O ustanowieniu i upadku tzw. Kodeksu

Z dziejów prawa. Czêœæ 8. Katowice 2006
203
Prace Naukowe Uniwersytetu Œl¹skiego nr 2455, s. 203–208
KODEKS WOJSKOWY POLSKICH SI£ ZBROJNYCH
W ZSRR Z 1943 R.
ADAM LITYÑSKI
O ustanowieniu i upadku
tzw. Kodeksu wojskowego
Polskich Si³ Zbrojnych w ZSRR
Kiedy wiosn¹ 1943 r. po d³ugotrwa³ym, starannym przygotowaniu zerwania stosunków dyplomatycznych ZSRR z Polsk¹1 – po odkryciu mordu w lesie katyñskim
– Stalin przyst¹pi³ do tworzenia polskich jednostek wojskowych faktycznie podporz¹dkowanych radzieckiemu naczelnemu wodzowi, nie mog³o to nie poci¹gaæ za
sob¹ problemów prawnych, chocia¿ w ówczesnych warunkach nikt nie wydawa³ siê nimi zaabsorbowany. Nie sposób by³o znaleŸæ formu³ê prawn¹ pozwalaj¹c¹ na tworzenie jednostek wojskowych legalnym w³adzom polskim nie podlegaj¹cych, je¿eli istnia³ legalny i uznawany prezydent pañstwa polskiego, rz¹d polski, naczelny wódz2. Nie musia³o to jednak przes¹dzaæ sprawy prawnych podstaw organizowania wojskowej s³u¿by sprawiedliwoœci, nie musia³o implikowaæ
faktu odrzucenia przepisów o ustroju organów wojskowego wymiaru sprawiedliwoœci oraz o wojskowym prawie karnym. Warto przypomnieæ, i¿ w II Rzeczypospolitej prawo wojskowe by³o solidnie skodyfikowane w wojskowym kodeksie karnym materialnym z 21 paŸdziernika 1932 r. (Dz.U. nr 91, poz. 765, z póŸn. zm.)3,
Zob. W. G o m u ³ k a: Pamiêtniki. T. 2. Warszawa 1994, s. 286; por. te¿ A. A j n e n k i e l: Polityczno-prawne aspekty formowania jednostek wojska polskiego na froncie wschodnim. W: Wojsko Polskie na froncie wschodnim 1943–1945. W 50. rocznicê bitwy pod Lenino. Red. H. S t a ñ c z y k. Warszawa 1994, s. 18.
2
Zob. nota rz¹du RP z³o¿ona w Foreign Office w sprawie tworzenia dywizji polskiej na terytorium ZSRR. Wojsko Polskie na froncie wschodnim 1943–1945. Wybór materia³ów Ÿród³owych.
Wybór i opracowanie C. G r z e l a k, H. S t a ñ c z y k, S. Z w o l i ñ s k i. Warszawa 1994, s. 18–19.
3
Przebieg prac kodyfikacyjnych nad wojskowym kodeksem karnym materialnym II RP ostatnio szczegó³owo i interesuj¹co przedstawi³ L. Kania w kilku wi¹¿¹cych siê z sob¹ pracach: L. K a 1
204
Kodeks wojskowy Polskich Si³ Zbrojnych w ZSRR z 1943 r.
w wojskowym kodeksie postêpowania karnego z 16 wrzeœnia 1936 r. (Dz.U. nr 76,
poz. 537) oraz prawie o ustroju s¹dów wojskowych równie¿ z 16 wrzeœnia 1936 r.
(Dz.U. nr 76, poz. 536).
Przy formowaniu Armii Polskiej pod dowództwem gen. W³adys³awa Andersa
od razu w umowie wojskowej z 14 sierpnia 1941 r. ustalono, ¿e polscy ¿o³nierze
podlegaæ bêd¹ polskim ustawom i regulaminom4. Gdy 14 maja 1943 r. p³k Zygmunt
Berling w rozkazie organizacyjnym nr 1 og³asza³ objêcie przez siebie dowództwa
nad tworz¹c¹ siê Pierwsz¹ Dywizj¹ Piechoty [1 DP], o s³u¿bie sprawiedliwoœci nie
wspomnia³5. Pewnie nie wydawa³o siê to potrzebne, bo przecie¿ tworzy³ jednostkê wed³ug struktury przejêtej z Armii Radzieckiej.
Jak niegdyœ wskazywa³em6 , teoretycznie istnia³a mo¿liwoœæ trojakiego rozwi¹zania: przyjêcia do stosowania legalnego ustawodawstwa karnego polskiego, oficjalnej recepcji prawa radzieckiego, wreszcie opracowania specjalnych aktów
na potrzeby dywizji; to ostatnie nie przes¹dza³o zreszt¹ materialnej recepcji b¹dŸ
odrzucenia prawa polskiego lub radzieckiego. W d³u¿szym czasie nie da³o siê funkcjonowaæ za pomoc¹ samych tylko rozkazów Berlinga. Powo³anie do funkcji
przewodnicz¹cego „s¹du wojennego” 1 DP (19 czerwca 1943 r.) oficera radzieckiego pp³ka Stefana Piekarskiego oraz obsadzenie stanowiska prokuratora równie¿ oficerem radzieckim – póŸniej dopiero wymienionym na mjra Hilarego Minn i a: Podjêcie prac przygotowawczych w zakresie wojskowego prawa karnego na ziemiach polskich
w okresie I wojny œwiatowej. „Wojskowy Przegl¹d Prawniczy” [dalej: WPP] 2000, z. 3–4; I d e m:
Organizacja prac ustawodawczych w Wojsku Polskim u progu niepodleg³oœci II Rzeczypospolitej
(1918–1921). WPP 2002, z. 1; I d e m: Kodyfikacja wojskowego prawa karnego materialnego
w 1932 r. – geneza, przebieg prac, próba oceny. Cz. 1–2. WPP 2001, z. 2–4 i inne prace tego¿
autora; A. L i t y ñ s k i: Pó³ wieku kodyfikacji prawa w Polsce (1919–1969). Wybrane zagadnienia.
Tychy 2001, s. 22 i nast.
4
Polsko-radziecka umowa wojskowa w sprawie zorganizowania Armii Polskiej na terytorium
ZSRR, pkt 8. W: Polskie Si³y Zbrojne w drugiej wojnie œwiatowej. T. 2. Cz. 2. Londyn 1951,
s. 220 i nast.; W. A n d e r s: Bez ostatniego rozdzia³u. Wspomnienia z lat 1939–1946. Londyn 1989,
s. 62.
5
Wojsko Polskie na froncie wschodnim 1943–1945. Wybór materia³ów Ÿród³owych..., s. 20
–21.
6
A. L i t y ñ s k i: O prawie i s¹dach pocz¹tków Polski Ludowej. Bia³ystok 1999, s. 22. Zob.
te¿ wiêcej na ten temat: I d e m: Pocz¹tki prawa komunistycznego w Polsce. Prawo karne wojskowe przed wrzeœniem 1944 r. „Pamiêæ i Sprawiedliwoœæ. Biuletyn G³ównej Komisji Badania Zbrodni
przeciwko Narodowi Polskiemu Instytutu Pamiêci Narodowej” [Warszawa] 1996, T. 39, s. 74–90;
I d e m: Rok 1943 w Polskich Si³ach Zbrojnych w ZSRR: tworzenie wojskowego prawa s¹dowego.
W: „Prace Wydzia³u Prawa i Administracji UAM”. T. 1: Historia prawa – historia kultury. Liber
Memorialis Vitoldo Maisel dedicatus. Red. E. B o r k o w s k a - B a g i e ñ s k a, H. O l s z e w s k i. Poznañ 1994, s. 409 i nast.; I d e m: Pocz¹tki s³u¿by sprawiedliwoœci w Polskich Si³ach Zbrojnych
w ZSRR (1943 r.). W: Dawne prawo i myœl prawnicza. Prace historycznoprawne poœwiêcone pamiêci Wojciecha Marii Bartla. Red. J. M a l e c, W. U r u s z c z a k. Kraków 1995, s. 237 i nast.;
I d e m: Ze studiów nad pocz¹tkami wojskowego prawa karnego PRL. W: „Problemy Prawa Karnego”. T. 21. Red. K. M a r s z a ³. Katowice 1995, s. 9 i nast.
Adam Lityñski: O ustanowieniu i upadku tzw. Kodeksu wojskowego...
205
ca7 – mog³o tylko problem stosowania prawa materialnego oraz procedury zaostrzyæ. Z pewnoœci¹ odrzuciæ nale¿y to, co pisa³ po wojnie œwiadek wydarzeñ
i bezpoœredni ich uczestnik – radziecki oficer w PSZ w ZSRR pu³kownik, a póŸniej genera³ Aleksander Tarnowski, postaæ pierwszorzêdna w ówczesnym wojskowym wymiarze sprawiedliwoœci PSZ, a mianowicie, i¿ „wysoki poziom moralny koœciuszkowców, za³atwianie spraw pomniejszych, przewa¿nie naruszeñ – w drodze
dyscyplinarnej, pozwoli³o pocz¹tkowo obejœæ siê s¹dowi bez Ÿróde³ prawa” i ¿e
g³ówn¹ przyczyn¹ odrzucenia ustawodawstwa polskiego (przedwojennego) by³
brak tekstów ustaw8, co zreszt¹ powtarzali historycy PRL9.
Uchwa³¹ Prezydium Zarz¹du G³ównego ZPP 7 lipca 1943 r. w Moskwie10 zdecydowano o wprowadzeniu w ¿ycie Kodeksu wojskowego Polskich Si³ Zbrojnych w ZSRR. Warto tak¿e zauwa¿yæ, ¿e zmiany, uzupe³nienia i rozszerzenia tego¿ Kodeksu mog³y nast¹piæ „tylko na mocy szczególnej uchwa³y Prezydium
Zwi¹zku Patriotów Polskich w ZSRR”, a sta³o siê póŸniej zupe³nie inaczej.
Merytorycznie nale¿y zauwa¿yæ11, ¿e Kodeks zarówno w czêœci ogólnej, jak
i w czêœci szczególnej (szczegó³owej) by³ wadliwy redakcyjnie, z b³êdami terminologicznymi, bez myœli przewodniej i logicznej systematyki, operowa³ czêsto dyspozycj¹ nazwow¹. Zakres przedmiotowy kodeksowych uregulowañ by³ – przynajmniej w porównaniu z prawem II Rzeczypospolitej – bardzo nietypowy. Obejmowa³ nie tylko charakterystyczne przestêpstwa wojskowe, ale liczne pospolite czyny kryminalne, regulowane zazwyczaj w prawie powszechnym12. Kodeks nie zawiera³ definicji przestêpstwa ani materialnej, tak chêtnie stosowanej w prawie radzieckim, ani – tym bardziej – formalnej. Przeciwnie, w art. 1 ustanawia³ karalnoœæ na zasadzie analogii iuris. Mimo wszystko trafiaj¹ce siê niekiedy stwierdze7
Z. B e r l i n g: Wspomnienia. T. 2: Przeciw 17 Republice. Warszawa 1991, s. 175; zob. te¿
S. J a c z y ñ s k i: Zygmunt Berling. Miêdzy s³aw¹ a potêpieniem. Warszawa 1993, s. 156. Niedok³adnie: W. C h m i e l a r c z y k: Problemy legislacyjne z zakresu prawa karnego materialnego i procesowego w Polskich Si³ach Zbrojnych w ZSRR oraz w Wojsku Polskim w latach 1943–1945. WPP
1990, z. 4, s. 364.
8
A. T a r n o w s k i: Geneza nowego polskiego ustawodawstwa wojskowego. WPP 1945, z. 1,
s. 3–4.
9
Np. E. B a n d o s z: Rozwój wojskowego prawa karnego w latach 1943–1945. „Wojskowy
Przegl¹d Historyczny” [dalej: WPH] 1986, z. 4, s. 126.
10
S. G u z y: Zapomniana uchwa³a. WPP 1963, numer specjalny, s. 62; zob. te¿: A. W e s o ³ o w s k i: W cieniu wojny i polityki. S¹downictwo Wojska Polskiego na froncie wschodnim w latach 1943–1945. Toruñ 2003, passim.
11
Charakterystykê tego kodeksu da³em w: A. L i t y ñ s k i: Rok 1943..., s. 412–415, a skrótowo tak¿e w: I d e m: O prawie i s¹dach..., s. 25 i nast.
12
Przed wrzeœniem 1939 r. do przestêpstw pospolitych pope³nionych przez ¿o³nierzy
w czynnej s³u¿bie wojskowej mia³ zastosowanie powszechny kodeks karny; tak siê nowoczeœnie
konstruuje kodeksy, a w Polsce tego rodzaju rozwi¹zanie znalaz³o zastosowanie w kodyfikacji
wojskowej XVIII w. Zob.: W. O r g a n i œ c i a k: Kodeksy wojskowe w Polsce roku 1775. Katowice 2006, passim.
206
Kodeks wojskowy Polskich Si³ Zbrojnych w ZSRR z 1943 r.
nia, i¿ prezentowany Kodeks by³ niemal kopi¹ kodeksu karnego RS FRR z 1926 r.,
mog¹ byæ wy³¹cznie dowodem na to, i¿ autor takich s³ów nigdy nie widzia³ kodeksu
radzieckiego13. W œwietle przekazu Tarnowskiego o roli prawników s³u¿by sprawiedliwoœci 1 DP mo¿na jednak za prawdopodobny uznaæ powa¿ny udzia³
w przygotowaniu tekstu Kodeksu pp³ka Stefana Piekarskiego, oficera radzieckiego,
przewodnicz¹cego S¹du Polowego 1 DP, poprzednio cz³onka radzieckiego trybuna³u garnizonowego w Riazaniu14. Natomiast na udzia³ prawników wojskowej s³u¿by
sprawiedliwoœci 1 DP w przygotowaniu Kodeksu karnego PSZ w ZSRR mog¹
wskazywaæ œlady stosowania tego¿ Kodeksu jeszcze przed jego wejœciem w ¿ycie15. Wydaje siê jednak, ¿e sam udzia³ oficerów radzieckich – doœæ licznie reprezentowanych w wojskowej s³u¿bie sprawiedliwoœci16 – nie móg³ przes¹dzaæ sprawy
co najmniej wyraŸnego odcinania siê od prawodawstwa Rzeczypospolitej Polskiej,
gdyby nie by³o sprzyjaj¹cego klimatu w samym ZPP. A w ZPP – poza Wand¹ Wasilewsk¹, której przecie¿ za Polkê uznaæ ju¿ wówczas nie sposób by³o – ton nadawa³ wtedy Jakub Berman17. Pewnie nigdy nie dowiemy siê, czy i jaka by³a w tym
wszystkim rola genera³a-majora NKWD Gieorgija Siergiejewicza ¯ukowa18, specjalnego pe³nomocnika rz¹du radzieckiego do spraw formowania Polskich Si³ Zbrojnych w ZSRR, poprzednio oficera ³¹cznikowego przy armii gen. Andersa. Ten
bardzo energiczny i inteligentny wysoki oficer NKWD by³ bezgranicznie oddany
Stalinowi, by³ jego okiem i uchem, a mia³ ogromny wp³yw na Wasilewsk¹, która
uznawa³a go za autorytet i dawa³a pos³uch jego poleceniom („sugestiom”)19.
Warto zainteresowanym zwróciæ uwagê, i¿ radziecki (RS FRR) kodeks karny z 1926 r. jeszcze w II RP t³umaczony by³ na jêzyk polski i wydany drukiem wraz z komentarzem znawcy zagadnienia R. Lemkina oraz wstêpem W. Makowskiego. Kodeks karny Rosji sowieckiej. Prze³o¿y³
i wstêpem zaopatrzy³ R. L e m k i n. Przedmowê napisa³ W. M a k o w s k i. Warszawa 1928.
14
O wojskowym prawie radzieckim zob. zw³aszcza: W.M. C z c h i k w a d z e: Radzieckie prawo karne wojskowe. Czêœæ ogólna. T³um. J. L i t w i n, M. L i t w i n. Warszawa 1952, s. 95, passim.
15
Zob. T. L e œ k o: W sprawie obowi¹zywania kw PSZ w ZSRR z 1943 r. i kkw z 30.V.1944 r.
WPP 1965, z. 2, s. 250–251; zob. te¿: J. M u s z y ñ s k i: Jeszcze raz w sprawie kodeksu wojskowego Polskich Si³ Zbrojnych w ZSRR z 1943 r. i kodeksu karnego wojskowego z dnia 30.V.1944 r.
WPP 1965, z. 3, s. 353–358; W. C h m i e l a r c z y k: Problemy legislacyjne..., s. 365.
16
Zob.: C. P o d g ó r s k i: Zarys rozwoju organizacyjnego Polskich Si³ Zbrojnych w Zwi¹zku
Radzieckim, maj 1943 r.–lipiec 1944 r. WPH 1966, z. 1, s. 20; por. te¿: C. G r z e l a k, H. S t a ñ c z y k, S. Z w o l i ñ s k i: Bez mo¿liwoœci wyboru. Wojsko Polskie na froncie wschodnim 1943–
1945. Warszawa 1993, s. 114–115; tak¿e K. £ a s t a w s k i: Rozwój kadry 1 Dywizji Piechoty im.
T. Koœciuszki w latach 1943–1945. „Zeszyty Naukowe Wojskowej Akademii Politycznej” 1973,
nr 76, s. 40.
17
W. S o k o r s k i: Polacy pod Lenino. Warszawa 1971, s. 16; por. te¿: W. G o m u ³ k a: Pamiêtniki. T. 2..., s. 491–493.
18
Nie myliæ z Gieorgijem Konstantynowiczem ¯ukowem, marsza³kiem Zwi¹zku Radzieckiego, zdobywc¹ Berlina, który w imieniu rz¹du radzieckiego przyjmowa³ kapitulacjê Niemiec.
19
Jakub Berman w rozmowie z Torañsk¹. T. T o r a ñ s k a: Oni. Warszawa 1990, s. 43; zob.
te¿: W. G o m u ³ k a: Pamiêtniki. T. 2..., s. 483 i nast.
13
Adam Lityñski: O ustanowieniu i upadku tzw. Kodeksu wojskowego...
207
Wybrane przez ZPP rozwi¹zanie w postaci wprowadzenia w ¿ycie w³asnego
wojskowego kodeksu karnego to ominiêcie alternatywy prawo radzieckie – prawo polskie i znalezienie rozwi¹zania trzeciego. Zauwa¿my, ¿e w tym czasie dzia³aj¹ce w kraju Polska Partia Robotnicza oraz Gwardia Ludowa uznawa³y nie tylko legalny status polskich w³adz na uchodŸstwie, ale tak¿e moc obowi¹zuj¹c¹ prawa polskiego II Rzeczypospolite, i co do zasady tak bêdzie do koñca: przecie¿ póŸniej Krajowa Rada Narodowa i Armia Ludowa oraz Polski Komitet Wyzwolenia
Narodowego w istocie (z wyj¹tkiem konstytucji z 1935 r.) uznawa³y ustawodawstwo Rzeczypospolitej Polskiej sprzed wrzeœnia 1939 r. Ów kontrast miêdzy komunistami w ZSRR a komunistami w kraju jeszcze siê zaostrzy, gdy Wojsko Polskie ze wschodu przekroczy Bug, gdy powstanie sprawa jego scalenia z AL, gdy
oprócz KRN-u bêdzie ju¿ dzia³a³ PKWN. Ale wówczas ZPP zejdzie z areny politycznej.
Data koñcowa obowi¹zywania prezentowanego Kodeksu wojskowego PSZ
jest kwesti¹ ciekaw¹ i – mo¿na by powiedzieæ – zabawn¹, gdyby za zabawne
uznaæ gry dokumentami operuj¹cymi kilkadziesi¹t razy kar¹ œmierci. W politycznych przepychankach i zapasach („kto komu poka¿e, ¿e jest silniejszy”) miêdzy Berlingiem oraz ZPP kodeksy sta³y siê przedmiotem gry. Chc¹c pokazaæ, ¿e
mo¿e uchyliæ uchwa³ê Prezydium ZG ZPP, Berling og³osi³ 30 maja 1944 r. trzy (materialny, procesowy oraz o ustroju) nowe kodeksy, z moc¹ obowi¹zuj¹c¹ od
1 czerwca 1944 r. Pisa³em o tym szczegó³owo20, dowodz¹c, ¿e kodeksy z 30
maja 1944 r. w ogóle nie istnia³y, by³y ca³kowit¹ fikcj¹.
Ustaw¹ KRN z 21 lipca 1944 r. o przejêciu zwierzchnictwa nad Armi¹ Polsk¹
w ZSRR i o scaleniu Armii Ludowej i Armii Polskiej w ZSRR w jednolite Wojsko Polskie (Dz.U. nr 1, poz. 2) KRN „przejmowa³a” w³adzê zwierzchni¹ nad
Armi¹ Polsk¹; znamienne, ¿e o ZPP nawet wzmianki nie by³o.
Jak wiadomo, KRN w zasadzie uznawa³a ustawodawstwo II Rzeczypospolitej, podobnie jak to czyni³a Polska Partia Robotnicza oraz Armia Ludowa, a wiêc
– gdyby postêpowaæ konsekwentnie – 21 lipca 1944 r. w Wojsku Polskim powinien by³ zacz¹æ obowi¹zywaæ kodeks karny wojskowy z 1932 r. Nie jest to problem po akademicku wydumany. Tarnowski pisa³, ¿e „w zwi¹zku ze zbli¿aniem siê
frontu do kraju i zaistnia³ymi perspektywami zjednoczenia z formacjami podziemnej Armii Ludowej, która formalnie rz¹dzi³a siê starym polskim ustawodawstwem
wojskowym, stanê³o zagadnienie wykorzystania Kodeksu Karnego Wojskowego
z 1932 r.”21 Dla komunistów by³by to jednak istotny regres ideologiczny i prawny.
Jeœli przyjmiemy jednak, ¿e do 30 wrzeœnia 1944 r. w Wojsku Polskim stosowano (obowi¹zywa³y?) kodeksy maj¹ce zastosowanie przed 21 lipca tego¿ roku
20
21
A. L i t y ñ s k i: O prawie i s¹dach..., s. 43 i nast.
A. T a r n o w s k i: Geneza..., s. 5.
208
Kodeks wojskowy Polskich Si³ Zbrojnych w ZSRR z 1943 r.
w 1 Armii Polskiej w ZSRR, to z kolei rodzi siê pytanie, dlaczego dekret PKWN
z 23 wrzeœnia 1944 r. przepisy wprowadzaj¹ce Kodeks Karny Wojska Polskiego (Dz.U. nr 6, poz. 28) uchyla³ jedynie moc obowi¹zuj¹c¹ kodeksu karnego wojskowego z 1932 r., jak te¿ „wszelkie na jego podstawie wydane rozporz¹dzenia
i rozkazy” (art. I), natomiast pomija³ milczeniem kodeksy 1 Armii. Pominiêcie uchylenia kodeksów 1 Armii tylko wówczas by³oby logiczne, gdyby przed 23 wrzeœnia
1944 r. ju¿ nie obowi¹zywa³y, ale wiemy, ¿e by³y one stosowane.
* * *
Tekst kodeksu z 1943 r. jest ma³o znany, a sam druk jest unikatow¹ rzadkoœci¹,
tote¿ po 64 latach od ukazania siê ponownie publikuje siê jego treœæ, ju¿ tylko dla
celów historycznych.