomniki przyrody, użytki
ekologiczne, stanowiska dokumentacyjne, zespoły przyrodniczokrajobrazowe, jest oceniany łącznie na ponad połowę . Oznacza
to, że 3,9 mln ha lasów włączonych jest do statutowych form
ochrony przyrody (nie licząc NATURA 2000).
Tabela 1. Powierzchnia o szczególnych walorach przyrodniczych prawnie
chroniona
Powierzchnia
Wyszczególnienie
parki narodowe
rezerwaty przyrody
parki krajobrazowe
obszary chronionego krajobrazu
pozostałe formy
stanowiska dokumentacyjne
użytki ekologiczne
zespoły przyrodniczo-krajobrazowe
Razem
Liczba szt.
23
1463
121
386
tys. ha
%
powierzchni
kraju
lasy
tys. ha
% udziału
lasów
314,5
164,2
2607,4
7075,4
145,4
1,01
0,53
8,34
22,63
0,46
194,7
99,2
1307,7
2227,9
ok. 73,0
61,92
60,41
50,15
31,48
ok. 50
10306,9
32,96
3902,5
42,78
155
6877
318
Około 60-65% wszystkich występujących w Polsce
gatunków roślin, zwierząt, grzybów i mikroorganizmów
zalicza się do organizmów leśnych, przy założeniu, że
występują one wyłącznie w lasach lub także w lasach,
to jest ponad 36 tys. gatunków organizmów do tej pory
zarejestrowanych (Grzywacz 2004, 2008).
Do tego należy dodać jeszcze aktywność leśników i
rolę lasów w pozaustawowej ochronie przyrody: lasy
ochronne, które obejmują 37,8% powierzchni LP (GUS
2011); ochrona strefowa zwierząt, to około 3260 stref o
areale ok. 166 tys. ha, z czego na lasy przypada 155 tys.
ha wyłączonych z produkcji drewna (nie wliczono tu
stref ochrony porostów i grzybów oraz roślin
naczyniowych z powodu braku danych).
Tabela 2. Orientacyjny, szacunkowy wskaźnik roli i udziału lasów i leśnictwa
w ochronie przyrody w Polsce (%)
Rok
Procentowy udział
1938
1960
2010
2030
(prognoza)
95
80
60
70
Stale wzrastająca powierzchnia lasów objętych
różnymi formami ochrony przyrody, powoduje
określenie ograniczenia w wykorzystaniu zasobów
drzewnych naszego kraju. Nie posiadamy w tym
względzie chociażby szacunkowych danych.
Bardzo ogólnie można to spróbować, wyliczyć i
przedstawić w sposób następujący.
Drzewostany w zarządzie Lasów Państwowych
zajmują 7068 tys. ha (oraz 207 tys. ha gruntów
związanych z gospodarką leśną), w ostatnim 5leciu pozyskiwano średnio 30,2 mln m3 drewna
(28,2 – 32,3), czyli przeciętnie około 4,3 m3 z 1
ha.
Parki narodowe z powierzchni leśnej (czyli 61,9%)
pozyskiwały w tym samym okresie przeciętnie 208
tys. m3 (192 – 259), co oznacza nieco ponad 1
m3/ha, gdyby leśne tereny parków były lasami
gospodarczym i to zważywszy, że są to na ogół lasy
stare i zasobne, prawdopodobnie można by
pozyskiwać z tych terenów po co najmniej 5 m3/ha,
czyli ok. 960 tys. m3 drewna, to jest około 750 tys.
m3 drewna więcej niż czyni się obecnie ze względów
na cele ochrony przyrody.
Z terenów rezerwatów przyrody praktycznie nie
pozyskuje się drewna, jedynie minimalne ilości
w cięciach przygodnych i to z pozostawieniem
tej masy w lesie, do jej pełnej mineralizacji,
oznacza to, że z obszaru 100 tys. ha (60,4%
powierzchni lasów w rezerwatach), w skali kraju
nie uzyskuje się drewna. Przy przyjęciu, że z
takich terenów można by pozyskiwać 5 m3/ha
rocznie, oznacza to 500 tys. m3 zmniejszenia
podaży drewna na rynek.
Podobną kalkulację można przeprowadzić w
stosunku do stref ochrony, obejmujących 155
tys. ha, czyli zmniejszenie pozyskania drewna o
dalsze ok. 775 tys. m3 rocznie.
Pewne ograniczenia w pozyskaniu drewna występują
również na terenach parków krajobrazowych, w lasach
ochronnych, na obszarach Natura 2000, chociażby z
powodu podwyższenia wieków rębności, nacisków na
pozostawianie większych ilości posuszu stojącego i
leżącego w drzewostanach (martwego drewna),
ograniczeń wynikających z indywidualnej i gatunkowej
ochrony przyrody; nie jest łatwo podać jak takie
ograniczenia wpływają na zmniejszenie pozyskania
drewna oraz z faktu braku danych o rzeczywistej
powierzchni takich lasów, ze względu na „nakładanie” się
na siebie różnych form ochrony np. obszarów Natura
2000 w parkach krajobrazowych, itp.
Przy przyjęciu tylko powierzchni leśnej parków
krajobrazowych do tych wyliczeń, która stanowi
1,3 mln ha, to prawdopodobnie z tego obszaru
pozyskuje się ok. 5,6 mln m3 drewna, co przy
przyjęciu tylko 8% zmniejszenia pozyskiwania
drewna, ze względu na wymogi ochrony
przyrody, oznacza to w skali kraju zmniejszenie
pozyskiwania o ok. 450 tys. m3.
Gdybyśmy podsumowali powyżej wyliczone
wielkości, okaże się, że z lasów publicznych (na
tych terenach jest większość form ochrony
przyrody) pozyskuje się ok. 2,5 mln m3 drewna
rocznie mniej, w stosunku do potencjalnych
możliwości produkcyjnych siedlisk leśnych, z
powodu wymogów różnych form ochrony
przyrody w lasach (obszarowej, indywidualnej i
gatunkowej).
Nie posiadamy zaakceptowanej przez resort i
rząd „Strategii ochrony przyrody” (np. do roku
2030), nie wiemy jakie wyznacza się
perspektywy dla ochrony przyrody w lasach.
Przyrodnicy uważają (PROP 2007), że w Polsce
nie ukończono jeszcze budowy krajowego
systemu obszarów chronionych oraz systemu
obiektów indywidualnej ochrony przyrody, a
także że należy zintensyfikować czynne metody
ochrony gatunkowej.
Uważa się, że istnieje potrzeba wzrostu powierzchni
parków narodowych, z 1,0 do 1,2% powierzchni
geograficznej Polski. Co łatwo wyliczyć, oznacza
wzrost o około 60 tys. ha. Można tego dokonać
przez powołanie nowych parków, np. Turnickiego
PN (tereny Nadleśnictwa Bircza), Mazurskiego PN,
Jurajskiego PN, PN Stawy Milickie, PN Puszczy
Knyszyńskiej, powiększenie istniejących parków, np.
Białowieskiego, Babiogórskiego, Borów Tucholskich,
czy też innych oraz przez niezbędne korekty granic
parków – wszystko to w efekcie przejęcia głównie
terenów administrowanych od lat przez Lasy
Państwowe.
Uznaje się potrzebę wzrostu ilości i powierzchni
rezerwatów przyrody, z 1451 obiektów (GUS
2010), do około 1800. Oznacza to powiększenie
powierzchni
ogólnej
kraju
obejmującej
rezerwaty z 0,53 do ok., 0,68%, co się przekłada
na obszar ok. 48 tys. ha, w tym prawdopodobnie
ok. 30 tys. ha gruntów leśnych (przyjmując do
szacunków obecny procentowy przeciętny udział
lasów w powierzchni rezerwatów).
Ostatnio parki krajobrazowe przechodzą „kryzys
ideowy”, ale także spowodowany głównie
przejściem części personelu do powstałych w 2008
r. Regionalnych Dyrekcji Ochrony Środowiska. Mimo
to uważa się za potrzebny wzrost liczby i
powierzchni parków krajobrazowych, z 121 do
docelowo ok. 170, czyli jak można szacować o ok.
400 tys. ha, w tym ok. 230 tys. ha terenów leśnych,
w szczególności w województwach o małym udziale
parków krajobrazowych: podlaskim, mazowieckim,
zachodniopomorskim,
łódzkim,
lubuskim
i
wielkopolskim.
Zapewne w najbliższych latach nastąpią korekty
sieci Natura 2000, zwiększenie ilości obszarów
chronionego krajobrazu, użytków ekologicznych,
zespołów przyrodniczo-krajobrazowych, stanowisk
dokumentacyjnych, pomników przyrody, ilości
strefowej ochrony zwierząt (głównie ptaków),
ochrony strefowej porostów i roślin naczyniowych.
Powiększone już zostały listy chronionych gatunków
zwierząt (2011) i roślin (2012), w szczególności grup
organizmów do tej pory słabiej rozpoznanych, co do
ich przynależności systematycznej, jak i co do
stopnia zagrożenia oraz możliwości stosowania w
stosunku do nich metod ochrony czynnej.
Przewidywane i prawdopodobne działania do
2030 r. zapewne zwiększą udział Lasów
Państwowych w całokształcie problematyki
ochrony przyrody do około 70%.
Zwiększenie udziału leśnictwa w ochronie przyrody
(całokształcie) z przyjętego szacunkowo miernika
w wysokości 60% obecnie, do około 70% za 18 lat,
spowoduje dalsze ograniczenia przyrodnicze, w
możliwościach wykorzystania zasobów drzewnych
w Polsce. Gdyby przyjąć, że aktualne ograniczenia
z powodów przyrodniczych są na poziomie ok. 7 –
8% obecnego pozyskania, to do roku 2030, może
ten wskaźnik przekroczyć 10 – 11 %.
Ograniczenia w racjonalnym wykorzystywaniu zasobów
drzewnych mogą wynikać z następujących powodów:
przyrodniczych (obszarowa, indywidualna i gatunkowa
ochrona przyrody), ekologicznych (pozostawianie
stojącego i leżącego martwego drewna w lesie),
technicznych (niedostępności lub trudnej dostępności
niektórych drzewostanów), szkód i chorób (efekt działania
licznych czynników biotycznych, abiotycznych i
antropogenicznych, w tym pożarów), szkodnictwa leśnego
(kradzieże drewna, nielegalne pozyskiwanie).
Choroby i szkodniki obniżają, zaburzają funkcje i pożytki z
lasów o charakterze produkcyjnym (gospodarczym),
ochronnym (ekologicznym) i społecznym (publicznym), w
tym bioklimat rekreacyjny ekosystemów leśnych.
Uszkodzenia abiotyczne i antropogeniczne wystąpiły w
2010 r. na łącznej powierzchni ponad 0,7 mln ha, a
czynniki biotyczne w tym samym roku, również na
powierzchni ponad 0,7 mln ha. Łącznie wszystkie te
czynniki stresowe są w naszych lasach bardzo zmienne i
różnorodne, niekiedy o charakterze cyklicznym. Ich skutki
to usunięty z lasu posusz, złomy i wywroty, których
łączna ilość wynosiła (przeciętnie w latach 2005 – 2010)
7,3 mln m3 (GUS 2011).
Czynniki stresowe wpływają na obniżenie przyrostu drzew
i drzewostanów, przedwczesne pozyskanie drzew,
zmniejszenie wydajności sortymentowej surowca
drzewnego, obniżenie stanu zdrowotnego i sanitarnego
lasu, słowem – znaczne straty gospodarcze. Wielkość tych
strat jest trudna do wyceny ale powinna być
uwzględniona w rachunku dotyczącym ograniczenia
możliwości wykorzystania zasobów drzewnych naszych
lasów. Szacuje się, że obniżają one potencjalne, łączne
plony gospodarstwa leśnego w postaci produkcji masy
drzewnej, zasobność sumaryczną drzewostanów o około
15%.
Tabela 3. Uszkodzenia od czynników abiotycznych i antropogenicznych drzewostanów
w Lasach Państwowych w 2010 r. (w tys. ha)
Uszkodzenia abiotyczne
164
huraganowe wiatry
wahania poziomu wód gruntowych
śniegołomy i śniegowały
ekstremalnie niskie i wysokie temperatury
imisje zanieczyszczeń
38
68
54
1
3
Uszkodzenia antropogeniczne
529
szkody górnicze
strefy uszkodzeń od zanieczyszczeń powietrza
pożary lasy
54
470
5
dane wg IBL (2011) i GUS (2010)
Tabela 4. Biotyczne zagrożenia drzewostanów w Lasach Państwowych (w tys. ha)
Wyszczególnienie
Zwalczanie, głównie chemiczne, przeciętnie z
okresu ostatniego dziesięciolecia
Powierzchnia zagrożenia drzewostanów w roku
2010
wg GUS (2011) i IBL (2011)
Szkodliwe
owady
Choroby
grzybowe
Zwierzyna
łowna
110
47
95
165
384
170
Ograniczenia przyrodnicze i ekologiczne w
wykorzystywaniu zasobów drzewnych, zarówno w
wymiarze masy drzewnej jak i jej wartości
finansowej są bardzo znaczne, niestety mało znane
środowiskom współpracującym z leśnikami, z jednej
strony drzewiarzom a z drugiej strony ekologom i
specjalistom od ochrony przyrody.
Dziękuję za uwagę