Wprowadzenie

Wprowadzenie
Po ponad sześciu latach od dnia otwarcia do podpisu Protokół nr 14
do Europejskiej konwencji o ochronie praw człowieka i podstawowych
wolności wszedł w życie 1.6.2010 r. i zmienił niektóre postanowienia tej konwencji. Jest to dobra okazja, aby przedstawić Czytelnikowi
tekst ujednolicony konwencji wraz z protokołami dodatkowymi oraz
innymi dokumentami istotnymi dla funkcjonowania strasburskiego systemu ochrony praw człowieka.
Konwencja o ochronie praw człowieka i podstawowych wolności,
otwarta do podpisu w Rzymie 4.11.1950 r., stanowi traktat międzynarodowy o fundamentalnym znaczeniu dla praw człowieka w Europie.
Mimo iż oryginalna nazwa tego traktatu nie zawiera przymiotnika „europejska”, w zwyczajowym użyciu dodaje się go na początku nazwy
konwencji. Jej stronami jest obecnie 47 państw członkowskich Rady
Europy. Konwencja składa się z trzech rozdziałów, które zawierają postanowienia materialne (treść praw i wolności), instytucjonalne oraz
proceduralne.
Prawa i wolności gwarantowane w rozdziale I konwencji nie podlegały jak dotąd modyfikacjom, natomiast katalog praw człowieka poszerzano poprzez protokoły dodatkowe do konwencji. Są one niekiedy
nazywane „protokołami materialnymi”, wprowadzają bowiem nowe zobowiązania materialne dla państw, które zdecydowały się na ich ratyfikację. Protokoły te są zawarte w niniejszym zbiorze i obejmują:
Protokół nr 1 z 20.3.1953 r., Protokół nr 4 z 16.9.1963 r., Protokół
nr 6 z 28.4.1983 r., Protokół nr 7 z 22.11.1984 r., Protokół nr 12
z 4.11.2000 r. oraz Protokół nr 13 z 3.5.2002 r. Wprawdzie dwa ostatnie protokoły nie zostały ratyfikowane przez Polskę (ponadto Protokół
nr 12 nie został podpisany), jednak ich teksty zamieszczono tu dla
celów dydaktycznych.
Natomiast zmiany w zasadniczym tekście Europejskiej konwencji
praw człowieka dotyczyły postanowień instytucjonalnych i proceduralnych zawartych w rozdziałach II i III. Nowelizacje tych przepisów
następowały także w formie protokołów – tj. traktatów – zwanych niekiedy „proceduralnymi”. Najdalej idące modyfikacje w tym względzie
wprowadził Protokół nr 11 z 11.5.1994 r., zniósł on bowiem dwie inIX
Wprowadzenie
stytucje powołane do kontroli wykonywania zobowiązań na podstawie
konwencji – Europejską Komisję Praw Człowieka i sesyjnie działający
Europejski Trybunał Praw Człowieka – wprowadzając na ich miejsce stały sąd międzynarodowy, który przyjął nazwę i stał się de facto
sukcesorem tego ostatniego.
Kolejny etap modyfikacji systemu kontroli zobowiązań na podstawie konwencji łączy się z Protokołem nr 14 otwartym do podpisu
13.5.2004 r. Jak już wspomniano, protokół ten wszedł w życie dopiero po sześciu latach, ponieważ wymagał ratyfikacji przez wszystkie państwa-strony konwencji, tymczasem jedno z państw Rady Europy – Federacja Rosyjska – dość długo zwlekała z ratyfikacją tego
traktatu. Opóźnienie to wywoływało niecierpliwość zarówno po stronie państw-stron, jak i samego Europejskiego Trybunału Praw Człowieka. W rezultacie państwa-strony poczyniły kroki, aby doprowadzić
do wdrożenia niektórych rozwiązań przewidzianych w Protokole nr 14
jeszcze przed jego wejściem w życie. W dniu 12.5.2009 r. konferencja
państw-stron konwencji przyjęła tzw. porozumienie madryckie (Madrid Agreement), na mocy którego postanowiono w drodze konsensu,
że przepisy dotyczące nowych składów orzekających (tj. trzyosobowych komitetów oraz składu jednoosobowego) mogą być stosowane
tymczasowo w odniesieniu do tych państw, które wyrażą na to zgodę
(ogółem taką zgodę wyraziło 10 państw).
Wkrótce po porozumieniu madryckim – w dniu 27.5.2009 r. otwarto
do podpisu Protokół nr 14 bis. Zawierał on postanowienia modyfikujące treść konwencji w odniesieniu do wyżej wspomnianych składów orzekających, a jego podpisanie i ratyfikacja stanowiły alternatywę
dla państw, które zamiast zgody na tymczasowe stosowanie Protokołu
nr 14 preferowały związanie się nowym traktatem – Protokołem nr 14
bis. Stronami tego ostatniego traktatu było około dziesięciu państw.
Zgodnie z postanowieniami porozumienia madryckiego oraz Protokołu nr 14 bis, wejście w życie Protokołu nr 14 powoduje z mocy prawa
wygaśnięcie stosowania tymczasowego niektórych postanowień tego
ostatniego, a także utratę mocy obowiązującej przez Protokół nr 14
bis. Z tego powodu w niniejszym zbiorze dokumentów nie umieszczono Protokołu nr 14 bis, aczkolwiek warto odnotować, że Polska
podpisała go w dniu 1.10.2009 r. Postanowienia Protokołu nr 14 zostały zintegrowane z tekstem zasadniczym konwencji, natomiast fragX
Wprowadzenie
menty niezintegrowane (artykuły 18–22), a także preambuła zostały
uwzględnione osobno (po Protokole nr 13).
Poza wspomnianymi zmianami odnośnie składów orzekających, Protokół nr 14 wprowadził nowe rozwiązania dotyczące długości kadencji
sędziów (jednorazowa kadencja dziewięcioletnia w miejsce sześcioletniej z możliwością reelekcji), możliwości nacisku na państwa w przypadku odmowy lub trudności z wykonaniem wyroku (artykuł 46 ust. 3
i 4), kompetencji Komisarza Praw Człowieka Rady Europy do udziału
w postępowaniach przed Izbą lub Wielką Izbą (art. 36 ust. 3) oraz możliwości przystąpienia Unii Europejskiej do konwencji (art. 59 ust. 2).
Z punktu widzenia skarżących najważniejszą zmianą wprowadzoną
przez Protokół nr 14 jest dodatkowe kryterium dopuszczalności skargi
w postaci doznania „znaczącego uszczerbku”. Idea nowej przesłanki
warunkującej przyjęcie skargi do rozpoznania ma związek z dążeniem
do odciążenia Trybunału od rozpatrywania skarg o znikomym „ciężarze gatunkowym”, czyli skarg podnoszących zarzuty naruszenia o subiektywnie niewielkim wpływie na sytuację skarżącego. Wprowadzenie nowego kryterium było szeroko dyskutowane i znalazło zarówno
entuzjastów, jak i przeciwników wskazujących na utratę powszechnego
charakteru skargi do ETPC. Aby nieco złagodzić potencjalnie niekorzystne konsekwencje dodatkowego kryterium dopuszczalności, nowe
brzmienie art. 35 ust. 2 b) nie pozwala Trybunałowi na odrzucenie
skargi z powodu braku „znaczącego uszczerbku” dla skarżącego, gdy
poszanowanie praw człowieka w rozumieniu konwencji i jej protokołów wymaga rozpatrzenia skargi. Poza tym Trybunał nie może na
tej podstawie odrzucić skargi, która nie została należycie rozpatrzona
przez sąd krajowy, a przez pierwsze dwa lata od wejścia w życie Protokołu nr 14 (czyli do 1.6.2012 r.) kryterium „znaczącego uszczerbku”
może być stosowane tylko przez Izby i Wielką Izbę (art. 20 Protokołu
nr 14). Takie rozwiązanie pozwoli na wypracowanie przez Trybunał
orzecznictwa na tle art. 35 ust. 3 b), zanim kompetencję do odrzucania skarg z powodu braku „znaczącego uszczerbku” uzyskają składy
trzyosobowe (komitety) i skład jednoosobowy Trybunału.
W publikacji uwzględniono Regulamin Europejskiego Trybunału
Praw Człowieka, który zgodnie z art. 25d) konwencji stanowi uchwałę
Zgromadzenia plenarnego Trybunału. Pierwotna wersja regulaminu została uchwalona 18.9.1959 r. i od tego czasu była wielokrotnie noweXI