docklinkij tutaj
download 
Reklamacja Transkrypt
klinkij tutaj
Podrêcznik zgodny z Programem nauczania wiedzy o spo³eczeñstwie w zakresie podstawowym i rozszerzonym dla liceum ogólnokszta³c¹cego, liceum profilowanego i technikum. Obywatel Europy, dopuszczonym do u¿ytku szkolnego przez ministra w³aciwego do spraw owiaty i wychowania i wpisanym do wykazu programów szkolnych do kszta³cenia na poziomie szkó³ ponadgimnazjalnych pod numerem DKOS-4015-236/02. Redakcja i korekta Teresa Chwaliñska Jolanta Pol Micha³ Koliñski Konsultacja prawna Marcin Grzelak Projekt ok³adki Jacek Wilk Sk³ad Pawe³ Szewczyk © Copyright by Krzysztof Jurek, Aleksander £ynka, £ód 2003 © Copyright by Pi¹tek Trzynastego, £ód 2003 Wszelkie prawa autorskie i wydawnicze zastrze¿one. Wszelkiego rodzaju reprodukowanie, powielanie (³¹cznie z kserokopiowaniem), przenoszenie na inne noniki bez pisemnej zgody Wydawcy jest traktowane jako naruszenie praw autorskich, ³¹cznie z konsekwencjami przewidzianymi w Ustawie o prawie autorskim i prawach pokrewnych (Dz. U. nr 24 z 23.02.1994 r., poz. 83). ISBN 83-88742-53-1 PI¥TEK TRZYNASTEGO Wydawnictwo Micha³ Koliñski i Micha³ Wiercioch 90-009 £ód, ul. H. Sienkiewicza 61 tel./fax (0-42) 632 78 61, 630 71 17, tel. 0-602 34 98 02(06) infolinia: 0-604 600 800 (codziennie 8-22, tak¿e sms), gg. 4147954, 4146841 www.piatek13.com.pl; e-mail: [email protected] £ód Wydanie I rok: 2007 2006 2005 2004 rzut: 9 8 7 6 5 4 3 2 1 Druk i oprawa: PI¥TEK TRZYNASTEGO Drukarnia 93-345 £ód, ul. Paradna 3 tel. 0-602 34 98 02(06) Printed in Poland 2 | Obywatel Europy ostatnia liczba Spis treci CZÊÆ I. SPO£ECZEÑSTWO .............................. 7 Jednostka grupa spo³eczeñstwo 1. Cz³owiek w spo³eczeñstwie ............................................. 9 Cz³owiek jako istota spo³eczna .................................. 9 Cz³owiek jako jednostka ........................................... 10 Cz³owiek a wiêzi spo³eczne ...................................... 12 2. Grupy spo³eczne ............................................................ 13 Grupa spo³eczna i jej struktura ................................. 13 Typologia grup spo³ecznych ..................................... 14 Jednostka w ró¿nych grupach spo³ecznych (konflikt powinnoci) ................................................ 16 3. Rodzina jako podstawowa grupa spo³eczna .............. 17 Pojêcie rodziny .......................................................... 17 Funkcje i typy rodziny .............................................. 18 Problemy wspó³czesnej rodziny ............................... 19 4. Spo³eczeñstwo ................................................................ 21 Pojêcie spo³eczeñstwa i ró¿ne jego rozumienie ....... 21 Cz³owiek twórc¹ rzeczywistoci spo³ecznej ............ 22 Proces socjalizacji a role spo³eczne ......................... 22 5. Struktura spo³eczeñstwa ............................................... 24 Pojêcie i koncepcje struktury spo³ecznej ................. 24 Elementy struktury spo³ecznej ................................. 25 Zmiennoæ struktury spo³ecznej ............................... 26 6. Instytucje spo³eczne ...................................................... 27 Instytucje spo³eczne i ich rodzaje ............................. 27 Funkcje instytucji spo³ecznych ................................ 27 Instytucje a organizacje spo³eczne ........................... 27 7. Historyczne formy organizacji spo³eczeñstwa ........... 29 Spo³eczeñstwo pierwotne ......................................... 29 Spo³eczeñstwo niewolnicze ...................................... 29 Spo³eczeñstwo feudalne ........................................... 30 Spo³eczeñstwo kapitalistyczne ................................. 30 Spo³eczeñstwo otwarte i zamkniête ......................... 31 8. Wspó³czesne formy organizacji spo³eczeñstwa ......... 33 Spo³eczeñstwo industrialne ...................................... 33 Spo³eczeñstwo postindustrialne ............................... 33 Spo³eczeñstwo globalne ........................................... 33 Spo³eczeñstwo informacyjne .................................... 34 9. Naród i to¿samoæ narodowa ....................................... 36 Naród i czynniki narodotwórcze .............................. 36 To¿samoæ narodowa ................................................ 37 Charakter narodowy i stereotypy narodowe ............ 37 Spis treści 10. Patriotyzm i nacjonalizm .............................................. 39 Patriotyzm i nacjonalizm .......................................... 39 Symbole narodowe ................................................... 40 Emigracja .................................................................. 40 Spo³eczeñstwo obywatelskie a spo³eczeñstwo polskie 11. Samoorganizuj¹ce siê spo³eczeñstwo .......................... 42 Samoorganizowanie siê jako podstawa spo³eczeñstwa obywatelskiego ................................. 42 Spo³eczeñstwo obywatelskie w systemach demokratycznych i niedemokratycznych ................. 43 Prawo niepos³uszeñstwa obywatelskiego ................ 44 12. Wzory obywatelskiego dzia³ania ................................. 46 Udzia³ w ¿yciu spo³ecznoci lokalnej ...................... 46 Uczestnictwo w ¿yciu publicznym ........................... 47 Inicjatywy obywatelskie ........................................... 48 13. Rola interesów grupowych ........................................... 49 Potrzeby i aspiracje ró¿nych grup spo³ecznych ....... 49 Konflikty interesów grupowych i ich wyra¿anie ..... 49 Interesy grupowe a jednostka ................................... 50 14. £ad spo³eczny ................................................................. 51 Pojêcie ³adu spo³ecznego .......................................... 51 Czynniki kszta³tuj¹ce ³ad spo³eczny ........................ 51 Teorie ³adu spo³ecznego ........................................... 52 15. Konflikty spo³eczne ....................................................... 53 Przyczyny konfliktów spo³ecznych .......................... 53 Rodzaje konfliktów spo³ecznych .............................. 54 Drogi dochodzenia do kompromisu ......................... 55 16. Formy ¿ycia publicznego w spo³eczeñstwie obywatelskim ................................... 57 Partie polityczne ........................................................ 57 Zwi¹zki zawodowe ................................................... 57 Stowarzyszenia ......................................................... 60 17. Opinia publiczna i niezale¿ne mass media ................. 61 Opinia publiczna i sposoby jej badania .................... 61 Niezale¿ne mass media i ich funkcje ....................... 61 Czwarta w³adza i jej rola w ¿yciu spo³ecznym .... 62 18. Wspó³czesne spo³eczeñstwo polskie ............................ 64 Przemiany struktury spo³eczeñstwa polskiego po II wojnie wiatowej .............................................. 64 Aktualne podzia³y spo³eczne w Polsce .................... 66 Kierunek dalszych zmian spo³ecznych .................... 69 Obywatel Europy | 3 19. G³ówne problemy spo³eczeñstwa polskiego ............... 71 Bezrobocie i ubóstwo oraz sposoby ich zwalczania .... 71 Patologie spo³eczne w Polsce ................................... 74 Migracje polskie ........................................................ 76 Prawid³owoci, etyka i kultura ¿ycia spo³ecznego 20. Prawid³owoci ¿ycia spo³ecznego ................................. 77 Normy reguluj¹ce ¿ycie spo³eczne ........................... 77 Wartoci spo³eczne .................................................... 78 21. Postawy prospo³eczne ................................................... 79 22. Etyka ¿ycia spo³ecznego ................................................ 81 Moralnoæ i etyka ...................................................... 81 Problemy moralne wspó³czesnego wiata ................ 82 23. Kultura a spo³eczeñstwo ............................................... 85 Pojêcie i typy kultury ................................................ 85 Kultura jako zjawisko spo³eczne .............................. 85 Mechanizmy wp³ywu kultury na ¿ycie spo³eczne ....... 86 24. Kultura wspó³czesna i jej ewolucja ............................. 87 Kultura masowa ........................................................ 87 Kultura narodowa a globalizacja .............................. 88 Kultura alternatywna i kontrkultura ......................... 90 Subkultury m³odzie¿owe .......................................... 91 CZÊÆ II. POLITYKA ............................................. 93 Demokracja zasady i wartoci 1. Polityka jako zjawisko spo³eczne ................................ 95 Pojêcie i koncepcje polityki ...................................... 95 Podmioty polityki ..................................................... 95 W³adza jako zjawisko spo³eczne .............................. 96 2. Demokracja i jej historyczny rozwój .......................... 97 Pojêcie demokracji .................................................... 97 Antyczne i chrzecijañskie korzenie demokracji ........ 97 Historyczne postacie demokracji .............................. 98 3. Fundamentalne zasady demokracji .......................... 101 Wola wiêkszoci ...................................................... 101 Trójpodzia³ w³adzy ................................................. 101 System przedstawicielski ........................................ 102 Pluralizm ................................................................. 103 4. Demokracja i wartoci ................................................ 104 Podstawowe wartoci demokratyczne .................... 104 Konflikt wartoci w ¿yciu publicznym .................. 106 5. Instytucje demokratyczne .......................................... 107 Wybory .................................................................... 107 Parlament ................................................................. 109 Partie polityczne ...................................................... 110 Opinia publiczna ..................................................... 111 4 | Obywatel Europy 6. Zagro¿enia dla wspó³czesnej demokracji ................. 112 Dyktatura wiêkszoci .............................................. 112 Demokracja elit ....................................................... 112 Demokracja fasadowa ............................................. 113 Biernoæ spo³eczeñstwa .......................................... 113 Inne zagro¿enia dla demokracji .............................. 114 Wspó³czesna myl polityczna 7. Ideologia, doktryna, program .................................... 116 Doktryna a ideologia i program .............................. 116 Funkcje doktryny politycznej ................................. 117 Typologia doktryn politycznych ............................. 117 8. Podstawowe wspó³czesne doktryny polityczne ........ 120 Liberalizm ............................................................... 120 Konserwatyzm ........................................................ 121 Chrzecijañska demokracja .................................... 122 Socjaldemokracja .................................................... 123 9. Wybrane wspó³czesne doktryny polityczne .............. 125 Agraryzm ................................................................. 125 Anarchizm ............................................................... 125 Ekologizm ............................................................... 126 Faszyzm i nazizm .................................................... 126 Feminizm ................................................................. 128 Komunizm ............................................................... 129 Pacyfizm .................................................................. 130 Syndykalizm ............................................................ 131 10. Partie polityczne we wspó³czesnym wiecie ............ 132 Partia polityczna i jej funkcje ................................. 132 Geneza partii politycznych ..................................... 133 Typologia partii politycznych ................................. 134 Systemy partyjne ..................................................... 135 11. Partie polityczne w RP .............................................. 137 Status prawny partii politycznej w RP ................... 137 System partyjny w RP ............................................ 137 Partie polityczne we wspó³czesnej Polsce ............. 138 Pañstwo a obywatel 12. Pañstwo organizatorem ¿ycia spo³ecznego ............... 142 Pojêcie i cechy pañstwa .......................................... 142 Geneza pañstwa ...................................................... 142 Typy i formy pañstwa ............................................. 143 Funkcje wspó³czesnego pañstwa ............................ 145 13. Obywatel wobec w³adzy w ró¿nych systemach politycznych ........................... 147 System polityczny i jego rodzaje ............................ 147 Przedmiotowoæ obywatela w systemach niedemokratycznych ......................... 149 Podmiotowoæ obywatela w systemach demokratycznych .............................. 150 14. Obywatel w spo³eczeñstwie demokratycznym ......... 152 Pojêcie praw i obowi¹zków obywatelskich ........... 152 Prawa i obowi¹zki obywatela w spo³eczeñstwie demokratycznym ....................... 153 Cnoty obywatelskie ................................................. 154 15. Formy uczestnictwa obywateli w demokratycznym ¿yciu publicznym ...................... 155 Demokracja bezporednia ....................................... 155 Demokracja porednia ............................................ 155 Inne formy obywatelskiego uczestnictwa w ¿yciu publicznym ................................................ 156 16. Modele ustrojowe pañstw demokratycznych ........... 157 System prezydencki Stany Zjednoczone ............. 157 System mieszany Francja .................................... 159 System kanclerski Niemcy .................................. 160 System parlamentarno-gabinetowy Wielka Brytania ................................................... 161 Systemy ustrojowe pañstw s¹siaduj¹cych z Polsk¹ ... 162 17. Kultura polityczna a postaæ polityka ........................ 164 Pojêcie kultury politycznej ..................................... 164 Rodzaje kultury politycznej .................................... 165 Postaæ i role polityka .............................................. 165 Ustrój Rzeczypospolitej Polskiej 18. Konstytucyjne zasady ustroju RP ............................. 167 Konstytucje polskie ................................................. 167 Transformacja ustrojowa w Polsce po 1989 roku ..... 168 Naczelne zasady ustroju RP ................................... 169 Podstawowe wolnoci, prawa i obowi¹zki cz³owieka i obywatela w RP .................................................... 170 19. W³adza ustawodawcza w RP ..................................... 172 Sejm RP sposób powo³ywania i struktura .......... 172 Kompetencje i praca Sejmu RP .............................. 174 Senat RP sposób powo³ywania i struktura .......... 175 Kompetencje i praca Senatu RP ............................. 176 Status pos³a i senatora. Kluby i ko³a parlamentarne .. 176 Zgromadzenie Narodowe i jego kompetencje ....... 177 20. W³adza wykonawcza w RP ........................................ 178 Prezydent RP sposób powo³ywania i kompetencje .................... 178 Rada Ministrów sposób powo³ywania i kompetencje .................... 180 21. W³adza s¹downicza w RP ........................................... 183 S¹dy i trybuna³y struktura i kompetencje ........... 183 Organy kontroli i ochrony prawnej ........................ 186 22. W³adza lokalna w RP .................................................. 189 Podzia³ administracyjny Polski .............................. 189 Samorz¹d terytorialny w Polsce istota, struktura i kompetencje ............................. 190 Terenowe organy administracji pañstwowej .......... 193 Spis treści CZÊÆ III. PRAWO ................................................. 195 Propedeutyka wiedzy o prawie 1. Wprowadzenie do nauki o prawie ............................. 197 Pojêcie prawa .......................................................... 197 Norma prawna a przepis prawny ............................ 197 Wyk³adnia prawa .................................................... 198 Funkcje prawa ......................................................... 199 2. Rodzaje prawa ............................................................. 200 Prawo miêdzynarodowe, europejskie i krajowe .... 200 Prawo naturalne i stanowione ................................. 201 Ga³êzie prawa .......................................................... 202 3. Drogi tworzenia i egzekwowania prawa ................... 204 Tworzenie prawa na drodze legislacyjnej .............. 204 Tworzenie prawa przez praktykê ............................ 204 Formy egzekwowania prawa .................................. 205 4. Tworzenie prawa i hierarchia aktów prawnych w RP ........................... 208 W³adza ustawodawcza a tworzenie prawa ............. 208 W³adza wykonawcza a tworzenie prawa ............... 209 Organy samorz¹dowe a tworzenie prawa .............. 209 Hierarchia aktów prawnych w RP .......................... 210 5. System prawny Rzeczypospolitej Polskiej ............... 213 Prawo konstytucyjne w Polsce ............................... 213 Proces legislacyjny w systemie prawnym RP ........ 213 Ga³êzie prawa polskiego ......................................... 216 6. Wyszukiwanie i rozumienie przepisów prawa ......... 217 Wyszukiwanie aktów prawnych ............................. 217 Jêzyk aktów prawnych ............................................ 218 Znajomoæ i rozumienie przepisów prawa ............. 219 7. Obywatel w s¹dzie proces karny ............................ 221 Zasady postêpowania procesowego ....................... 221 Strony procesowe .................................................... 222 rodki zapobiegawcze ............................................ 222 Postêpowanie s¹dowe ............................................. 223 Postêpowanie odwo³awcze ..................................... 224 8. Obywatel w s¹dzie proces cywilny ......................... 225 Postêpowanie cywilne ............................................ 225 Przebieg procesu cywilnego ................................... 225 Inny tok postêpowania cywilnego .......................... 226 9. Obywatel w urzêdzie i w s¹dzie tryb postêpowania administracyjnego ................... 228 Postêpowanie administracyjne ............................... 228 Decyzje administracyjne ......................................... 228 rodki odwo³awcze zwyczajne i nadzwyczajne ...... 229 10. Prawne zasady zak³adania i prowadzenia organizacji pozarz¹dowych .............. 231 Organizacja pozarz¹dowa wyjanienie pojêcia ...... 231 Zak³adanie i prowadzenie fundacji ........................ 232 Zak³adanie i prowadzenie stowarzyszeñ ................ 233 Obywatel Europy | 5 Prawa cz³owieka we wspó³czesnym wiecie 11. Prawa cz³owieka, ich geneza i rozwój ....................... 235 Pojêcie praw cz³owieka .......................................... 235 Geneza wspó³czesnych praw cz³owieka ................ 236 Historyczny rozwój praw cz³owieka ...................... 236 12. Katalog podstawowych praw cz³owieka ................... 238 Prawa polityczne ..................................................... 238 Wolnoci (prawa) obywatelskie ............................. 238 Pozosta³e prawa (gospodarcze, socjalne, kulturalne) ........................ 239 13. Podstawowe dokumenty ochrony praw cz³owieka ..... 240 Powszechna Deklaracja Praw Cz³owieka ONZ ..... 240 Miêdzynarodowe Pakty Praw Cz³owieka .............. 240 Europejska Konwencja Praw Cz³owieka i Obywatela ........................................... 241 14. Wspó³czesny system ochrony praw cz³owieka ......... 242 System powszechny ................................................ 242 Systemy regionalne ................................................. 242 System wewn¹trzpañstwowy (Polska) ................... 244 Organizacje pozarz¹dowe a prawa cz³owieka ....... 245 15. Prawa mniejszoci narodowych ................................. 247 Pojêcie mniejszoci narodowych ............................ 247 Prawa mniejszoci narodowych ............................. 247 Mniejszoci narodowe w Polsce ............................. 248 CZÊÆ IV. POLSKA, EUROPA, WIAT ......... 251 Polska, Europa, wiat 1. Polska w Europie ......................................................... 253 Pozycja miêdzynarodowa Polski ............................ 253 Polska racja stanu .................................................... 254 Stosunki Polski z s¹siadami .................................... 255 2. Geneza i rozwój integracji europejskiej ................... 257 Historyczne wizje zjednoczonej Europy ................ 257 Droga do Unii Europejskiej .................................... 259 Rada Europy ............................................................ 261 3. Unia Europejska .......................................................... 262 Instytucje unijne ...................................................... 262 Cele i polityka Unii Europejskiej ........................... 263 Unijny system prawny ............................................ 264 4. Polska wobec integracji europejskiej ........................ 267 Polska a Unia Europejska ....................................... 267 Polska a Organizacja Bezpieczeñstwa i Wspó³pracy w Europie ......................................... 268 Polska a wspó³praca regionalna ............................. 269 5. £ad miêdzynarodowy i systemy bezpieczeñstwa ........ 273 Pojêcie polityki zagranicznej .................................. 273 Stosunki miêdzynarodowe i ich uczestnicy ........... 273 Organizacja Narodów Zjednoczonych ................... 274 Pakt Pó³nocnoatlantycki ......................................... 276 6 | Obywatel Europy 6. Problemy polityczne we wspó³czesnym wiecie ....... 279 Konflikty zbrojne .................................................... 279 Miêdzynarodowy terroryzm ................................... 280 Niestabilnoæ ustrojów politycznych ..................... 281 7. Problemy spo³eczno-ekonomiczne we wspó³czesnym wiecie ............................................ 283 Problemy demograficzne ........................................ 283 Dysproporcje w rozwoju gospodarczym ................ 283 Zad³u¿enie ............................................................... 284 Bezrobocie ............................................................... 284 G³ód i niedo¿ywienie .............................................. 285 8. Problemy cywilizacyjno-kulturowe we wspó³czesnym wiecie ............................................ 286 Degradacja rodowiska naturalnego ....................... 286 Choroby cywilizacyjne ........................................... 286 Zacofanie cywilizacyjne ......................................... 287 Globalizacja nadzieje i zagro¿enia ...................... 288 Literatura uzupe³niaj¹ca ............................................ 291 17 Opinia publiczna i niezależne mass media Społeczeństwo obywatelskie a społeczeństwo polskie Opinia publiczna i sposoby jej badania Opinia publiczna jest rodzajem wypadkowej pogl¹dów wielu ró¿nych grup spo³ecznych. Takie potraktowanie opinii da siê odnieæ do niektórych wa¿nych zagadnieñ publicznych. Opinia publiczna mo¿e równie¿ wyra¿aæ pogl¹dy tylko okrelonych grup, tzw. opiniotwórczych, np. literatów, dziennikarzy. Ich pogl¹dy nie musz¹ byæ jednak zgodne z opini¹ innych, czasem bardziej znacz¹cych grup spo³ecznych. Badanie opinii publicznej stanowi jedno z istotnych zagadnieñ w systemie demokratycznym. Politycy chc¹ wiedzieæ, co myli spo³eczeñstwo. Umo¿liwia to kszta³towanie programów politycznych i zapewnia ich dostosowanie do oczekiwañ spo³eczeñstwa. Pierwszym wybitnym badaczem, który stworzy³ podstawy tej dziedziny wiedzy, by³ amerykañski socjolog George H. Gallup. Jest on twórc¹ jednego z najs³ynniejszych orodków badania opinii publicznej, nosz¹cego nazwê Instytutu Gallupa. W ka¿dym pañstwie istnieje wiele ró¿nych placówek i instytucji zajmuj¹cych siê t¹ problematyk¹. Wszystkie pos³uguj¹ siê podobnymi metodami pracy. Konstruuj¹ tzw. próbê, która ma odzwierciedlaæ strukturê spo³eczeñstwa, i na podstawie opinii wyra¿anych przez osoby wchodz¹ce w sk³ad tej próby wnioskuj¹ o opinii danego spo³eczeñstwa. Badania te s¹ skomplikowane i obarczone mo¿liwoci¹ pope³nienia wielu b³êdów. Przede wszystkim nale¿y do nich niew³aciwe skonstruowanie próby, co mo¿e ca³kowicie zniekszta³ciæ wyniki. Innym zagadnieniem jest rozmiar b³êdu, który wystêpuje przy tego rodzaju badaniach. Konstruowanie stosunkowo nielicznych (oko³o 1000 osób) prób powoduje, ¿e wyniki nie zawsze odzwierciedlaj¹ rzeczywiste nastroje wielomilionowego spo³eczeñstwa. Mimo wspomnianych wad we wszystkich systemach demokratycznych do badañ tych przywi¹zuje siê wielk¹ wagê, traktuj¹c je jako jedyny sposób szybkiego poznania pogl¹dów spo³eczeñstwa. Badanie opinii publicznej Niezależne mass media i ich funkcje Opinia publiczna zyska³a znaczenie, gdy dziêki upowszechnieniu owiaty wzros³o czytelnictwo prasy. Od koñca XIX wieku poszerzy³ siê kr¹g jej odbiorców, co przyczyni³o siê do powstania prasy masowej. Posiada ona doæ specyficzny charakter, gdy¿ operuje uproszczeniami, pos³uguje siê pogl¹dami skrajnymi, nadmiern¹ wagê przywi¹zuje do I – Społeczeństwo Mass media Obywatel Europy | 61 sensacji. Czytelnictwo spowodowa³o, ¿e g³oszone opinie dociera³y do coraz wiêkszych rzesz odbiorców. Ujawni³ siê jednak rodzaj sprzê¿enia zwrotnego, który polega³ na tym, ¿e prasa zaczê³a wyra¿aæ pogl¹dy swoich czytelników. Dziêki temu wydawcy zwiêkszali nak³ady, a przez to zyski. Wa¿n¹ rolê w funkcjonowaniu opinii publicznej pe³ni¹ tzw. niezale¿ne mass media, czyli rodki masowego przekazu. Obecnie zalicza siê do nich prasê, radio, telewizjê i Internet. Nazywane s¹ niezale¿nymi, co oznacza ich niezawis³oæ wobec w³adz politycznych pañstwa. Zale¿ne mass media s¹ bezporednio utrzymywane przez pañstwo. Jednak we wspó³czesnym wiecie realna mo¿liwoæ zachowania niezale¿noci ulega ograniczeniu. Nie jest to efekt nacisku w³adz na w³acicieli mass mediów, lecz wynik postêpuj¹cego procesu komercjalizacji. W³aciciele chc¹ sprzedaæ swój produkt, a to narzuca okrelone metody dzia³ania, sposoby podawania informacji oraz p³aszczyzny interpretacji. Robi¹ to, choæby ze wzglêdu na koniecznoæ dotarcia do licznego grona odbiorców. Skutkiem takiego postêpowania jest uproszczony, niekiedy wrêcz prymitywny, sposób odbierania rzeczywistoci spo³ecznej. Szczególne znaczenie dla kszta³towania opinii spo³eczeñstwa ma telewizja, ze wzglêdu na powszechnoæ oddzia³ywania oraz atrakcyjnoæ formy przekazu. Praktyka dzia³ania komercyjnych stacji telewizyjnych dowodzi, ¿e w pogoni za tzw. ogl¹dalnoci¹ zaspokajaj¹ one gusty masowej publicznoci. Ogl¹dalnoæ przek³ada siê na konkretne zyski, gdy¿ dziêki temu mo¿na znaleæ reklamodawców, którzy wykupuj¹ czas antenowy, bo maj¹ pewnoæ, ¿e dotr¹ do wiêkszej liczby telewidzów. Pytanie o misjê telewizji publicznej jest otwarte. Nie musi ona sprzedawaæ tak du¿ej iloci czasu emisji, gdy¿ pewn¹ czêæ rodków uzyskuje z obowi¹zkowego abonamentu. Mo¿e zatem swoje dzia³ania skierowaæ na kszta³towanie wiadomoci spo³ecznej, w tym tak¿e opinii publicznej. Niestety, pozostaje w pewnej zale¿noci wobec politycznych orodków w³adzy, jej dzia³ania s¹ wyranie obci¹¿one piêtnem doranoci politycznej. Ekipy przejmuj¹ce w³adzê w pañstwie usi³uj¹ wykorzystaæ to najpotê¿niejsze ze wszystkich mass mediów do prowadzenia w³asnych rozgrywek politycznych, ze szkod¹ dla nadrzêdnych interesów ca³ego spo³eczeñstwa. „Czwarta władza” i jej rola w życiu społecznym Mass media s¹ niekiedy nazywane czwart¹ w³adz¹. Okrelenie to odwo³uje siê do funkcji, jak¹ pe³ni¹ w spo³eczeñstwie, po w³adzy ustawodawczej, wykonawczej i s¹downiczej. Mass media odgrywaj¹ wa¿n¹ rolê w ujawnianiu nadu¿yæ w³adz pañstwowych. Na przyk³ad wykrycie tzw. afery Watergate w 1972 roku umo¿liwi³o ujawnienie nadu¿yæ pope³nionych przez ludzi zwi¹zanych z administracj¹ prezydenta USA Richarda Nixona i doprowadzi³o do jego ust¹pienia. W ten sposób mass media pe³ni¹ funkcjê kontroln¹. W imieniu swoich odbiorców, ale czêsto tak¿e w pogoni za sensacj¹, uwa¿nie przygl¹daj¹ 62 | Obywatel Europy siê dzia³aniom w³adzy, zarówno na szczeblu ogólnokrajowym, jak i lokalnym. Czêsto w³anie lokalne czasopisma czy stacje radiowe ujawniaj¹ nadu¿ycia pope³nione przez miejscowych polityków. Z tego powodu mass media s¹ wa¿nym elementem systemu demokratycznego. Obecnie najbardziej niezale¿nym ze wszystkich rodków masowego przekazu jest Internet. Zasiêg jego oddzia³ywania intensywnie wzrasta. Ponadto specyfika przekazu powoduje, ¿e istnieje wiele róde³ informacji, co skazuje na niepowodzenie próby cenzury. Ma to równie¿ negatywne strony, pojawia siê np. mo¿liwoæ szerzenia pornografii, idei rasistowskich czy faszystowskich. Taka jest cena wolnoci s³owa, któr¹ niestety trzeba zap³aciæ. Propozycje zadań i ćwiczeń 1. Na podstawie wiedzy w³asnej podaj nazwy dwóch instytucji zajmuj¹cych siê w Polsce badaniem opinii publicznej. 2. Jakie kryteria musi spe³niæ próba, aby mog³a pos³u¿yæ do badania opinii publicznej? 3. Czy mo¿liwe jest istnienie w pe³ni niezale¿nych mass mediów? Uzasadnij odpowied. 4. Zastanów siê nad zagadnieniem cenzury w rodkach masowego przekazu. Kto i w jakich przypadkach mo¿e je cenzurowaæ? Czy cenzura powinna byæ zakazana w pañstwie demokratycznym? 5. Na czym polega tzw. misja telewizji publicznej? I – Społeczeństwo Obywatel Europy | 63 Społeczeństwo obywatelskie a społeczeństwo polskie 18 Współczesne społeczeństwo polskie Przemiany struktury społeczeństwa polskiego po II wojnie światowej Społeczeństwo polskie po II wojnie światowej Struktura narodowa II wojna wiatowa mia³a olbrzymi wp³yw na spo³eczeñstwo polskie. Przede wszystkim przynios³a wielkie straty ilociowe. W lutym 1946 roku ludnoæ Polski liczy³a oko³o 23,9 milionów mieszkañców. W porównaniu z rokiem 1938 by³ to spadek o ponad 30%. W wyniku dzia³añ wojennych, eksterminacji oraz Holocaustu ludnoæ pañstwa polskiego zmniejszy³a siê o oko³o 6 milionów ludzi. W tej grupie znajdowa³o siê m.in. oko³o 2 milionów obywateli narodowoci polskiej i oko³o 3 mi- Repatriacja ludności polskiej zamieszkującej lionów obywateli narodowoci ¿ydowskiej. Kresy Wschodnie II RP Do tej liczby nale¿y dodaæ równie¿ grupê mieszkañców Polski, którzy zginêli na terenie ZSRR. Ich liczba szacowana jest na oko³o 1 milion osób. Po II wojnie wiatowej nast¹pi³y równie¿ zmiany w strukturze narodowej mieszkañców pañstwa polskiego. Do 1939 roku Polska by³a pañstwem wielonarodowym. Potwierdzaj¹ to dane spisu powszechnego przeprowadzonego w 1931 roku, w którym pytano obywateli o jêzyk ojczysty. Wyniki tego spisu przedstawione zosta³y w tabeli nr 2. Po wojnie praktycznie przesta³a istnieæ grupa ludnoci ¿ydowskiej. Ponadto z Polski zosta³a wysiedlona ludnoæ niemiecka (na mocy decyzji konferencji poczdamskiej). Dotyczy³o to nie tylko obywateli przedwojennego pañstwa polskiego, lecz równie¿ tych, którzy zostali na nowo pozyskanych przez Polskê ziemiach na zachodzie i pó³nocy kraju. Wysiedlenie do ZSRR kilkuset tysiêcy Ukraiñców, Bia³orusinów i Litwinów dodatkowo zmniejszy³o liczbê 64 | Obywatel Europy Tabela nr 2. Struktura społeczeństwa polskiego na podstawie spisu z 1931 roku. Język Obywatele posługujący się językiem [w %] język polski 68,9 język ukraiński 13,9 język żydowski i hebrajski 8,6 język białoruski 3,1 język niemiecki 2,3 tzw. tutejsi 2,2 język rosyjski 0,4 język litewski 0,3 język czeski 0,1 inne 0,2 Źródło: I. Ihnatowicz, A. Mączak, B. Zientara, J. Żarnowski, Społeczeństwo polskie od X do XX wieku, Warszawa 1988. mieszkañców pañstwa polskiego narodowoci niepolskiej. Obecnie ludnoæ Polski jest praktycznie jednolita pod wzglêdem narodowym. W roku 2002 przeprowadzony zosta³ Narodowy Spis Powszechny. Wród pytañ zadawanych spo³eczeñstwu znalaz³o siê tak¿e pytanie o narodowoæ. Zosta³a ona zdefiniowana jako cecha indywidualna ka¿dego cz³owieka, wyra¿aj¹ca jego zwi¹zek emocjonalny (uczuciowy), kulturowy lub genealogiczny (ze wzglêdu na pochodzenie rodziców) z okrelonym narodem. W wyniku Spisu okaza³o siê, ¿e spo³eczeñstwo polskie jest Po II wojnie światowej praktycznie przestała istnieć w zasadzie jednonarodowe, bowiem 96,74% osób za- mniejszość żydowska w Polsce. deklarowa³o swoj¹ narodowoæ jako polsk¹. Przynale¿noæ do innej narodowoci poda³o 1,23% (471,5 tys.), natomiast 2,03% (774,9 tys.) nie udzieli³o odpowiedzi na to pytanie. Wród osób deklaruj¹cych inne narodowoci najczêciej podawane by³y: narodowoæ niemiecka 152,9 tys., bia³oruska 48,7 tys., ukraiñska 31 tys. osób. Wród innych spo³ecznoci, które wyró¿niaj¹ siê pod wzglêdem liczebnoci, nale¿y wymieniæ: l¹zaków 173,2 tys. oraz Romów 12,9 tys. osób. W dalszej kolejnoci wystêpuj¹ grupy narodowociowe lub inne spo³ecznoci, licz¹ce od 5 do 10 tys. osób, takie jak: Rosjanie 6,1 tys., £emkowie 5,9 tys., Litwini 5,8 tys. i Kaszubi 5,1 tys. osób oraz grupy licz¹ce poni¿ej 5 tys. osób, m.in.: S³owacy 2,0 tys., ¯ydzi 1,1 tys., Ormianie 1,1 tys., Czesi 0,8 tys. osób. Przemiany, jakie nast¹pi³y po II wojnie wiatowej, wp³ynê³y tak¿e na strukturê spo³eczn¹ mieszkañców Polski. Polityka okupantów niemieckich i sowieckich dotknê³a polsk¹ inteligencjê oraz przedstawicieli bur¿uazji i ziemiañstwa. Straty wojenne w tych grupach spo³ecznych by³y szczególnie du¿e, gdy¿ sta³y siê one obiektem zajad³ych przeladowañ. W ten sposób starano siê os³abiæ wolê oporu spo³eczeñstwa polskiego i zlikwidowaæ jego elity. Po II wojnie wiatowej, wskutek przejêcia w³adzy w Polsce przez komunistów, nast¹pi³y dalsze przemiany spo³eczne. Nowe w³adze prowadzi³y politykê spo³eczno- Przemiany w czasach PRL -ekonomiczn¹, która zmierza³a do eliminacji grup spo³ecznych niepo¿¹danych z punktu widzenia nowego ustroju. Reforma rolna praktycznie zlikwidowa³a polskie ziemiañstwo, a nacjonalizacja przemys³u usunê³a, i tak os³abion¹ przez wojnê, bur¿uazjê. Nowe, komunistyczne spo³eczeñstwo mia³o siê sk³adaæ z robotników, ch³opów (zatrudnionych w gospodarstwach uspo³ecznionych, a wiêc robotników rolnych) i tzw. inteligencji pracuj¹cej. Za³o¿enia ekonomiczne i spo³eczne tego ustroju nada³y nowy kszta³t spo³eczeñstwu polskiemu. Upodobni³o siê ono do spo³eczeñstw pañstw bloku wschodniego, a jednoczenie oddali³o od spo³eczeñstw Europy Zachodniej. Chocia¿ w 2 po³owie lat 50. w³adze zaakceptowa³y niepowodzenie polityki wobec ludnoci ch³opskiej i uzna³y istnie- W socjalizmie nawet sztuka ukazywała wyjątkowe znaczenie nie ludnoci ch³opskiej pracuj¹cej w rodzinnych go- klasy robotniczej. I – Społeczeństwo Obywatel Europy | 65 spodarstwach, to jednak d¹¿y³y do umocnienia sektora spo³ecznego w rolnictwie i otacza³y opiek¹ zatrudnion¹ w nim ludnoæ. Tak¿e polityka edukacyjna w³adz mia³a sprzyjaæ wzrostowi liczebnoci klasy robotniczej. S³u¿y³ temu rozbudowany system szkolnictwa zawodowego, które w sensie ilociowym dominowa³o nad ogólnokszta³c¹cym. Przewa¿aj¹ca czêæ m³odzie¿y koñczy³a szko³y zawodowe i technika, zasilaj¹c szeregi klasy robotniczej. Stosunkowo niewiele m³odzie¿y studiowa³o. Do dzisiaj odczuwane s¹ skutki przemian dokonuj¹cych siê przez kilkadziesi¹t lat w spo³eczeñstwie polskim. Szczególnie widoczny jest niski poziom wykszta³cenia spo³eczeñstwa polskiego w porównaniu ze spo³eczeñstwami zachodnimi. Ma to du¿e znaczenie wobec pojawiaj¹cych siê przed nami problemów ekonomicznych i spo³ecznych. Aktualne podziały społeczne w Polsce Spo³eczeñstwo najlepiej charakteryzuj¹ dane ukazuj¹ce jego strukturê pod wzglêdem demograficznym, zawodowym i warstwowym. Struktura demograficzna Wa¿ne wskaniki, wiadcz¹ce o sytuacji i perspektywach spo³eczeñstwa w Polsce, to przede wszystkim liczba ludnoci mieszkaj¹cej w miastach i na wsi oraz liczba kobiet przypadaj¹cych na 100 mê¿czyzn. Dane przedstawione w tabeli nr 3 wskazuj¹ na wzrost liczby mieszkañców, a tak¿e pokazuj¹ pewne kierunki przemian. Wzrost liczby mieszkañców wiadczy o tempie, w jakim spo³eczeñstwo polskie odrabia³o straty wojenne. Dotyczy to nie tylko zwiêkszania siê liczby mieszkañców, ale równie¿ zmniejszania siê liczby kobiet przypadaj¹cych na 100 mê¿czyzn. Wiêksza liczba kobiet w pocz¹tkowych latach po II wojnie wiatowej wskazuje na straty wród mê¿czyzn. Jednoczenie zmniejsza siê tempo przyrostu liczby mieszkañców Polski, ich liczba stabilizuje siê na poziomie 3839 milionów. Tabela na 3. Przemiany społeczeństwa polskiego w latach 1946–2002. Lata Mieszkańcy [w mln] 1946 1950 1960 1970 1980 1990 1995 2002 ludność ogółem (31 XII) 23,6 25,0 29,8 32,7 35,7 38,2 38,6 38,2 miasto 8,0 9,2 14,4 17,1 21,0 23,6 23,9 23,6 wieś 15,6 15,8 15,4 15,6 14,7 14,6 14,7 14,6 w tym kobiety 12,6 13,1 15,4 16,8 18,3 19,6 19,8 19,7 114,0 110,0 107,0 106,0 105,0 105,0 106,0 106,5 kobiety na 100 mężczyzn Źródło: Rocznik Statystyczny Rzeczypospolitej Polskiej 2002. Wersja elektroniczna. Narodowy Spis Powszechny 2002 – dane ze strony internetowej Głównego Urzędu Statystycznego (www.stat.gov.pl). Na wykresie nr 1 przedstawiono strukturê wiekow¹ spo³eczeñstwa oraz proporcje miêdzy kobietami i mê¿czyznami. Struktura ta oddaje charakter przemian, które dokona³y siê po II wojnie wiatowej. Widoczne s¹ dwa powojenne wy¿e demograficzne: jeden z lat 19461956, a drugi z lat 80. S¹ one ze sob¹ sprzê¿one, gdy¿ drugi jest efektem wkroczenia pierwszego w wiek rozrodczy. Wykres ilustruje tak¿e inne ciekawe zjawisko, jakim jest 66 | Obywatel Europy Wykres nr 1. Ludność według płci i wieku w 2002 roku (stan w dniu 20.05.). Źródło: Mały Rocznik Statystyczny 2003. Wersja elektroniczna. naprzemienna przewaga liczebna kobiet i mê¿czyzn. Przewaga liczby kobiet nad liczb¹ mê¿czyzn powy¿ej 45 roku ¿ycia jest wynikiem wy¿szej redniej d³ugoci ¿ycia kobiet. Zjawisko to mo¿na równie¿ uznaæ za nastêpstwo wiêkszej umieralnoci mê¿czyzn. Wykres nr 2 ukazuje dynamikê zmniejszania siê poziomu przyrostu naturalnego. Jest to efekt nak³adania siê na siebie dwóch wspó³wystêpuj¹cych tendencji: zmniejszania siê liczby urodzonych dzieci i jednoczesnego wzrostu redniej d³ugoci ¿ycia. Prowadzi to do stopniowego starzenia siê spo³eczeñstwa. I – Społeczeństwo Obywatel Europy | 67 Wykres nr 2. Ruch naturalny ludności w latach 1946–2002. Źródło: Mały Rocznik Statystyczny 2003. Wersja elektroniczna. Struktura zawodowa Po II wojnie wiatowej stopniowo zmienia³y siê proporcje miêdzy ludnoci¹ mieszkaj¹c¹ w miastach i na wsi. Po wojnie Polska by³a pañstwem rolniczym, wiadczy o tym liczba mieszkañców wsi. W ci¹gu nastêpnych lat szybko zwiêksza³a siê liczba mieszkañców miast. Nast¹pi³ szybki proces urbanizacji. Rosn¹ca liczba mieszkañców miast wskazuje, ¿e wzrasta³a liczba osób zatrudnionych poza rolnictwem. Urbanizacja wi¹za³a siê z procesem uprzemys³owienia, a to prowadzi³o do zwiêkszenia siê liczebnoci klasy robotniczej. Przemiany, które dokona³y siê po roku 1989, spowodowa³y powa¿ne nastêpstwa w strukturze zawodowej spo³eczeñstwa polskiego. Obecn¹ strukturê zatrudnienia ilustruje tabela nr 4. Z danych wynika, ¿e zatrudnienie w rolnictwie ukszta³towa³o siê na sta³ym poziomie, natomiast obni¿eniu ulega poziom zatrudnienia w przemyle. Jest to skutek upadku wielkiego przemys³u, tzw. molochów socjalizmu. Od pocz¹tku lat 90. do chwili obecnej liczba robotników przemys³owych zmniejszy³a siê o oko³o 1/3. Tabela nr 4. Zatrudnienie w Polsce w działach gospodarki w latach 1998–2002. Dział gospodarki 1998 2000 2001 2002 w tys. % w tys. % w tys. % w tys. % rolnictwo 2972 19,3 2710 18,7 2735 19,2 2714 19,6 przemysł 4929 32,1 4509 31,1 4381 30,7 3944 28,5 usługi 7463 48,6 7299 50,3 7136 50,1 7163 51,8 razem 15 364 100,0 14 518 100,0 14 252 100,0 13 821 100,0 Źródło: Kwartalna informacja o sytuacji na rynku pracy – maj 2003 – dane ze strony internetowej Głównego Urzędu Statystycznego (www.stat.gov.pl). 68 | Obywatel Europy Rolnictwo i przemys³ to ga³êzie gospodarki narodowej zatrudniaj¹ce zaledwie oko³o po³owy ogó³u pracuj¹cych. Wa¿nym wskanikiem dla charakterystyki struktury zawodowej spo³eczeñstwa polskiego jest zatrudnienie wed³ug sektorów w³asnoci. Tabela nr 5 ilustruje zmiany, jakie nast¹pi³y w tej dziedzinie. Zmniejsza siê udzia³ i znaczenie sektora publicznego, co jest efektem realizowanej w ci¹gu ostatnich lat prywatyzacji. Tabela nr 5. Zatrudnienie według sektorów własności w latach 1998–2002. Sektor 1998 2000 2001 2002 w tys. % w tys. % w tys. % w tys. % sektor publiczny 5932 38,6 5074 34,9 4604 32,3 4455 32,2 sektor prywatny 9432 61,4 9444 65,1 9648 67,7 9366 67,8 razem 15 364 100,0 14 518 100,0 14 252 100,0 13 821 100,0 Źródło: Kwartalna informacja o sytuacji na rynku pracy – maj 2003 – dane ze strony internetowej Głównego Urzędu Statystycznego (www.stat.gov.pl). Innym sposobem charakterystyki spo³eczeñstwa jest wyodrêbnienie w nim warstw. Istnieje kilka ró¿nych kryteriów ich okrelania. G³ówn¹ rolê odgrywa wysokoæ dochodów, pozycja spo³eczna, zwi¹zane z ni¹ presti¿ oraz stopieñ uczestnictwa we w³adzy. Z tego wzglêdu wyró¿nia siê najczêciej trzy warstwy spo³eczne: ni¿sz¹, redni¹ i wy¿sz¹. Nie ma miêdzy nimi jakich istotniejszych barier i w pe³ni mo¿liwe s¹ przemieszczenia miêdzy poszczególnymi warstwami. Zjawisko to okrelane jest mianem ruchliwoci spo³ecznej. Rozró¿niamy dwie jej postacie: ruchliwoæ pionow¹ i poziom¹. Pierwsza z nich oznacza przemieszczanie siê ludzi w górê i w dó³, czyli awans i degradacjê spo³eczn¹. Wiêksze dochody, podnoszenie kwalifikacji, po³¹czone z zajmowaniem wy¿szych stanowisk, prowadz¹ do wzrostu presti¿u i awansu spo³ecznego. Awans ten odbywa siê g³ównie w wiadomoci spo³ecznej, nawet jeli nie towarzyszy mu posiadanie tzw. zewnêtrznych znamion (oznak) zamo¿noci. Natomiast ruchliwoæ pozioma oznacza najczêciej zmianê miejsca pracy, której nastêpstwem nie jest ani awans, ani degradacja. Poziom dochodów wi¹¿e siê z presti¿em, z kolei dochody i presti¿ przek³adaj¹ siê na udzia³ w sprawowaniu w³adzy. Szybko zachodz¹ce procesy przekszta³ceñ spo³ecznych nie pozwalaj¹ precyzyjnie okreliæ stanu struktury warstwowej w Polsce. Widaæ jednak wyranie, ¿e dokonuje siê proces rozwarstwienia spo³eczeñstwa. Wyodrêbnia siê grupa ludzi bardzo zamo¿nych, którzy jednoczenie wspó³uczestnicz¹ w sprawowaniu w³adzy. Tworz¹ oni elitê w³adzy i pieni¹dza. Niestety powiêksza siê grupa osób ¿yj¹cych w sferze ubóstwa. Struktura warstwowa Kierunek dalszych zmian społecznych Wspó³czenie zachodz¹ bardzo szybkie przemiany spo³eczne. Ich kierunek wyznaczaj¹ wydarzenia, które dokona³y siê w przesz³oci, oraz nastêpstwa procesów w³aciwych dla wspó³czesnej cywilizacji. Du¿e znaczenie maj¹ wczeniejsze przemiany demograficzne w spo³eczeñstwie polskim, których nastêpstwa widoczne bêd¹ w ci¹gu nastêpnych dzie- I – Społeczeństwo Przemiany społeczne w Polsce Obywatel Europy | 69 si¹tków lat. Nale¿y do nich widoczny proces starzenia siê spo³eczeñstwa. Nastêpstwem zmniejszaj¹cej siê liczby urodzeñ oraz wzrastaj¹cej redniej d³ugoci ¿ycia bêdzie malej¹ca, w d³u¿szej perspektywie czasu, liczba osób w wieku produkcyjnym, a co siê z tym wi¹¿e, koniecznoæ zwiêkszenia wydatków na opiekê zdrowotn¹ oraz zmniejszanie nak³adów na edukacjê. Powa¿nym problemem dla przysz³ych pokoleñ bêdzie utrzymanie emerytów i rencistów, którzy stan¹ siê obci¹¿eniem dla bud¿etu pañstwa. Perspektywa starzenia siê spo³eczeñstwa i zwi¹zane z tym koszty sta³y siê przyczyn¹ podjêtej w 1999 roku reformy systemu ubezpieczeñ spo³ecznych. Jednak ju¿ w tej chwili widaæ, ¿e reforma nie rozwi¹¿e wszystkich kwestii. Innym nastêpstwem zjawiska starzenia siê spo³eczeñstwa bêdzie koniecznoæ importu si³y roboczej. Dzisiaj, w dobie olbrzymiego bezrobocia, wydaje siê to ca³kowicie niepotrzebne. Jednak w perspektywie kilkudziesiêciu lat mo¿e okazaæ siê, ¿e zabraknie ludzi do pracy w niektórych dziedzinach gospodarki czy us³ugach. Przed tym problemem od lat stoj¹ spo³eczeñstwa Europy Zachodniej. Zmiany cywilizacyjne i ekonomiczne prowadz¹ równie¿ do dokonuj¹cej siê ¿ywio³owo przebudowy struktury spo³eczeñstwa. Upada znaczenie grup spo³ecznych, które kilkanacie lat temu by³y potê¿n¹ si³¹ polityczn¹ i ekonomiczn¹. Dotyczy to szczególnie grupy robotników wielkoprzemys³owych. Jeszcze na prze³omie lat 80. i 90. stanowili jedn¹ z najwa¿niejszych grup spo³ecznych. To oni znacznie przyczynili siê do rozk³adu systemu komunistycznego w Polsce, co sta³o siê jednoczenie pocz¹tkiem ich upadku. Nie jest to jednak problem tylko naszego kraju czy W najbliższym czasie maleć będzie znaczenie tradycyjnych gałęzi przemysłu. by³ych pañstw komunistycznych. Z podobnymi k³opotami boryka³y siê zaledwie kilkanacie lat temu pañstwa zachodnioeuropejskie. Przypomnijmy choæby upadek tradycyjnych ga³êzi przemys³u w Wielkiej Brytanii, we Francji czy w Niemczech. Zmiany te wi¹¿¹ siê z rozwojem nowych technologii produkcji oraz us³ug. Powstaj¹ nowe zawody i specjalizacje, a wraz z nimi formuj¹ siê nowe grupy spo³eczne. Proces ten roz³o¿ony na wiele lat doprowadzi do przekszta³cenia spo³eczeñstwa polskiego, które z czasem upodobni siê do spo³eczeñstw Europy Zachodniej. Propozycje zadań i ćwiczeń 1. Czy proces zmian proporcji miêdzy ludnoci¹ miejsk¹ a wiejsk¹ mo¿e obecnie w Polsce ulec przyspieszeniu lub opónieniu? Uzasadnij odpowied. 2. Dokonaj analizy informacji przedstawionych na wykresie nr 2. Jakie skutki dla ciebie mog¹ wynikaæ z przedstawionych na nim zjawisk? 3. Jakie warstwy wyró¿nisz w spo³eczeñstwie polskim? Wymieñ kryteria ich wyró¿nienia. 4. Wymieñ nowe grupy zawodowe, jakie obecnie powstaj¹ w spo³eczeñstwach europejskich. 5. Czy wiadomoæ zachodz¹cych przemian spo³ecznych i demograficznych mo¿e wp³ywaæ na wybory dokonywane przez m³odzie¿? Uzasadnij odpowied. 70 | Obywatel Europy 19 Główne problemy społeczeństwa polskiego Społeczeństwo obywatelskie a społeczeństwo polskie Bezrobocie i ubóstwo oraz sposoby ich zwalczania Jednym z najpowa¿niejszych problemów, z którymi obecnie boryka siê spo³eczeñstwo polskie, jest bezrobocie. Zjawisko to wystêpuje w gospodarce rynkowej, gdy¿ zwykle s¹ osoby, które z ró¿nych wzglêdów w danym momencie pozostaj¹ bez pracy. W Polsce problem ten narodzi³ siê wraz z transformacj¹ gospodarki na pocz¹tku lat 90. W gospodarce socjalistycznej bezrobocie nie wystêpowa³o, wrêcz przeciwnie czêsto brakowa³o r¹k do pracy. Bezrobocie Polecenie wypłaty zasiłku dla osoby bezrobotnej. Pod pojêciem bezrobocia rozumiemy zjawisko nadwy¿ki osób zdolnych do pracy i gotowych j¹ podj¹æ w stosunku do liczby aktualnie wolnych miejsc pracy. Wyra¿ane jest w postaci procentu (nazywanego stop¹ bezrobocia), okrelaj¹cego iloæ osób pozostaj¹cych bez pracy w stosunku do liczby ludnoci aktywnej zawodowo. Wród ekonomistów panuje opinia, ¿e tzw. bezpieczny poziom bezrobocia wynosi poni¿ej 7% Wyró¿nia siê kilka rodzajów bezrobocia: strukturalne zwi¹zane jest z sytuacj¹ gospodarcz¹ w danym kraju, z przekszta³ceniami w strukturze gospodarki, np. z upadkiem pewnych ga³êzi przemys³u, którego skutkiem s¹ zwolnienia pracowników; koniunkturalne zwi¹zane jest z wahaniami stanu gospodarki, ronie i maleje wraz z poziomem produkcji; przejciowe spowodowane jest krótkotrwa³ym brakiem pracy, np. w wyniku zak³óceñ w rytmie produkcji czy przejciowymi zwolnieniami pracowników; sezonowe zwi¹zane jest ze zmian¹ pór roku, która wp³ywa na wielkoæ zatrudnienia w niektórych ga³êziach produkcji, np. prace polowe, budownictwo; utajone (ukryte) spowodowane jest zatrudnieniem wiêkszej liczby osób, ni¿ to wynika z realnych potrzeb ekonomicznych; frykcyjne wywo³ane jest przez pracowników, którzy zmieniaj¹ miejsce pracy w poszukiwaniu lepszych warunków; pojawia siê wówczas zjawisko jednoczesnego wystêpowania bezrobocia oraz wolnych miejsc pracy; rejestrowane obejmuje tê czêæ bezrobotnych, która jest zarejestrowana w urzêdach pracy. I – Społeczeństwo Obywatel Europy | 71 Wzrost poziomu bezrobocia w Polsce w ostatnich latach przedstawiono w tabeli nr 6. Tabela nr 6. Stopa bezrobocia zarejestrowanego 1990–2002. Kształtowanie się poziomu bezrobocia w poszczególnych latach Stopa bezrobocia zarejestrowanego [w %] 1990 1995 2000 2001 2002 6,5 14,9 15,1 17,5 18,0 Źródło: Narodowy Spis Powszechny 2002 – dane ze strony internetowej Głównego Urzędu Statystycznego (www.stat.gov.pl). Informacje przedstawione w tabeli nr 6 wskazuj¹, jak zmienia³a siê sytuacja na rynku pracy. Stopa bezrobocia gwa³townie wzros³a w latach 90. £¹czy³o siê to ze spadkiem liczby miejsc pracy wystêpuj¹cych na rynku. Bezrobocie w ró¿nym stopniu dotyczy poszczególnych grup zawodowych. G³ównie s¹ na nie nara¿eni pracownicy o niskim poziomie wykszta³cenia lub w¹sko wyspecjalizowani, ponadto w wiêkszym stopniu kobiety ni¿ mê¿czyni. Nowym zjawiskiem jest bezrobocie wród absolwentów wy¿szych uczelni. Na rynek pracy wchodz¹ roczniki wy¿u demograficznego z lat 80. Du¿a liczba absolwentów przy jednoczesnej ma³ej liczbie ofert utrudnia znalezienie pracy. Czêsto okazuje siê równie¿, ¿e absolwenci znajduj¹ pracê poni¿ej prezentowanego przez nich poziomu wykszta³cenia. Wi¹¿e siê to z ni¿szymi zarobkami, co utrudnia stabilizacjê sytuacji osobistej. Bezrobocie jest zró¿nicowane terytorialnie. Problem ten ilustruje wykres nr 3. Wykres nr 3. Stopa bezrobocia w Polsce we wrześniu 2003 roku. Podział na województwa. 72 | Obywatel Europy Terytorialne zró¿nicowanie poziomu bezrobocia jest pochodn¹ sytuacji ekonomicznej poszczególnych czêci kraju. Najni¿sze bezrobocie wystêpuje w województwie mazowieckim, gdy¿ w Warszawie jest zdecydowanie najlepsza sytuacja na rynku pracy. Problemy zwi¹zane z transformacj¹ gospodarki widoczne s¹ najbardziej w województwach pó³nocnych i pó³nocno-zachodnich. Upad³y znajduj¹ce siê tam wielkie Pañstwowe Gospodarstwa Rolne (PGR), co pozbawi³o pracy znaczny odsetek ludnoci wiejskiej. Trudna sytuacja ekonomiczna kraju powoduje, ¿e perspektywy zmniejszenia poziomu bezrobocia nie s¹ obecnie zbyt pomylne. W³adze pañstwowe, uznaj¹c spo³eczne znaczenie problemu, staraj¹ siê oddzia³ywaæ na sytuacjê na rynku pracy. Zajmuj¹ siê tym Urzêdy Pracy. Prowadz¹ one dzia³alnoæ w zakresie porednictwa pracy oraz doradztwa zawodowego. Takie formy pomocy maj¹ na celu umo¿liwienie bezrobotnym znalezienia nowego miejsca pracy. Ponadto organizuje siê kursy, umo¿liwiaj¹ce zmianê zawodu, oraz prace interwencyjne. Te formy (programy) pomocy bezrobotnym Rejestrację i wypłatę zasiłków dla bezrobotnych prowadzą urzędy pracy. s¹ o wiele bardziej skuteczne, gdy¿ pozwalaj¹ bezrobotnym znaleæ swoje miejsce w spo³eczeñstwie. Zasi³ki dla bezrobotnych, wiadczenia przedemerytalne oraz wczeniejsze emerytury jedynie ³agodz¹ dolegliwoci, lecz nie promuj¹ aktywnej postawy, prowadz¹cej do znalezienia nowego miejsca pracy. Sytuacja na rynku pracy i wysoki poziom bezrobocia wymagaj¹ podjêcia nowych, nadzwyczajnych dzia³añ. Problemem dotkliwie odczuwanym przez spo³eczeñstwo jest wzrost ubóstwa. Wed³ug szacunków mo¿e ono dotyczyæ oko³o 30% ogó³u spo³eczeñstwa. Nie ma jednoznacznej defi- Ubóstwo nicji ubóstwa. Najczêciej wi¹¿e siê ono z bezrobociem i bezdomnoci¹. Ubóstwo jest skutkiem drastycznego spadku dochodów pojedynczych osób i ca³ych rodzin. Utrata pracy przez jedno z ma³¿onków jest dla rodziny powa¿n¹ dolegliwoci¹, utrata przez oboje co nie nale¿y do rzadkoci prowadzi do degradacji dotychczasowego ¿ycia. Jednak bezrobocie to nie tylko niedostatek materialny, ma ono tak¿e powa¿ne nastêpstwa psychiczne, np. obni¿enie poczucia w³asnej wartoci, depresja, oraz spo³eczne. Osoby bezskutecznie poszukuj¹ce pracy czuj¹ siê wykluczone ze spo³eczeñstwa. D³ugotrwa³e pozostawanie bez pracy powoduje zerwanie wiêzi spo³ecznych i niszczy system wartoci jednostki. Bezrobocie mo¿e byæ równie¿ przyczyn¹ bezdomnoci. Utrata pracy i gwa³towny spadek poziomu dochodów w skrajnych przypadkach prowadz¹ do eksmisji z miejsca zamieszkania. Inne powody bezdomnoci to: zaburzenia psychiczne, demencja starcza, nastêpstwa patologii spo³ecznych, np. alkoholizmu i narkomanii. Dworce są miejscem, w którym widoczny jest problem bezdomności. I – Społeczeństwo Obywatel Europy | 73 Walka z ubóstwem i bezdomnoci¹ jest niezwykle trudnym przedsiêwziêciem. Zajmuje siê tym system opieki spo³ecznej. Wspomaga on osoby znajduj¹ce siê w ciê¿kiej sytuacji materialnej. Stosowane s¹ ró¿ne formy pomocy bezzwrotnej, np. zasi³ki okresowe, bony ¿ywnociowe, pomoc rzeczowa. Formy pomocy wiadczonej przez pañstwo wspierane s¹ przez ró¿ne instytucje charytatywne, zarówno kocielne, jak i wieckie. Ponadto organizacje spo³eczne zak³adaj¹ noclegownie oraz schroniska dla osób wymagaj¹cych opieki, np. chorych, bezdomnych. Jednak nie s¹ one w stanie pomóc wszystkim potrzebuj¹cym. Niewielkie mo¿liwoci bud¿etu pañstwa powoduj¹, ¿e wysokoæ zasi³ków, które przydziela pomoc spo³eczna, zaspokaja ich potrzeby na poziomie minimalnym. Jedynym skutecznym sposobem z³agodzenia tych problemów mo¿e byæ poprawa koniunktury gospodarczej. Zwiêkszenie liczby miejsc pracy oraz zatrudnienie przynajmniej czêci bezrobotnych umo¿liwi poprawê sytuacji i wp³ynie na polepszenie nastrojów spo³ecznych. Patologie społeczne w Polsce Patologie Przyczyny patologii Ka¿de spo³eczeñstwo d¹¿y do utrzymania stanu pewnej równowagi. S³u¿¹ temu normy spo³eczne, czyli pewne zasady zachowañ, przyjête w danym spo³eczeñstwie i powszechnie akceptowane. Ich naruszenie zak³óca równowagê spo³eczn¹. Takie zachowania okrelamy mianem patologii spo³ecznych lub zachowañ dysfunkcjonalnych. Do najczêciej spotykanych zachowañ patologicznych nale¿¹: alkoholizm, narkomania i przestêpczoæ. Powstanie patologii wi¹¿e siê z kilkoma ró¿nymi czynnikami. Nale¿¹ do nich mikrouszkodzenia centralnego uk³adu nerwowego, które mog¹ byæ nastêpstwem drobnych urazów oko³oporodowych, a w póniejszym wieku schorzeñ wynikaj¹cych z za¿ywania substancji odurzaj¹cych, np. alkoholu, narkotyków. Jednostka przejawia zachowania patologiczne, gdy¿ jej mózg nie funkcjonuje prawid³owo. Innym czynnikiem sprzyjaj¹cym powstawaniu zachowañ patologicznych jest wp³yw grup spo³ecznych, do których nale¿¹ jednostki. Niektóre z tych grup mog¹ akceptowaæ, a nawet preferowaæ zachowania aspo³eczne. Zdarza siê tak na przyk³ad w grupach uznaj¹cych przemoc za sposób rozwi¹zywania konfliktów. Szerszym problemem jest zagadnienie przemian w systemach wartoci, które funkcjonuj¹ w spo³eczeñstwie. W skrajnych przypadkach przemiany prowadz¹ do zjawiska okrelanego mianem anomii, czyli procesu rozpadu obowi¹zuj¹cego systemu norm i wartoci spo³ecznych, który zachodzi w czasach g³êbokich konfliktów i kryzysów spo³eczno-politycznych. Jest on widoczny we wspó³czesnym spo³eczeñstwie polskim. Rozchwianie sytemu wartoci wyzwala ró¿ne zachowania, tak¿e agresjê. Ludzie przestaj¹ respektowaæ obowi¹zuj¹ce wzory zachowañ, a w stosunkach spo³ecznych zaczyna panowaæ strach i przemoc. 74 | Obywatel Europy Powszechn¹ patologi¹ spo³eczn¹ w Polsce jest alkoholizm. Jego róde³ mo¿na siê doszukiwaæ w tradycji (wystarczy odwo³aæ siê do opinii o obyczajowoci polskiej szlachty w XVII i XVIII wieku). Skutkiem wiêkszoci traumatycznych dowiadczeñ w naszej historii ostatnich dwóch stuleci by³ wzrost konsumpcji alkoholu. Sprzyja³a temu polityka w³adz zaborczych, szczególnie w zaborze rosyjskim po upadku powstania styczniowego, oraz okupantów hitlerowskich. Wspierali oni konsumpcjê alkoholu, rozumiej¹c jej destrukcyjny wp³yw na ¿ycie spo³eczne. Obecnie w spo³eczeñstwie polskim oko³o 10% stanowi¹ osoby nadu¿ywaj¹ce alkoholu. Oko³o 1 milion sporód nich to alkoholicy, czyli osoby choruj¹ce na chorobê alkoholow¹. Ofiarami tej choroby s¹ tak¿e osoby niepij¹ce. Wiêkszoæ alkoholików stanowi¹ mê¿czyni, zwykle mê¿owie i ojcowie. Nadu¿ywanie alkoholu prowadzi do przemocy w rodzinie oraz do jej rozpadu (alkoholizm jest wymieniany jako pierwsza przyczyna rozwodów). W ci¹gu ostatnich lat zmieni³ siê w Polsce model konsumpcji alkoholu. Mimo ¿e wci¹¿ najwiêcej spo¿ywa siê wódki, szybko ronie iloæ wypijanego piwa. Niebezpieczeñstwo tkwi w tym, ¿e staje siê ono niezwykle popularne wród m³odzie¿y. Iloæ spo¿ywanego alkoholu szacuje siê na oko³o 8 litrów czystego spirytusu na jednego mieszkañca Polski w ci¹gu roku. W Polsce stosunkowo nowym zjawiskiem jest narkomania. Pojawi³a siê w latach 70., jednak dopiero w latach 90. sta³a siê widocznym zjawiskiem spo³ecznym. Zwykle kojarzona jest z otwarciem granic i szybkim nap³ywem do Polski rodków odurzaj¹cych. Szerzenie siê narkomanii wród m³odzie¿y (moda na za¿ywanie narkotyków panuj¹ca w niektórych rodowiskach) oraz ³atwy dostêp do narkotyków wywo³uj¹ wielki niepokój spo³eczeñstwa. Zarówno alkoholizm, jak i narkomania maj¹ podobne pod³o¿e psychologiczne. U¿ywanie rodków psychoaktywnych zaNajbardziej znaną polską wsze wystêpowa³o w ró¿nych kulturach. Towarzyszy³o prakorganizacją walczącą z problemem tykom religijnym, s³u¿y³o doranemu poszerzeniu percepcji, narkomanii jest Monar. umo¿liwia³o kontakt z tzw. innymi wymiarami rzeczywistoci. Z jednej strony sekularyzacja (zewiecczenie) kultury, a z drugiej ³atwy dostêp do rodków psychoaktywnych sprzyjaj¹ ich rozprzestrzenianiu. Wydaj¹ siê one sposobem na radzenie sobie z rozmaitymi negatywnymi zjawiskami wspó³czesnej kultury i cywilizacji. W polskiej kulturze panuje jednak odmienny stosunek do alkoholu i narkotyków: alkohol traktowany jest jako rodek s³u¿¹cy budowaniu i podtrzymywaniu wiêzi spo³ecznych, natomiast narkotyki budz¹ lêk, gdy¿ ich u¿ywanie wi¹¿e siê z rozpowszechnianiem chorób, np. AIDS. Ochroną porządku i bezpieczeństwa publicznego zajmuje się policja. I – Społeczeństwo Przestêpczoæ zawsze istnia³a w spo³eczeñstwach, gdy¿ zawsze byli ludzie pope³niaj¹cy czyny cigane na mocy prawa zwyczajowego lub pañstwowego. W naszym spo³eczeñstwie, szczególnie w latach 90., liczba czynów przestêpczych zaczê³a gwa³townie wzrastaæ. Wiele osób wi¹¿e tak¹ sytuacjê z rozpadem norm moralnych, rzekomo w³aciwym dla wspó³czesnej cywilizacji zachodniej. Opinie takie stanowi¹ nadmier- Alkoholizm Narkomania Przestępczość Obywatel Europy | 75 ne uproszczenie. Niew¹tpliwie upadek systemu komunistycznego sprzyja³ rozpowszechnianiu siê przestêpczoci. Wzros³a liczba przestêpstw na tle gospodarczym, gdy¿ wyst¹pi³y mo¿liwoci ku temu, np. niedoskona³oæ prawa czy s³aboæ aparatu cigania. Wzros³a te¿ liczba przestêpstw przeciwko mieniu obywateli, co t³umaczy siê postêpuj¹cym rozwarstwieniem spo³eczeñstwa, oraz liczba przestêpstw przeciwko zdrowiu i ¿yciu obywateli. Wydaje siê, ¿e g³ówn¹ przyczyn¹ tych zjawisk jest zjawisko anomii. Migracje polskie Spo³eczeñstwo polskie emigrowa³o szczególnie w XIX i XX wieku. Emigracja ta mia³a zarówno pod³o¿e ekonomiczne, jak i polityczne. Emigracja polityczna narodzi³a siê Migracje polskie w wyniku rozbiorów oraz powstañ narodowych, nastêpstw II wojny wiatowej oraz sprzeciwu wobec systemu komunistycznego (ostatnia wielka fala nast¹pi³a po wprowadzeniu stanu wojennego w latach 19821983). Emigracja ekonomiczna zwi¹zana by³a z trudn¹ sytuacj¹ materialn¹ ludnoci na ziemiach polskich. Szczególnie u schy³ku XIX i na pocz¹tku XX wieku wyemigrowa³y du¿e grupy ch³opów w poszukiwaniu ziemi do uprawy. Obecnie grupê Polaków ¿yj¹cych na sta³e poza granicami Polski, w 32 pañstwach wiata, szacuje siê na oko³o 12 milionów osób. Organizacj¹ zajmuj¹c¹ siê utrzymywaniem ³¹cznoci z Poloni¹ jest Stowarzyszenie Wspólnota Polska. Organizuje ono spotkania Polaków z ró¿nych czêci wiata, pielêgnuje kulturê polsk¹ i wspiera edukacjê w jêzyku polskim. Aktualnie najwiêksz¹ grupê Polonii tworz¹ Polacy mieszkaj¹cy w Stanach Zjednoczonych, jest ich oko³o 6 milionów. Mniej liczne s¹ grupy mieszkaj¹ce w Brazylii (ok. 840 tys.), we Francji Polacy mieszkający w USA wydają kilkadziesiąt gazet, czasopism, (ok. 750 tys.), w Kanadzie (ok. 320 tys.), w Auposiadają stacje radiowe i telewizyjne. strii (ok. 180 tys.), w Wielkiej Brytanii (ok. 150 tys.), w Niemczech (ok. 132 tys.). Inn¹ grupê stanowi¹ Polacy mieszkaj¹cy w krajach by³ego Zwi¹zku Radzieckiego. Jest ich oko³o 2 milionów i ¿yj¹ g³ównie na Bia³orusi, Ukrainie, Litwie, w Rosji i Kazachstanie. S¹ to potomkowie obywateli polskich zes³anych w g³¹b ZSRR w czasach stalinowskich oraz Polacy od stuleci mieszkaj¹cy na Kresach Wschodnich. Zwykle ich sytuacja materialna jest trudna i wielu pragnie powróciæ do Polski. W³adze polskie podchodz¹ jednak do tego problemu z du¿¹ ostro¿noci¹, gdy¿ imigranci z krajów postsowieckich wymagaj¹ znacznej pomocy materialnej, a ponadto maj¹ problemy z adaptacj¹ do warunków ¿ycia w Polsce. Ci, którzy powrócili, czêsto s¹ rozczarowani zastan¹ sytuacj¹ i nie mog¹ siê odnaleæ w nowej rzeczywistoci. Propozycje zadań i ćwiczeń 1. Czy w twojej miejscowoci prowadzone s¹ aktywne formy walki z bezrobociem? Podaj przyk³ady. 2. Zaproponuj dzia³ania, które mog³yby zmniejszyæ liczbê bezrobotnych w twojej miejscowoci. Wska¿ mo¿liwoci finansowania przedstawionych projektów. 3. Wymieñ organizacje spo³eczne nios¹ce pomoc ubogim i bezdomnym. 4. Jakie s¹ przyczyny spo¿ywania alkoholu w twoim rodowisku? 5. W jaki sposób mo¿na walczyæ z patologiami spo³ecznymi? Podaj przyk³ady. 76 | Obywatel Europy
