wymiar ekumeniczny kodeksu prawa kanonicznego

ROCZNIKI NAUK PRAWNYCH
Tom I-II
1991 - 1992
KS. WOJCIECH GÓRALSKI
Lublin
WYMIAR EKUMENICZNY KODEKSU PRAWA KANONICZNEGO
JANA PAWŁA II
Dekrety Soboru W atykańskiego II: o ekum enizm ie - Unitatis redintegratio,
o Kościołach W schodnich — Ecclesiarum Orientalium oraz deklaracje: o religiach
niechrześcijańskich - Nostra aetate i o wolności religijnej — Dignitatis hum anae,
skonkretyzowały jed n ą z bardziej fundam entalnych zasad proklam ow anych przez
Sobór W atykański II otw ierając ustawodawstwo K ościoła katolickiego w sto su n ­
ku do chrześcijan niekatolików oraz do niechrześcijan1. Idea ekum enizm u tak
szeroko proklam ow ana przez V aticanum II spraw iła, iż zarów no chrześcijanie
odłączeni, jak i niechrześcijanie zostali potraktow ani nie tylko w wymiarze indy­
widualnym, lecz także jako należący do określonych w spólnot religijnych. W ła­
śnie tym charakteryzuje się ekum enizm z punktu w idzenia praw nego. S uponuje
się tu zatem pewien podział ról, który skłania do niezbędnego dialogu, opartego
na uznaniu także statusu prawnego in terlo k u to ra2.
Promulgowany 25 I 1983 r. przez Jana Pawła II nowy K odeks praw a k an o ­
nicznego, „owoc Soboru W atykańskiego II”3, uwzględnia w swoich norm ach
prawnych te wszystkie momenty, które - zaw arte w dokum entach S oboru W aty­
kańskiego II - wytyczyły jednoznacznie drogę przyszłem u ustawodawstwu k o ­
ścielnemu. Nowy zbiór prawa korzysta przy tym z osiągnięć w ielu dokum entów
o charakterze ekumenicznym wydanych przez Stolicę A postolską w okresie p oso­
borowym.
Z adaniem podjętego opracow ania jest ukazanie wymiaru ekum enicznego KPK
z 1983 r. Już na w stępie należy zaznaczyć, iż przejawy ekum enizm u w ystępują
1 P. G i s m o n d i. Lezioni di diritto canonico sui principi concilari Roma 1968 s. 95.
2 M. S t a s i a k. Ekumeniczne aspekty kodyfikacji prawa kanonicznego KoSciołów Wschodnich. „Rocz­
niki Teologiczno-Kanoniczne” 23:1976 nr 5 s. 65.
3 La riforma del Codice di Diritto Canonico, frutto delConcilio Vaticano II. „Communicationes” 15:198^
nr 1 s. 17.
w księdze II, III і IV zbioru. Podczas gdy w księdze II, poświęconej prawu
osobow em u oraz w księdze III, traktującej o zadaniu nauczania w Kościele,
znajdujem y ogólne zasady dotyczące inspirow ania ruchu ekum enicznego, popie­
ran ia go i kierow ania nim ze strony Kościoła katolickiego, to w księdze IV,
regulującej dziedzinę uświęcającego zadania Kościoła, zaw arte są normy będące
praktycznym wyrazem ekum enicznego otw arcia się tegoż Kościoła ku innym
w spólnotom , głównie w dziedzinie sprawowania sakram entów św. i korzystania
z nich oraz innych form kultu Bożego.
1. INSPIROWANIE RUCHU EKUMENICZNEGO I KIEROWANIE NIM
W KOŚCIELE KATOLICKIM
W księdze II kodeksu Jan a Pawła II m ożna wskazać wiele dyspozycji będą­
cych wyrazem troski prawodawcy kościelnego o właściwy rozwój ekum enizmu.
D oniosłe jest przy tym określenie celu ruchu ekum enicznego, a mianowicie
„przywrócenie jedności wśród wszystkich chrześcijan”4. Przytaczając to określe­
nie kodeks jednocześnie nadm ienia, iż troska o przywrócenie tej jedności stano­
wi zadanie K ościoła, nałożone nań przez Chrystusa5.
Gdy chodzi o podm ioty odpow iedzialne za popieranie ruchu ekum enicznego
i kierow anie nim wśród katolików, kodeks — w kan. 755 § 1 — wskazuje tutaj
najpierw na K plegium Biskupów i Stolicę A postolską. K olegium Biskupów jest
organem , który z natury rzeczy, jako podm iot - obok papieża - najwyższej
władzy w Kościele pozostaje kom petentny we wszystkich dziedzinach działalności
Kościoła. M ówiąc o Stolicy A postolskiej ustawodawca ma niewątpliwie na myśli
zarów no papieża, inny podm iot najwyższej władzy w Kościele, jak i instytucje
K urii Rzym skiej, na co wskazuje dyspozycja кап. 3616. Co się tyczy tych o stat­
nich wypada dodać, iż konstytucja apostolska papieża Jana Pawła II Pastor
bonus z 28 VI 1988 r.7, m ocą której dokonano zm ian w strukturze K urii Rzym­
skiej, kom petencje w dziedzinie ekum enizm u przyznaje Papieskiej R adzie ds.
Jedności C hrześcijan oraz Papieskiej R adzie ds. Dialogu pomiędzy Religiami.
Poniew aż kan. 360 KPK stanow i, iż stru k tu rę i kom petencje poszczególnych
instytucji K urii Rzymskiej określają specjalne przepisy, wym ieniona zaś konsty­
4 Kan. 755 § 1.
5 Tamże.
6 Por. kan. 7 KPK/1917.
7 AAS 80:1988 s. 841-912.
tucja apostolska przepisy takie stanowi, przeto wydaje się czymś stosownym
wskazać zadania kom petencyjne wymienionych R ad Papieskich.
Papieska R ada ds. Jedności Chrześcijan pow stała z utw orzonego w 1960 r.
S ekretariatu Jedności Chrześcijan, otrzym ała generalne zadanie podejm ow ania
odpowiednich inicjatyw i działań ekum enicznych zm ierzających do przywrócenia
jedności pomiędzy chrześcijanam i8. W szczególności R ada pow inna przejaw iać
troskę o wcielenie w życie dokum entów Soboru W atykańskiego II dotyczących
ekum enizm u9, zajmować się właściwą interpretacją oraz realizacją zasad ekum e­
nicznych10, organizować, popierać i koordynować kongresy katolickie tak k ra jo ­
we, jak i międzynarodowe służące idei jedności chrześcijan oraz czuwać nad
podejmowanymi na nich inicjatywam i11. Do innych zadań dykasterii konstytucja
apostolska zalicza troskę o utrzym anie kontaktów z wyznawcami Kościołów i
w spólnot nie posiadających dotąd pełnej jedności z K ościołem katolickim , a
także popieranie dialogu i rozmów służących idei utrzym ania jedności z nimi,
przy współpracy z ekspertam i w zakresie doktryny katolickiej. Przy tym doku­
m ent poleca, by wszystkie tego rodzaju inicjatywy były uprzednio przedkładane
Ojcu św. W reszcie do kom petencji Rady należy — jeśli uzna to za stosow ne —
kierow anie obserw atorów katolickich na kongresy ekum eniczne i zapraszanie
obserwatorów innych Kościołów i w spólnot na tego rodzaju spotkania organizo­
wane przez katolików 12. W odrębnej norm ie prawodawca stanow i iż ponieważ dziedzina ekum enizm u niejednokrotnie dotyczy z natury rzeczy spraw
wiary - R ada ds. Jedności C hrześcijan obowiązana jest pozostaw ać w ścisłym
kontakcie z Kongregacją Doktryny Wiary, zwłaszcza gdy chodzi o wydawanie
publicznych dokum entów lub deklaracji13. Co się zaś tyczy podejm ow ania
ważniejszych inicjatyw dotyczących odłączonych Kościołów W schodnich, R ada
powinna przeprowadzić uprzednie konsultacje z K ongregacją Kościołów
W schodnich14. W ypada dodać, że pow ołana w 1974 r. K om isja dla
utrzymywania kontaktów z Żydami, pozostała nadal związana z R adą, o której
m owa15.
Papieska R ada ds. Dialogu pom iędzy R eligiam i, k ontynuator istniejącego od
1964 r. S ekretariatu ds. N iechrześcijan, jest pow ołana do utrzym ania relacji (i
8 Konstytucja ap. Pastor bonus art. 135.
9 Chodzi zapewne przede wszystkim o dekret o ekumenizmie Unitatis redintegratio.
10 Konstytucja ap. Pastor bonus art. 136 5 1.
11 Tamże art. 136 § 2.
12 Tamże art. 136 § 3.
13 Tamże art. 137 § 1.
14 Tamże art. 137 § 2.
15 Tamże art. 138; Zob. W. G ó r a 1 s к i. Papieskie Rady w strukturze odnowionej Kurii Rzymskiej.
„Prawo Kanoniczne” 34:1991 nr 1-2 s. 42.
kierow ania nim i) z wyznawcami i grupam i wyznawców religii niechrześcijańskich,
a także z tymi wszystkimi, którzy kierują się w jakiś sposób zmysłem reli­
gijnym 16. Zwłaszcza dykasteria obow iązana jest troszczyć się o właściwy rozwój
w świecie dialogu z wyznawcami innych religii i popierać różne formy kontaków
z nim i, następnie organizować i popierać odpow iednie badania w zakresie religii
nie ch rz e ścija ń sk ic h , jak również organizować spotkania międzywyznaniowe w
celu wzajem nego poznania się i pogłębienia szacunku oraz w celu pełniejszego
uznaw ania godności człowieka i jego walorów duchowych i m oralnych, wreszcie
um ożliwiać niezbędną form ację tym, którzy poświęcają się idei dialogu
obejm ującego różne religie17. Gdy wymaga tego dana dziedzina należąca do
kom petencji Rady, w wykonywaniu swoich zadań dykasteria ta obowiązana jest
konsultow ać się z Kongregacją D oktryny W iary a także, jeśli to jest konieczne,
z K ongregacją Kościołów W schodnich i K ongregacją Ewangelizacji Ludów18.
W olno nadm ienić, iż konstytucja apostolska podtrzym ała istnienie przy Radzie
Kom isji ds. kontaktów - w aspekcie religijnym - z M uzułm anam i19.
Podczas gdy kierow anie ruchem ekum enicznym oraz popieranie go wśród
katolików należy w skali całego Kościoła do K olegium Biskupiego i Stolicy
A postolskiej, to analogiczne zadania na płaszczyźnie Kościołów partykularnych
przynależą poszczególnym biskupom diecezjalnym oraz konferencjom Episko­
p a tu 20. PrawodawGS zaznacza w kan. 755 § 2, iż wym ienione podm ioty obowią­
zane są p o p iera ć - zgodnie z praw em — rozwój ruchu ekum enicznego, i stoso­
wnie do różnych potrzeb i pożytku wydawać praktyczne norm y, przy uwzględ­
n ieniu przepisów wydanych w tej spraw ie przez najwyższą władzę kościelną. Do
zadań zatem biskupów diecezjalnych, a także K onferencji Biskupów w poszcze­
gólnych regionach kościelnych należy przede wszystkim inspirow anie akcji eku­
m enicznej zm ierzającej do przywrócenia jedności w śród chrześcijan. Chodzi tu
o wszelkie formy inicjow ania i popierania ruchu ekum enicznego stosownie do
po trzeb i możliwości lokalnych. Z arów no biskupi diecezjalni, jak i K onferencje
E p isk o p atu m ogą następnie wydawać odpow iednie norm y praktyczne w odnie­
sieniu do podejm ow anych inicjatyw ekum enicznych. Prawodawca zaznacza przy
tym, iż przepisy te winny uwzględniać odnośne reguły podjęte przez najwyższą
w ładzę kościelną, a więc przez Stolicę A postolską. N ie trzeba dodawać, iż w
myśl kan. 455 § 2, norm y wydane przez zainteresow aną K onferencję Biskupów
winny uzyskać ap ro b atę tejże Stolicy A postolskiej.
16 Konstytucja ap. Pastor bonus art. 159.
17 Tamże art. 160.
18 Tamże art. 161.
19 Tamże art. 162; Zob. G ó r a 1 s к i, jw. s. 49.
20 Kan. 755 § 2.
Jeśli chodzi o biskupów diecezjalnych, prawodawca kodeksowy, w skazując na
ich obowiązki w zakresie troski o wiernych poddanych ich pieczy pasterskiej,
poleca z kolei w kan. 783 § 3 najpierw życzliwie i z m iłością odnosić się do
braci nie pozostających w pełnej w spólnocie z K ościołem katolickim a następnie
popierać ekum enizm , pojmowany zgodnie z myślą K ościoła21. Tego rodzaju
dyspozycja niewątpliwie przejawia skłonności ekum enicznego zbioru Jan a
Pawła II.
N orm a kodeksowa o wymiarze ekum enicznym została rów nież zaadresow ana
do legatów biskupa rzymskiego. Do głównych zadań wym ienionych przedstaw i­
cieli papieża kan. 364, n. 6 zalicza m. in. nawiązywanie wraz z biskupam i o d p o ­
wiednich kontaktów między Kościołem katolickim a innymi K ościołam i lub
w spólnotam i kościelnymi, a nawet i religiam i niechrześcijańskim i. C hodzi zatem
o inicjatywy ekum eniczne legatów papieskich podejm ow ane przez nich wraz z
biskupam i regionów kościelnych, w których spraw ują swoją m isję legacką.
Wydaje się, iż przytoczona norm a sugeruje zarów no przyłączanie się wysłan­
ników Ojca św. do inicjatyw w zakresie ruchu ekum enicznego podejm ow anych
przez K onferencje Biskupów, jak i włączanie tych ostatnich do realizacji przed­
sięwzięć podejmowanych w tym względzie m otu proprio przez samych legatów.
Również na płaszczyźnie życia parafialnego kodeks uwzględnia tro sk ę o sp ra­
wy ekum eniczne. Kan. 528 § 1 skierowany do proboszczów ap elu je do w ym ienio­
nych duszpasterzy, by wszelkimi silam i zabiegali, korzystając także z pom ocy
wiernych świeckich, ażeby orędzie ew angeliczne d otarło i do tych, którzy nie
wyznają prawdziwej wiary. Właściwy więc dialog ekum eniczny proboszcza z
braćm i odłączonymi jest ścisłym obowiązkiem duszpasterskim 22.
M ówiąc o inspiracjach ekum enicznych zawartych w KPK nie sposób pom inąć
m ilczeniem dyspozycji kan. 256 § 2, w myśl której w form acji kandydatów do
kapłaństw a należy uwzględniać także sprawy ekum enizm u. A lum nów , zaznacza
prawodawca, należy zapoznać z potrzebam i całego Kościoła, tak by troszczyli się
m. in. o sprawy ekum eniczne. Konkretnym wyrazem owej form acji ekum enicznej
alum nów sem inariów duchownych m oże być prow adzenie wykładów z zakresu
ekum enizm u, co de fa cto ma miejsce w wielu sem inariach.
Możliwości inspirow ania ruchu ekum enicznego m ożna n astępnie dostrzec w
strukturze instytucji synodów: zarówno partykularnych (plenarny, prow incjalny),
jak i diecezjalnych. Niewątpliwie względy ekum eniczne przem ówiły za tym, że
na synody partykularne, w myśl kan. 443 § 6, w olno zaprosić w charakterze
gości te wszystkie osoby (chodzi zatem i o przedstaw icieli Kościołów i w spólnot
21 Zob. T. P a w 1 u k. Prawo kanoniczne wedługkodeksu Jana Pawła II. T. 2 —L ud Boży, jego naucza­
nie i uświęcanie. Olsztyn 1986 s. 184.
22 Por. dekret Christus Dominus n. 30.
niekatolickich, choć kanon nie w spom ina o nich expressis verbis, jak to czyni
kan. 463 § 3 w odniesieniu do synodu diecezjalnego), k tóre zdaniem Konferencji
E p isk o p atu (gdy chodzi o synod plenarny) lub m etropolity wraz z biskupam i
sufraganam i (gdy chodzi o synod prowincjalny) zasługują na to. Również
uczestnikam i synodu diecezjalnego, jak to stanow i przytoczony już w kan. 463
§ 3, m ogą być - w charakterze obserw atorów - niektórzy pełniący funkcje lub
zwykli członkow ie Kościołów czy w spólnot kościelnych, które nie są w pełnej
w spólnocie z Kościołem katolickim , gdy biskup diecezjalny uzna to za wskazane.
Chodzi więc o związki wyznaniowe chrześcijańskie, których przedstaw iciele mogą
być zaproszeni na obrady synodalne, zwłaszcza gdy problem atyka zgrom adzenia
synodalnego m oże u nich budzić szczególne zainteresow anie23.
2. PRZEJAWY EKUMENIZMU W DZIEDZINIE ŻYCIA SAKRAMENTALNEGO
ORAZ INNYCH FORM KULTU BOŻEGO
E kum eniczny wymiar kodeksu prawa kanonicznego z 1983 r. m ożna dostrzec
także w księdze IV tego zbioru, poświęconej uświęcającem u zadaniu Kościoła.
N ietru d n o tu wskazać na norm y stanow iące konkretne przejawy ekum enicznego
nachylenia prawodawstwa Kościoła łacińskiego inspirow anego duchem i nauką
S oboru W atykańskiego II. W iele dyspozycji kodeksowych zawiera aspekty eku­
m eniczne zarów no w dziedzinie sakram entologii (część I księgi), jak i w przed­
m iocie innych form kultu Bożego (część II księgi).
W odniesieniu do sakram entu chrztu wymiar ekum eniczny posiada kan. 869
§ 3, w myśl którego ochrzczeni we w spólnocie kościelnej niekatolickiej nie
pow inni być ochrzczeni warunkowo, chyba że zaistnieje wątpliwość co do w ażno­
ści tego chrztu po zbadaniu m aterii i formy zastosowanych przy jego udzielaniu
oraz szafarza chrztu, jak również intencji ochrzczonego jako dorosłego. Wypada
dodać, iż stanow isko Kościoła wobec chrztu udzielanego przez szafarzy K ościo­
łów i w spólnot odłączonych przedstaw ił S ekretariat Jedności Chrześcijan w dy­
rek to riu m ekum enicznych z 14 V 1967 r.24, podając zarazem praktyczne normy
postępow ania w wypadkach wątpliwych co do ważności chrztu udzielonego w
tych w spólnotach. Podczas gdy dokum ent ten nie pozwalał poddawać w w ąt­
23 Zob. G. С o r b e 1 1 i n i. Ił sinodo diocesano nel nuovo Codexluris CanonicL Roma 1986 s. 210-211; W. W ó j c i k . Synod diecezjalny w nowym kodeksie prawa kanonicznego. „Prawo Kanoniczne” 29:1986
nr 1-2 s. 127; Por. dekret Unitatis redintegratio nn. 5 i 12.
24 AAS 59:1967 s. 574-592.
pliwość chrztu udzielonego w odłączonych K ościołach wschodnich, kodeks o d n o ­
si to do ochrzczonych w każdej ze w spólnot niekatolickich25.
Wyrazem ducha ekum enicznego ustawy kodeksowej w zakresie chrztu jest n a­
stępnie dyspozycja kan. 874 § 2, m ocą której osoba ochrzczona, należąca do
wspólnoty kościelnej niekatolickiej m oże być dopuszczona - jedynie razem z
chrzestnym katolikiem - do asystowania podczas spraw ow ania tego sakram entu
w charakterze świadka26. Wypada poza tym w spom nieć, iż kan. 861 § 2
zezwala na udzielenie chrztu - w wypadku konieczności - każdem u
człowiekowi m ającem u właściwą intencję.
Z naczące przejawy otwarcia ekum enicznego K ościoła łacińskiego zaw ierają
następnie postanow ienia kan. 844 §§ 2-4 w przedm iocie w spólnoty sakram ental­
nej - w zakresie pokuty, Eucharystii i nam aszczenia chorych — z braćm i o dłą­
czonymi. Już Sobór W atykański II dopuścił w szczególnych okolicznościach
możliwość takiej w spólnoty między katolikam i a wyznawcami Kościołów w scho­
dnich odłączonych. Zezwolił mianowicie w dekrecie Orientalium Ecclesiarum na
udzielenie w Kościele katolickim chrześcijanom wschodnim , pozostającym w
dobrej wierze w odłączeniu od tego K ościoła, sakram entów : pokuty, E ucharystii
i nam aszczenia chorych, jeśli o nie dobrow olnie proszą i są należycie dyspono­
wani. Równocześnie katolicy otrzym ali zezwolenie na przyjm ow anie wym ienio­
nych sakram entów św. z rąk szafarzy akatolickich tych Kościołów, w których są
ważne sakram enty, jeśli zaleca to konieczność lub pożytek duchowy, a dostęp
do szafarza katolickiego jest niemożliwy fizycznie lub m oralnie27. Bardziej
szczegółowe zasady w tym względzie określono w przytaczanym już dyrektorium
ekumenicznym z 1967 r. Podczas gdy w odniesieniu do w spólnoty sakram ental­
nej z akatolikam i wschodnimi dokum ent potw ierdził i uszczegółowi! zasady
ustalone przez sobór, to w stosunku do innych braci odłączonych utrzym ał zakaz
ich uczestnictwa sakram entalnego z katolikam i, a to z uwagi na brak jedności
wiary co do tych sakram entów św., których spraw ow anie należy do czynności
oznaczającej jedność w wierze, kulcie i życiu. M ając jednak na względzie fakt,
iż sakram enty św. są nie tylko znakam i jedności, lecz także źródłem łaski, d o p u ­
szczono wyjątki od zasady: wyznawcom Kościołów odłączonych — o których
mowa - zezwolono na przyjmowanie w Kościele katolickim pokuty, Eucharystii
25 Zob. P. H e m p e r e k . Sakramenty. W. Komentarz do kodeksu prawa kanonicznego. T. 3. Lublin
1986 s. 93-94.
26 Dyrektorium ekumeniczne z 1967 r. uznało nawet możliwość dopuszczenia akatolika, należącego
jednak do Kościoła wschodniego odłączonego - dla słusznej przyczyny - do funkcji chrzestnego razem
z chrzestnym katolikiem lub chrzestną katoliczką. Członków innych odłączonych wspólnot chrześcijańskich
dokument dopuszczał jedynie do funkcji świadka chrztu. Kodeks z 1983 r. ustanawia zatem jedną normę
odnoszącą się do wszystkich chrześcijan należących do niekatolickich wspólnot kościelnych zezwalając im
jedynie na pełnienie funkcji świadka chrztu. Zob. tamże s. 96.
• 27 Dekret Ecclesiarum Orientalium n. 27.
i nam aszczenia chorych w niebezpieczeństw ie śm ierci lub w naglącej konieczno­
ści (prześladow anie, uwięzienie), pod określonym i warunkam i. W innych wypad­
kach naglącej konieczności, o udzieleniu tym osobom sakram entów św. mógł de­
cydować ordynariusz miejsca lub K onferencja Episkopatu. W podobnych okoli­
cznościach tj. w niebezpieczeństw ie śm ierci i naglącej konieczności także katolik
mógł prosić o trzy wym ienione sakram enty tego szafarza akatolickiego, który
przyjął święcenia kapłańskie przy jednoczesnym braku własnego szafarza28.
K odeks prawa kanonicznego z 1983 z. przejął w zasadzie przytoczone wyżej
norm y S oboru W atykańskiego II oraz dyrektorium ekum enicznego, uzupełniając
je i nadając im jed n o litą a przy tym bardziej precyzyjną redakcję, ujętą w rozbu­
dowanym kan. 844. Kanon ten określa najpierw w § 2 w arunki i okoliczności,
w jakich katolicy m ogą zwracać się o sakram enty św. do szafarzy niekatolickich.
M ogą to m ianowicie czynić w stosunku do szafarzy Kościołów, w których są
ważne te sakram enty, ilekroć dom aga się tego konieczność lub zaleca prawdziwy
pożytek duchowy i jeśli nie zachodzi niebezpieczeństw o błędu lub indyferentyzm u, a zw rócenie się do szafarza katolickiego jest fizycznie lub m oralnie niem o­
żliwe. O cena zatem co do istnienia okoliczności i warunków wymienionych w
kano n ie należy do samych wiernych.
W § 3 kanonu prawodawca kodeksowy upow ażnia szafarzy katolickich do
udzielania pokuty, Eucharystii i nam aszczenia chorych wyznawcom Kościołów
w schodnich nie zachowujących pełnej w spólnoty z Kościołem katolickim oraz
innych Kościołów, „które według oceny Stolicy A postolskiej, gdy chodzi o sa­
kram enty, są w takiej samej sytuacji, co i w spom niane Kościoły w schodnie”.
S akram entów tych wolno udzielać wówczas, gdy w ierni tychże Kościołów zwraca­
ją się o to i są odpow iednio przygotowani.
W reszcie w § 4 om awianego kanonu zezwala się szafarzom katolickim na go­
dziwe udzielanie wyżej wymienionych sakram entów św. innym chrześcijanom nie
mającym pełnej wspólnoty z Kościołem katolickim , gdy zagraża niebezpie­
czeństwo śm ierci lub przynagla inna poważna konieczność. M ogą to jednak czy­
nić tylko wówczas, gdy proszący o sakram enty św. nie m ogą się zwócić do
szafarza swojej wspólnoty, a zarazem wyrażają wiarę katolicką odnośnie do
tychże sakram entów i są odpow iednio przygotowani do ich przyjęcia. Prawo­
dawca kodeksowy uzależnia więc tutaj możliwość udzielania sakram entów od
zaistnienia wyjątkowych okoliczności i od spełnienia określonych szczegółowo
w arunków. Podczas gdy ocena dotycząca zaistnienia niebezpieczeństw a śmierci
należy do szafarza, to uznanie określonych okoliczności za równoznaczne z
28 Dyrektorium ekumeniczne z 14 V 1967 r. n. 55; Zob. M. P a s t u s z k o . Prawo o sakramentach
świętych. T. 1 —Normy ogólne i sakrament chrztu. Warszawa 1983 s. 18-23; H e m p e r e k. jw. s. 66-68.
poważną koniecznością jest zastrzeżone biskupowi diecezjalnem u lub K onferencji
Episkopatu.
W kan. 844 § 5 postanaw ia się ponadto, iż w spraw ie udziału w sakram en­
tach św. katolików i chrześcijan nie zachowujących pełnej w spólnoty z K ościo­
łem katolickim , biskup diecezjalny lub K onferencja E p isk o p atu m ogą wydać
odpow iednie normy ogólne, po uprzednim jednak porozum ieniu się z kom pe­
ten tn ą władzą, przynajm niej lokalną, zainteresow anego K ościoła lub w spólnoty
niekatolickiej. W arunek ten należy uznać także za znaczny przejaw ekum enicz­
nego nachylenia ustawy kodeksowej29.
W iele przejawów ekum enizm u kodeksu Jan a Pawia II należy n astępnie d o ­
strzec w dziedzinie prawa m ałżeńskiego. O otw arciu ekum enicznym ustaw odaw s­
twa Kościoła łacińskiego i na tym odcinku przesądził S obór W atykański II p o ­
zwalając uświadomić ojcom soborowym istnienie obowiązku respektow ania u p ra­
wnień podmiotowych ludzi innych wyznań, pozostających n iejed n o k ro tn ie w d o ­
brej wierze30. Pierwszym dokum entem posoborowym modyfikującym rygorysty­
czne przepisy kodeksu z 1917 r. w przedm iocie m ałżeństw m ieszanych była in ­
strukcja Kongregacji Doktryny W iary M atrim onii sacram enti z 18 III 1966 r.31,
przewidująca m. in. składanie tzw. rękojm i wyłącznie przez stro n ę katolicką,
nawiązująca w duchu ekumenicznym do przesłanek zawartych w dokum entach
Soboru W atykańskiego II32. Dalszym krokiem naprzód był d ek ret K ongregacji
dla Kościoła W schodniego Crescens m atrim oniorum z 22 II 1967 r.33,
stanowiący zasadę, w myśl której przy zaw ieraniu m ałżeństw katolików z
niekatolikam i ochrzczonymi i należącymi do obrządków w schodnich kanoniczna
form a zawarcia małżeństwa obowiązuje tylko do godziwości. Dalszy m om ent w
procesie posoborowej ewolucji ustawodawstwa na odcinku m ałżeństw m ieszanych
stanowiło m otu proprio Pawła VI M atrim onia m ixta z 31 III 1970 r.34,
zezwalając m. in. ordynariuszom m iejsc na dyspensow anie od formy zawarcia
umowy m ałżeńskiej, jeśli jedna ze stron jest akatolicka, naw et nieochrzczona35.
29 Zob. H e m p e r e k, jw. s. 68-70; Wolno dodać, iż Kościoły wschodnie odłączone są w zasadzie
przeciwne wspólnocie sakramentalnej z innymi Kościołami, ponieważ upatrują w niej nie tyle środek
służący do osiągnięcia jedności, ile raczej jej uwieńczenie. Jednak Synod Patriarchatu Moskiewskiego, w
odpowiedzi na postanowienia Vaticanum II i dyrektorium ekumenicznego zezwolił na dopuszczenie wy­
znawców Kościoła rzymskokatolickiego do sakramentu pokuty, Eucharystii i namaszczenia chorych. Zob.
tamże s. 70.
30 M. Ż u r o w s k i . Kanoniczne prawo małżeńskie okresu posoborowego. Katowice 1976 s. 128-132.
31 AAS 58:1966 s. 235-239.
32 Na temat charakteru ekumenicznego instrukcji zob. J. R у b с z у k. Przejawy ekumenizmu w instru­
kcji o małżeństwach mieszanych. „Roczniki Teologiczno-Kanoniczne” 14:1967 z. 5 s. 5-20.
33 AAS 59:1967 s. 165-166.
34 AAS 62:1970 s. 157-178.
35 Zob. U. N a v a r r e t e . Commentarium canonicum ad. Litt. Ap. motu proprio datas „Matrimonia
mixta". „Periodica de re morali, liturgica, canonica” 59:1970 z. 4 s. 441-442; W. G ó r a 1 s к i. Małżeństwa
W reszcie KPK Jan a Pawła II przypieczętował ów rozwój dyscypliny kościelnej
w om aw ianej dziedzinie idący w kierunku jej złagodzenia.
Z b ió r Jan a Pawła II zniósł m ałżeńską przeszkodę w zbraniającą różnicy wyzna­
nia (mixta religio) poprzestając jedynie - w kan. 1124 - na zwykłym zakazie
zaw ierania przez katolików m ałżeństw z osobam i należącymi do Kościoła lub
w spólnoty kościelnej nie mającej pełnej łączności z Kościołem katolickim . Zakaz
ten m oże uchylić - dla słusznej i rozum nej przyczyny - ordynariusz miejsca
udzielając, w myśl kan. 1125, stosow nego zezwolenia, uw arunkowanego złoże­
niem rękojm i przez stro n ę katolicką. Co więcej, wspom niany zakaz kodeks ogra­
niczył jedynie do tych katolików , którzy zostali ochrzczeni w K ościele katolickim
lub zostali przyjęci doń po chrzcie i form alnym aktem od niego się nie odłą­
czyli, ja k to zaznacza się w kan. 1124.
Przejaw em ekum enizm u nowego ustawodawstwa m ałżeńskiego jest następnie
zobow iązanie w kan. 1117 do zachowania kanonicznej formy zawarcia m ałżeń­
stwa jedynie w wypadku, gdy przynajm niej jedna ze stro n została ochrzczona w
K ościele katolickim łub została doń przyjęta i nie odstąpiła od niego formalnym
aktem . Gdy chodzi zaś o form ę zaw ierania umowy m ałżeńskiej przez katolika
z osobą przynależącą do obrządku wschodniego, to zbiór Jana Pawła II podtrzy­
m ując w kan. 1127 § 1 w spom nianą już dyspozycję instrukcji z 22 II 1967 r.
Crescens m atrim oniorum dodał dość isto tn ą klauzulę, w myśl której do ważności
takiego związku konieczny je st udział świętego szafarza (chodzi zarówno o
duchow nego katolickiego, jak i prawosławnego).
R ów nież norm y kodeksowe w odniesieniu do miejsca zawarcia małżeństwa
m ieszanego posiadają wydźwięk ekum eniczny. Kan. 1118 § 2 przewiduje m ożli­
wość zawarcia umowy m ałżeńskiej katolika ze stro n ą niekatolicką ochrzczoną
nie tylko w kościele czy kaplicy należącej do Kościoła katolickiego, lecz także
— za zezwoleniem ordynariusza m iejsca - w innym, odpow iednim miejscu (np.
w m ieszkaniu prywatnym). M ałżeństw o zaś strony katolickiej z nieochrzczoną
m ożna zawierać, w myśl kan. 1118 § 3, nie tylko w świątyni katolickiej, lecz
rów nież w innym, odpow iednim miejscu.
Gdy chodzi o inne formy kultu Bożego, w alor ekum eniczny posiadają dwie
dyspozycje kodeksowe. N ajpierw kan. 1170 zezwala na udzielanie błogosła­
wieństw (stanow iących sakram entalia) także niekatolikom , jeśli nie ma w danym
wypadku form alnego zakazu Kościoła. Oznacza to, iż akatolikom , tak ochrzczo­
nym, jak i nieochrzczonym , będącym np. w stanie choroby m ożna udzielić błogo­
sław ieństw a kapłańskiego lub dać im jakiś poświęcony przedm iot (np. m edalik)
pod w arunkiem , że nie grozi niebezpieczeństw o użycia go do praktyk zabobon­
katolików łacińskich z niekatolikami w świetle prawa kanonicznego Jana Pawła II. „Studia Płockie” 14:1986
s. 76-77.
nych36. N astępnie kan. 1183 § 3 zezwala na przyznanie przez ordynariusza
miejsca - według jego roztropnego zdania - pogrzebu kościelnego osobom
ochrzczonym przynależącym do jakiegoś Kościoła lub w spólnoty kościelnej nie­
katolickiej, jeśli nie ma ich własnego szafarza i ustali się, że wola danego zm ar­
łego nie była inna.
ZAKOŃCZENIE
Sobór W atykański II uznał w dekrecie o ekum enizm ie, że tych ludzi, „którzy
obecnie rodzą się w takich społecznościach (odłączonych od K ościoła katolickie­
go) i przepajają się w iarą w Chrystusa, nie m ożna obw iniać o grzech odłącze­
nia”, a w konsekwencji nie m ożna ich nazywać heretykam i i schizm atykam i, lecz
należy ich uważać za „braci w P anu”37. K onstatacja ta stała się punktem wyj­
ścia dla wielu zm ian w ustawodawstwie Kościoła łacińskiego objętym kodeksem
z 1917 r. Pierwszym dokum entem posoborowym Stolicy A postolskiej, zm ieniają­
cym dotychczasową dyscyplinę w przedm iocie określanym m ianem „com m unicatio
in spiritualibus” było dyrektorium ekum eniczne wydane przez S ekretariat
Jedności Chrześcijan z 14 V 1967 r. Podając nowe norm y dotyczące w spółu­
działu w czynnościach świętych, a także w zakresie sakram entalnym katolików
oraz chrześcijan należących do Kościołów i w spólnot kościelnych odłączonych
od Kościoła katolickiego enuncjacja ta stanow iła jednocześnie zapow iedź dalsze­
go ekum enicznego otw arcia się ustawodawstwa kościelnego. W ślad za dyrekto­
rium pojawiły się kolejne dokum enty norm ujące przede wszystkim dziedzinę
m ałżeństw mieszanych. Nowy kodeks prawa kanonicznego, naw iązując do owych
enuncjacji Stolicy A postolskiej okresu posoborow ego, wprowadzi! jeszcze dalej
idące zmiany dotyczące zbliżenia się Kościoła katolickiego do innych Kościołów
i w spólnot kościelnych.
O bok szczegółowej regulacji prawnej w określonych dziedzinach ekum enizm u,
zbiór Jana Pawła II zawiera także wiele znaczących norm o charakterze kons­
tytucyjnym, związanych zarówno z kierow aniem ruchem ekum enicznym , jak i
kształtowaniem postaw ekum enicznych w Kościele łacińskim .
Z pewnością praktyczna realizacja unorm ow ań ustawy kodeksowej w dziedzi­
nie ekum enizm u nadal będzie wymagać nie tylko pokonania w ielu oporów , lecz
36 F. P r z у t u 1 a. Pozostałe akty kultu Bożego. W: Komentarz do kodeksu prawa kanonicznego. T. 3.
Lublin 1986 s. 361-362.
37 Dekret Unitatis redintegratio n. 3.
przede wszystkim dalszego otw ierania się obydwu stro n zainteresowanych dialo­
giem ekum enicznym .
LA DIMENSIONE ECUMENICA DEL CODICE DI DIRITTO CANONICO
DEL GIOVANNI PAOLO II
Sommar io
I documenti del Concilio Vaticano II —Unitatis redinte—gratio, Ecclesiarum Orientalium, Nostra aetate,
Dignitatis humanae hanno concretizzato uno dei рій fondamentali principi proclamati del Concilio stesso.
La legislazione delia Chiesa cattolica b stata cos) aperta sia verso cristiani non cattolici sia verso non
cristiani.' Tutti quei moment) di carattere ecumenico hanno trovato la sua applicazione nel Codice di
Diritto Canonico del 1983.
Dopo aver presentato 1'ispirazione delfazione ecumenica e il suo govemo nella Chiesa cattolica
1'autore riferisce i sintomi deU'ecumenismo ne) campo delia vita sacramentale e delie altre formę del culto
dřvino.