Temat 3: Odnowa wsi – wzmocnienie procesu - Opolskie

Temat 3: Odnowa wsi – wzmocnienie procesu
Wsparcie odnowy wsi przez Uni Europejsk - ocena działania
„Odnowa wsi oraz zachowanie i ochrona dziedzictwa kulturowego”
w SPO i przewidywania wzgl dem działania „Odnowa i rozwój wsi”
w PROW
Mieczysław Paradowski
Ministerstwo Rolnictwa i Rozwoju Wsi
W roku 2004, w ramach programu wspieranego ze rodków Unii Europejskiej, SPO
Restrukturyzacja i modernizacja sektora ywno ciowego oraz rozwój obszarów wiejskich,
uruchomione zostało działanie Odnowa wsi oraz zachowanie i ochrona dziedzictwa
kulturowego. Zaplanowane wsparcie finansowe ogółem dla ww. działania, na lata 20042006, wyniosło 112,5 mln EURO, w tym wkład Unii Europejskiej - 90 mln EURO. Wdro enie
działania miało na celu przede wszystkim mobilizacj lokalnych społeczno ci i pobudzenia
aktywno ci do podejmowania wspólnych przedsi wzi
jako ci
na rzecz poprawy warunków i
ycia w swojej miejscowo ci. W ramach tego działania wspierane s
zwi zane z realizacj przedsi wzi
propozycje
inwestycyjnych z zakresu modernizacji i wyposa enia
obiektów pełni cych funkcje kulturalne, rekreacyjne i sportowe, odnowienia obiektów
zabytkowych charakterystycznych dla tradycji budownictwa wiejskiego regionu i ich adaptacji
na cele publiczne, modernizacji przestrzeni publicznej we wsi (place, parki, tereny zielone).
Wspierane s tak e przedsi wzi cia przyczyniaj ce si do rozwoju publicznej infrastruktury
zwi zanej z rozwojem funkcji turystycznych wsi oraz działania zwi zane z promocj regionu.
Działanie to cieszyło si
bardzo du ym zainteresowaniem ze strony potencjalnych
beneficjentów. Przyjmowanie wniosków na realizacj przedsi wzi
ochrony
dziedzictwa
kulturowego
przez
Restrukturyzacja i modernizacja sektora
urz dy
w zakresie odnowy wsi i
marszałkowskie
w
ramach
SPO
ywno ciowego oraz rozwój obszarów wiejskich
zostało w wi kszo ci województw zako czono ju
w pierwszym naborze z powodu
przekroczenia puli rodków przeznaczonych na ten cel. Według stanu na dzie 30 marca
2006 r. zło onych zostało do urz dów wojewódzkich 3024 wniosków. Przyj te do
1
VI Europejski Kongres Odnowy Wsi
Urz d Marszałkowski Województwa Opolskiego, 23 – 26 maja 2007, Kamie
l ski
Temat 3: Odnowa wsi – wzmocnienie procesu
rozpatrzenia wnioski stanowiły 183,80% limitu
rodków przeznaczonych na to działanie.
Przyj tych do realizacji zostało 1763 wniosków, co pozwoliło wykorzysta w 100,39% limit
rodków. Dotychczas (poda dat ) beneficjenci zło yli 1593 wnioski o płatno
na kwot
stanowi c 60,74% limitu, a 1259 płatno ci zostało ju zrealizowanych, co stanowi 43,60 %
ogólnego limitu rodków na ten cel.
W ocenie samorz dów gminnych i wojewódzkich realizacja przyj tych do realizacji
wniosków z zakresu odnowy wsi i ochrony dziedzictwa kulturowego pozwoli na
zapocz tkowanie zmiany oblicza polskiej wsi. Nast puje aktywizacja społeczno ci wiejskiej
wokół wspólnie okre lonych potrzeb inwestycyjnych. Mieszka cy wsi na zebraniach
wiejskich wspólnie z władzami samorz du lokalnego okre laj
w planie rozwoju
miejscowo ci kierunek zmian oraz najpilniejsze potrzeby inwestycyjne. Działanie to wpłynie,
zatem znacz co na popraw warunków ycia nie tylko rolników, ale wszystkich mieszka ców
wsi. Znaczenie tego działania b dzie rosło w miar wzrostu zamo no ci rolników i innych
mieszka ców wsi. Do wiadczenia zebrane przy pilotowej realizacji działania Odnowa wsi
oraz zachowanie i ochrona dziedzictwa kulturowego w ramach SPO 2004-2006 pozwoliły na
rozszerzenie liczby beneficjentów dla działania „Odnowa i rozwój wsi” o organizacje po ytku
publicznego oraz zwi zki wyznaniowe i ko cioły w Programie Rozwoju Obszarów Wiejskich
na lata 2007-2013. Podniesiony został tak e górny limit pomocy na jedn miejscowo
z 450
tys. zł na 500 tys. zł. Ponadto przyj to, e działanie to b dzie realizowane równie w ramach
programu Leader poprzez lokalne grupy działania. Zakres pomocy nie został znacz co
zmieniony. St d działanie „Odnowa i rozwój wsi” b dzie praktycznie kontynuacj
tego
działania realizowanego w SPO. W latach 2007-2013 planowana jest pomoc dla realizacji
przedsi wzi
z zakresu odnowy wsi dla około 10 tys. beneficjentów. Na realizacj działania
planowane jest wydatkowanie 823,580 mln euro z tego 589,580mln euro w ramach osi III i
234,000 mln euro w ramach Leader - o IV.
Działania podejmowane w programach regionalnych w latach 2007-2013 w zakresie
rozwoju infrastruktury społecznej wsi oraz w zakresie opieki zdrowotnej oraz o wiaty i nauki
b d stanowiły uzupełnienie przedsi wzi
z zakresu odnowy wsi.
2
VI Europejski Kongres Odnowy Wsi
Urz d Marszałkowski Województwa Opolskiego, 23 – 26 maja 2007, Kamie
l ski
Temat 3: Odnowa wsi – wzmocnienie procesu
Odnowa wsi i Leader – komplementarno
metod rozwoju
obszarów wiejskich
dr Ryszard Kami ski
Instytut Rozwoju Wsi i Rolnictwa Polskiej Akademii Nauk
Odnowa wsi – specyficzna metoda, czy program pomocowy UE dla gmin?
Zało enia polskiej odnowy wsi odwołuj
si
wprost do do wiadcze
i wskaza
Europejskiego Stowarzyszenia Rozwoju Obszarów Wiejskich i Odnowy Wsi – ARGE.
Ryszard Wilczy ski formułuje je nast puj co1: „Program odnowy wsi jest specyficzn metod
która d
y do poprawy warunków ycia poszczególnych mieszka ców i całej społeczno ci.
Satysfakcja z ycia na wsi osi gana jest dzi ki oddolnym inicjatywom mieszka ców, którzy
anga uj c si
przyszło
sami przejmuj
odpowiedzialno
za siebie, swoje otoczenie i swoj
”.
Najwa niejszym
celem
programu
jest
budowanie
to samo ci
wsi,
rozwój
infrastruktury technicznej i społecznej, waloryzacja krajobrazu i architektury, wykonanie
przedsi wzi
publicznych i prywatnych podnosz cych warunki materialne (standard ycia) i
rozwijaj cych warto ci niematerialne - duchowe (jako
współodpowiedzialno
, wzorce wychowawcze, wi
ycia) takie jak wspólnoty,
mi dzypokoleniowa. Efektem ma by
poprawa bytu mieszka ców wsi, zaistnienie nowych mo liwo ci osiedlania, inwestowania,
rozwoju usług, tworzenia miejsc pracy oraz zarobkowania poza rolnictwem.
Najwa niejsze w odnowie wsi jest przygotowanie programu (odnowy zwanego zamiennie
programem rozwoju wsi) dla którego punktem wyj cia jest dokonanie przez samych
mieszka ców swoistego bilansu zasobów lokalnych. Jakkolwiek odnowa wsi dzieje si we
wspólnocie wiejskiej (sołectwa, miejscowo ci) jednak model praktycznego działania
wypracowany najpierw na Opolszczy nie i powielany w kilku województwach zakłada
stworzenie pewnej struktury zwi zanej z wdra aniem programu. Do programu przyst puje
wi c gmina, w której wyznacza si
koordynatora – osob
zajmuj ca si
programem i
3
VI Europejski Kongres Odnowy Wsi
Urz d Marszałkowski Województwa Opolskiego, 23 – 26 maja 2007, Kamie
l ski
Temat 3: Odnowa wsi – wzmocnienie procesu
współprac
z
sołectwami.
W
sołectwach
winna
natomiast
wyłoni
si
grupa
zaanga owanych osób zwana grup odnowy wsi, która mo e by grupa nieformaln lub rad
sołeck
albo inn
zarejestrowan
prowadzi szereg spotka
organizacj
(np. stowarzyszeniem) Grupa odnowy wsi
z mieszka cami i z udziałem przedstawicieli gminy i innych
partnerów w wyniku czego powstaje plan odnowy sołectwa. Po konsultacjach z gmin
innymi partnerami nast puje publiczne zatwierdzenie planu, mieszka cy podejmuj
i
si
wdra ania planu – gmina wspiera i niekiedy pełni rol inwestora lub donatora.
Wa nym elementem programu regionalnego (realizowanego przede wszystkim w
województwie opolskim i pomorskim jeszcze przed wst pieniem do UE) jest tez stworzenie
swoistego systemu wsparcia ze strony samorz du województwa. Organizacja szkole
i
konferencji dla liderów oraz ufundowanie grantów finansowych na rozpocz cie wdra ania
programów sołeckich było z pewno ci
bod cem do zaanga owania wielu wspólnot
wiejskich. Po 2004 roku odnowa wsi stała si jednym z działa pomocowych realizowanych
ze rodków Unii Europejskiej2, co spowodowało zaistnienie zgoła innego sposobu (modelu?)
wdra ania programu. Wiele gmin w Polsce potraktowało program odnowy wsi jako jeszcze
jedno ródło finansowania małych inwestycji. Je eli wymogiem formalnym było opracowanie
planu odnowy sołectwa, za jego opracowanie odpowiedzialny był urz dnik z gminy. W ten
sposób pierwotne zało enia programu zwi zane z oddolnym tworzeniem planu rozwoju
sołectwa i integracji mieszka ców wokół jego wdra ania, zostały w wielu wypadkach
zagubione.
Podej cie LEADER - program pomocowy UE z konieczno ci
partycypacji i
działa oddolnych
Metoda LEADER jest to przede wszystkim program (Inicjatywa Wspólnotowa) Unii
Europejskiej, który poprzez zestaw specyficznych zasad zakłada tworzenie na danym terenie
partnerstwa – lokalnej grupy działania (LGD) w której skład wchodz
przedstawiciele
zarówno sektora publicznego (samorz dy, szkoły, agendy rz dowe i inne instytucje
publiczne) jak i organizacje społeczne (głownie organizacje pozarz dowe) oraz podmioty
gospodarcze (firmy prywatne, przedsi biorcy, rolnicy i ich organizacje). Partnerstwa takie
(lokalne grupy działania) tworzone s
na obszarze spójnym pod wzgl dem terytorialnym,
1
Ryszard Wilczy ski, Odnowa wsi perspektyw rozwoju obszarów wiejskich w Polsce – do wiadczenia
województwa opolskiego. Fundusz Współpracy – Agro-info, Krajowe Centrum Doradztwa Rozwoju Rolnictwa i
Obszarów Wiejskich Oddział w Poznaniu, Pozna 2003
4
VI Europejski Kongres Odnowy Wsi
Urz d Marszałkowski Województwa Opolskiego, 23 – 26 maja 2007, Kamie
l ski
Temat 3: Odnowa wsi – wzmocnienie procesu
geograficznym, historycznym zamieszkałym najcz
Partnerstwa w programie LEADER maj
ciej przez od 10 do 100 tysi cy osób.
charakter dobrowolnych, tworzonych oddolnie
porozumie , dla których podobnie jak w programie odnowy wsi najwa niejszym elementem
jest opracowanie wspólnego programu działania (strategii). Strategia, podobnie jak cało
działa
podejmowanych przez Partnerstwo na danym terenie winna mie
kompleksowy i obejmowa
mieszka ców wsi.
charakter
zintegrowane działania na rzecz poprawy jako ci
ycia
Najwa niejsz bodaj zasad podej cia LEADER jest podejmowanie na
poziomie lokalnym decyzji o realizacji i dofinansowaniu poszczególnych przedsi wzi
, które
s spójne z przygotowan wcze niej strategi lokalnej grupy działania.
W Polsce od 2004 roku wdra any jest Pilota owy Program LEADER +, podobnie jak odnowa
wsi jako działanie Sektorowego Programu Operacyjnego „Restrukturyzacja i modernizacja
sektora ywno ciowego oraz rozwój obszarów wiejskich 2004-2006”
Odnowa wsi i LEADER - podobie stwa i ró nice warunkach polskich.
Szukaj c podobie stw pomi dzy odnow
stwierdzi
wsi i programem LEADER nale y
e zarówno jeden jak i drugi program wskazuje społeczno
wiejsk jako podmiot
działa . Wspólna cech jest tez zaanga owanie samych mieszka ców, tzw. partycypacyjne i
oddolne podej cie na najni szym poziomie. Partnerstwo osób i instytucji to inny podobny
element podej cia w jednym i drugim programie. Kluczow
otwarto
cech
tego partnerstwa jest
na wszystkie podmioty z ternu sołectwa (w przypadku odnowy) i obszaru
partnerstwa (LEADER). Niew tpliwie wspólne jest te
postawienie jako pierwotnego
elementu jednego i drugiego programu planowania – tworzenia programu, strategii rozwoju
obszaru (sołectwa, miejscowo ci lub obszaru partnerstwa w przypadku Leadera).
Przygl daj c si charakterowi inicjatyw realizowanych w jednym i drugim programie – sa one
równie bardzo zbli one. Zarówno w przypadku odnowy wsi jak i lokalnych grup działania w
podej ciu
LEADER
pojawiaj
poprawiaj ce standard i jako
si
przedsi wzi cia
integruj ce
mieszka ców
wsi,
ich ycia oraz wbrew opinii wielu sceptyków równie takie,
które poprawiaj potencjał gospodarczy wsi.
Najwa niejsze ró nice, zwi zane s z charakterem działa odnowa wsi i LEADER w
zapisanych w programie tzw. SPO3. Odnowa wsi ma charakter wył cznie małych inwestycji
wiejskich (infrastruktura turystyczna i sportowa - boiska, place zabaw, publiczne miejsca
2
działanie 2.3 Odnowa wsi oraz zachowanie i ochrona dziedzictwa kulturowego w ramach Sektorowego
Programu Operacyjnego „Restrukturyzacja i modernizacja sektora ywno ciowego oraz rozwój obszarów
wiejskich 2004-2006”
5
VI Europejski Kongres Odnowy Wsi
Urz d Marszałkowski Województwa Opolskiego, 23 – 26 maja 2007, Kamie
l ski
Temat 3: Odnowa wsi – wzmocnienie procesu
spotka
– wietlice, place, obiekty kulturalne) Program LEADER ma natomiast charakter
nieinwestycyjny (szkolenia, spotkania, wyjazdy, publikacje).
Odnowa wsi była dotychczas praktycznie dost pna tylko dla samorz dów (praktyczne
znaczenie mieszka ców i rola samorz du sołeckiego niestety miała charakter fasadowy)
program LEADER w pierwszej fazie (tzw. Schemat I) był realizowany głownie przez
samorz dy gminne jako beneficjentów, w drugiej (Schemat II) obowi zkowo musiały powsta
lokalne grupy działania w formie stowarzysze , zwi zków stowarzysze lub fundacji. Fakt, ze
same LGD s
organizacjami pozarz dowymi oraz nieinwestycyjny charakter działa
spowodował, e programem LEADER zainteresowane s głównie organizacje społeczne.
Oczywist
ró nica jest skala i zakres działania. Odnowa wsi ograniczona jest do jednej
miejscowo ci (nawet nie do jednego sołectwa!!) LEADER to zwykle obszar kilku gmin,
zamieszkały przez kilkadziesi t tysi cy mieszka ców wsi.
Odnowa wsi (realizowana z funduszy SPO) sprowadza si
przede wszystkim do
jednego projektu (jednej inwestycji), podczas gdy w przypadku podej cia LEADER
najwa niejsze jest opracowanie Zintegrowanej Strategii Rozwoju Obszarów Wiejskich. Plany
rozwoju (odnowy) sołectwa, s cz sto zast powane pytaniem o zgodno
ze strategi danej
gminy, strategia dla nowej lokalnej grupy działania w programie LEADER stanowi natomiast
najwa niejszy punkt odniesienia dla kolejno realizowanych projektów.
Komplementarno
pomi dzy odnow wsi i podej ciem LEADER – skazani na
współprac ?
Komplementarno
odnowy wsi i Leadera oraz konieczno
ich współpracy wynika
przede wszystkim z wielu podobie stw pomi dzy metodami. Trudno sobie wyobrazi
tak
podobne programy wspieraj ce mieszka ców wsi na danym terenie, które s realizowane
bez jakiejkolwiek interakcji. Odnowa wsi oraz LEADER w ramach programu „SPO
Restrukturyzacja
i
modernizacja
komplementarne. Najpierw pojawi
poprzez szereg działa
sektora
si
...”
zostały
edukacyjnych, szkole
si
jako
programy
miała lokalna grupa działania (LEADER), która
spotka
mieszka ców wsi do podejmowania lokalnych inicjatyw.
inwestycje) miały znale
pomy lane
i animacji miała zach ci
rodki na te przedsi wzi cia (małe
w działaniu „Odnowa wsi”. Niestety specyficzny sposób
aplikowania (Odnowa wsi na poziomie regionalnym, LEADER – centralnym) oraz
brak
jakichkolwiek zwi zków pomi dzy wdra aniem obydwu programów spowodowały praktyczny
brak interakcji wymienionych działa . Inwestycje z programu odnowy wsi realizowane były w
3
Op.cit2.
6
VI Europejski Kongres Odnowy Wsi
Urz d Marszałkowski Województwa Opolskiego, 23 – 26 maja 2007, Kamie
l ski
Temat 3: Odnowa wsi – wzmocnienie procesu
2006 roku, kiedy lokalne grupy działania dopiero si
tworzyły i przygotowywały swoje
strategie. Nawet je eli projekty inwestycyjne z odnowy wsi realizowane były tam gdzie
tworzyła si wła nie lokalna grupa działania, samorz dy traktowały program odnowy, jako
swoj
wewn trzn
spraw
– co uniemo liwiało podj cie dyskusji na temat programu dla
całego obszaru partnerstwa.
Tylko w kilku przypadkach w Polsce, partnerstwa programie LEADER w sposób
kompleksowy staraj
si
zagospodarowa
aktywno
sołectw realizuj cych programy
odnowy wsi. Dzieje si tak głownie tam, gdzie wcze niej program odnowy wsi realizowany
był w sposób zgodny z duchem, wspomnianymi na wst pie zasadami i zało eniami
programowymi. Lokalne grupy działania na Opolszczy nie, w regionie pomorskim, w
niektórych powiatach w kujawsko – pomorskim (np. mogile skim, czy nakielskim)
wprowadziły odnow wsi do działa zaplanowanych w II schemacie lokalnej grupy działania.
Partnerstwo „Ł czy nas Kanał Elbl ski” pomogło ju w ramach tworzenia si LGD opracowa
plany rozwoju sołectwa. Partnerstwo dla Krajny i Pałuk (powiat nakielski) w praktyce
powstało jako pokłosie powiatowego programu odnowy wsi z lat 2001-2004. To wła nie
zawi zane wtedy inicjatywy sołeckie (stowarzyszenia) stały si w 2004 i 5 roku inicjatorami
tworzenia partnerstwa lokalnego i lokalnej grupy działania w programie LEADER
LEADER i Odnowa wsi s
podobne w sowich zało eniach, a konieczno
współpracy w
kolejnych latach wynika równie z tego, ze Program Rozwoju Obszarów Wiejskich na lata
2007-13 zakłada wzajemne zale no ci formalne w realizacji tych dwóch programów. Tam
gdzie powstan lokalne grupy działania w ramach podej cia LEADER (tzw. O IV PROW),
odnowa wsi, podobnie jaki kilka innych działa ma by przynajmniej cz
w
ciowo realizowana
cisłej współpracy z LGD. Mieszka cy wsi zainteresowani realizacj
projektów
inwestycyjnych na swoim terenie, b d musieli zapozna si wcze niej ze strategi LGD i
tak zaprogramowa swoje projekty, aby słu yły one rozwojowi całego obszaru (ich pomysły
winny „wpisywa si ” w lokalna strategie rozwoju)
Bior c pod uwag
programie Leader maj
zało enia PROW wedle których lokalne grupy działania w
pokry
współdziałanie i synergi
50% obszarów wiejskich Polski jest szansa na wi ksze
pomi dzy tymi metodami. Wszystko zale y od jako ci
realizowanych zada i zaanga owania po stronie lokalnych grup działania. Je eli zarówno
program Leader jak i odnowa wsi b d
traktowane w ró nych miejscach (sołectwach,
gminach, lokalnych grupach działania, urz dach marszałkowskich, Ministerstwie Rolnictwa i
Rozwoju Wsi) jako biurokratyczny mechanizm i nazw działa słu
z funduszy Unii Europejskiej
cych dystrybucji rodków
szanse ich powodzenia i osi gni cia zakładanych celów
malej . Zmiana sytuacji wsi i jej mieszka ców w tym wypadku nie zale y bowiem wył cznie
7
VI Europejski Kongres Odnowy Wsi
Urz d Marszałkowski Województwa Opolskiego, 23 – 26 maja 2007, Kamie
l ski
Temat 3: Odnowa wsi – wzmocnienie procesu
od puli rodków na poszczególne projekty. Wie podlega coraz szybszym i ró norodnym
zmianom, a wspomniane programy poprzez swój uzupełniaj cy si
szans
charakter stwarzaj
dla samych mieszka ców na poszukanie nowego wspólnego pomysłu wie
miejsce do ycia.
8
VI Europejski Kongres Odnowy Wsi
Urz d Marszałkowski Województwa Opolskiego, 23 – 26 maja 2007, Kamie
l ski
jako