Feudalizm

Feudalizm
Feudalizm - pojęcie to stosowane jest w dwóch znaczeniach : w węższym oznacza
średniowieczny system społeczno-polityczny, panujący w Europie Zachodniej,
oparty na hierarchicznej więzi pomiędzy seniorami i oddającymi im się w opiekę
wasalami (stosunki lenne); W znaczeniu szerszym feudalizm dotyczy nie tylko
grupy wasali i seniorów. Oznacza ustrój społeczno-polityczny, i charakterystyczny
dla niego system gospodarczy, oparty na stosunkach zależności pomiędzy panem
feudalnym i jego poddanymi czyli chłopami. W tym drugim znaczeniu pojęcie
feudalizmu przekracza ramy chronologiczne średniowiecza.
Geneza feudalizmu
Początki kształtowania się stosunków lennych związane są z państwem Karola
Wielkiego. Władca ten prowadząc liczne wojny potrzebował dużej siły zbrojnej. Do
służby wojskowej na rzecz króla pociągani byli jedynie ludzie od nikogo niezależni.
Jednak w niespokojnych czasach wczesnego średniowiecza rozpowszechniły się
akty komendacji. Ludzie wolni (najczęściej chłopi), szukając poczucia
bezpieczeństwa, oddawali się w opiekę możnym w zamian za świadczenia
gospodarcze.
Karol Wielki chcąc zwiększyć liczebność swojej armii, uczynił możnych
odpowiedzialnymi za służbę wojskową zależnych od nich rycerzy. Od tej pory
przybywali oni na wezwanie króla z pocztem zbrojnych. Musieli mieć jednak
wystarczające środki na ich uzbrojenie, tym bardziej, że rozpowszechnienie jazdy
bardzo podrażało koszty ekwipunku. Dlatego rozdawnictwo monarszej ziemi stało się
najlepszym sposobem tworzenia i utrzymania armii. Ziemię nadawaną wojownikom w
zamian za służbę wojskową nazywano po łacinie beneficjum.
Później upowszechnił się termin feudum oraz pochodzące z języka niemieckiego,
pojęcie lenno. W ten sposób na bazie dawnego aktu komendacji zaczął się tworzyć
nowy rodzaj stosunku zwany lennym, opierający się na obowiązku służby wojskowej.
Równocześnie nastąpiła feudalizacja urzędów. Karol Wielki miał problem z
zapełnieniem królewskiego skarbca, zaniechał więc wypłacaniawynagrodzenia
swoim urzędnikom w formie pieniężnej, a zaczął nadawać im majątki ziemskie.
Początkowo dobra te wracały do króla z chwilą ustania stosunku służbowego, ale z
czasem, już za wnuków Karola Wielkiego, urzędnicy stali się de facto dożywotni i
nieusuwalni, a część z nich potrafiła zapewnić dziedziczenie urzędu, a co za tym
idzie i ziemi, swoim potomkom. W ten sposób dawna zależność służbowa zaczęła się
zamieniać w zależność osobistą, opartą na umowie komendacyjnej, a ziemie
nadawane jako wynagrodzenie za pełnienie urzędu upodobniły się do ziem
nadawanych na prawie lennym.
Stosunki lenne
Na skutek tych procesów zaczęła się wykształcać grupa lenników królewskich. Ci
wielcy panowie, dysponujący często olbrzymimi posiadłościami zaczęli nadawać
część swoich dóbr w lenno innym, tworząc grupy zależnych od siebie rycerzy.
Również często lennicy drugiego stopnia mieli swoich lenników. W ten sposób
zaczęła się tworzyć charakterystyczna drabina feudalna.
Na jej szczycie stał król jako najwyższy senior czyli suzeren. Pod sobą miał swoich
wasali, którzy z kolei mogli być seniorami dla swoich wasali. Taka struktura mogła
być kilkustopniowa. Senior nadawał swojemu wasalowi ziemię, czyli lenno, wraz z
zamieszkującą je ludnością, gwarantował wasalowi opiekę i ochronę przed
nadużyciami. Natomiast w zamian wasal zobowiązywał się do służby wojskowej,
wierności i służenia radą seniorowi.
Pierwotnie były to nadania czasowe, śmierć seniora lub wasala powodowała
unieważnienie tego nadania. Później nadanie stało się dziedziczne. Syn seniora
honorował nadanie ojca, a syn wasala obowiązki wynikające ze stosunku lennego
swojego rodziciela.
Wzrostowi pozycji feudałów sprzyjało rozpowszechnienie immunitetów. Były to
przywileje nadawane przez władcę swoim wasalom, polegające na zwolnieniu ze
świadczeń pieniężnych na rzecz władcy (immunitet ekonomiczny) oraz na
przekazaniu panom feudalnym prawa do sądownictwa na własnym terenie
(immunitet sądowniczy).
W teorii drabina feudalna wydaje się być konstrukcją bardzo prostą, w
rzeczywistości nie była to struktura ani prosta ani uporządkowana. Jeden wasal mógł
mieć więcej niż jednego seniora. Kiedy dochodziło do walk między nimi mógł
dotrzymać wierności tylko jednemu. Zdarzało się nawet nieraz, że lennik seniora z
racji posiadania jednych dóbr mógł być jednocześnie jego panem zwierzchnim w
innych dobrach. Rodził się również problem zwierzchności króla nad lennikami jego
wasali. W systemie kontynentalnym upowszechniła się zasada, że "wasal mojego
wasala nie jest moim wasalem". To prowadziło do osłabienia pozycji króla,
decentralizacji państwa i w konsekwencji do rozdrobnienia feudalnego. Inaczej było
w Anglii tam istniała zasada "wasal mojego wasala jest moim wasalem".
Hołd lenny
Z czasem zawiązaniu stosunku lennego zaczęto nadawać uroczysty charakter.
Wytworzył się swoisty ceremoniał, który nazywano hołdem lennym (homagium).
Przyszły wasal poddawał się władzy swojego seniora, wypowiadając formułę:
"Panie chcę zostać waszym człowiekiem", poczym klęcząc wkładał dłonie w jego
ręce. Następnie na Ewangelię lub święte relikwie składał słowa przysięgi lennej.
Senior podnosił go z klęczek i całował go w usta. Ostatnią część hołdu lennego
stanowiła inwestytura czyli nadanie lenna. Senior wręczał wasalowi jakiś przedmiot
symbolizujący nadane ziemie, najczęściej chorągiew lub włócznię, jeżeli był to lennik
świecki, a pastorał lub pierścień, w przypadku osoby duchownej.
Hołd lenny miał charakter zobowiązania czysto osobistego, dlatego też tracił moc z
chwilą śmierci którejś ze stron. Jeżeli chciano kontrakt przedłużyć, trzeba było go
odnowić. Potomek zmarłego (seniora lub wasala) musiał uczestniczyć w ceremonii
homagium.
Powinności chłopskie
Ziemie lenne przekazywano wasalowi wraz z zamieszkującą je ludnością, która
podlegała zwierzchnictwu właściciela ziemi. Nastąpił specyficzny rozdział własności
(własność podzielona: dyspozycyjna i użytkowa). Panowie feudalni dysponowali
ziemią, którą użytkowali chłopi. Z racji jej użytkowania chłopi musieli ponosić
świadczenia na rzecz pana feudalnego, czyli rentę feudalną. Były trzy podstawowe
rodzaje renty feudalnej:
- renta naturalna czyli danina - chłop oddawał część swoich plonów
- renta odrobkowa czyli pańszczyzna - przymusowa praca na polu pana
- renta pieniężna czyli czynsz
Specyficzną formą renty feudalnej była dziesięcina. Stanowiła ją dziesiąta część
plonów oddawana na rzecz Kościoła.
W dobrach obdarzonych immunitetem prerogatywy władzy monarszej przejmował
pan feudalny. Nie tylko był właścicielem ziemi ale i poborcą podatkowym oraz
sędzią. Zależność chłopów wyrażała się w oddawaniu renty feudalnej, sprawowaniu
władzy sądowniczej przez pana feudalnego, ale również w ograniczeniu wolności
osobistej chłopów.
Feudalizacja Kościoła
Bardzo ważnym elementem systemu feudalnego był Kościół. Stał się on w
średniowieczu posiadaczem ogromnych majątków. Nie był w stanie ich wszystkich
zagospodarować. Chętnie więc oddawał ziemie w użytkowanie, w zamian za
uiszczanie czynszu i rentę odrobkową. Taką formę nadania nazywano od łacińskiego
słowa prośba prekarium.
Z drugiej strony biskupi otrzymywali od władców ziemię na warunkach lennych.
Prowadziło to do upodobnienia wyższego duchowieństwa do wasali królewskich.
Zasięg feudalizmu
W klasycznej formie feudalizm, rozumiany jako stosunki lenne, ukształtował się we
Francji Do innych państw europejskich; Anglii, Niemiec Hiszpanii dotarł później i w
zmodyfikowanej formie. Nie wytworzyła się tam aż tak skomplikowana drabina lenna,
ani nie została zniesiona zwierzchność monarchy nad wasalami niższego rzędu. W
Europie Środkowej i w Skandynawii do końca średniowiecza właściwie system
feudalny (w jego węższym rozumieniu) się nie wykształcił.