Wybrane problemy bezpieczeństwa personalnego i strukturalnego

Wybrane problemy bezpieczeństwa personalnego i strukturalnego w rosyjskiej myśli filozoficzno-społecz
Autor: Dr Cezary Tomasz Szyjko*
piątek, 30 lipca 2010 16:39
Podstawy współczesnej filozofii bezpieczeństwa
W 2007 roku Władimir Putin zawiesił udział Rosji w traktacie o ograniczeniu sił
konwencjonalnych w Europie (CFE). Decyzja ta burzy europejski system zaufania ustanowiony
20 lat temu. W podpisanym dekrecie prezydent napisał, że Moskwa zdecydowała się na ten
krok "w związku z wyjątkowymi okolicznościami godzącymi w bezpieczeństwo Federacji
Rosyjskiej i wymagającymi niezwłocznej reakcji" 2 . Świat, w którym żyjemy i który
współtworzymy znalazł się po 11 września 2001 r. po raz kolejny w punkcie zwrotnym,
charakteryzującym się gruntownymi zmianami systemowymi, w tym szeroko pojętego
bezpieczeństwa personalnego i strukturalnego. Analiza najnowszych realiów politycznych,
społecznych, ekonomicznych, militarnych i innych, związanych m.in. z brakiem porozumienia na
linii UE Rosja 3 , wskazuje, że powodują one,
z jednej strony, wzrost poczucia takiego bezpieczeństwa, z drugiej jednak - podobnie jak w
wielu wcześniejszych momentach przełomowych historii - narastanie poczucia braku stabilizacji,
pojawianie się nowych źródeł zagrożeń i napięć w Europie
4
.
Sytuacja ta, zdaniem wielu uczonych i filozofów, rodzi nowe problemy teoretyczne i praktyczne,
które wymagają wszechstronnych badań naukowych 5 . Chodzi tu zarówno o fundamentalne
kwestie o charakterze filozoficznym (perspektywy rozwojowe świata, czynniki determinujące
uznanie i poszanowanie najwyższych wartości humanistycznych - życia i zdrowia ludzi, ich
szczęścia i pomyślności, wolności i demokracji, prawdy i sprawiedliwości, godności człowieka i
jego bezpieczeństwa) i o zagadnienia bezpieczeństwa naszego kontynentu, roli UE w dziele
umacniania pokoju i demokracji, ładu społecznego, ekonomicznego, politycznego i moralnego w
6 . Mówiąc konkretnie,
regionie i świecie
trzeba dziś poszukiwać odpowiedzi na najważniejsze pytania współczesności:
- jakie są najważniejsze cele naszej działalności poznawczej i co uczynić, by pozwoliła ona
lepiej zrozumieć świat oraz wskazać drogi i środki jego doskonalenia, wolne zarówno od
taniego optymizmu, jak i skrajnego katastrofizmu?
- jakie są niezbędne działania, siły i środki, gwarantujące nasze bezpieczeństwo
indywidualne i zbiorowe, narodu i państwa w nowych warunkach historycznych i ustrojowych w
okresie budowania demokracji?
- jak w świetle naukowych badań i studiów (dyscyplinarnych, inter i multidyscyplinarnych)
ocenić możemy istniejące zagrożenia polityczno-militarne i prognozować dalszy rozwój sytuacji
na naszym globie i w naszym regionie?
- jakie są polityczno-prawne i instytucjonalne determinanty i gwarancje naszego, ludzkiego
bezpieczeństwa, zwłaszcza na obszarze Europy?
- jakie są - globalne i regionalne - gwarancje naszego bezpieczeństwa ekonomicznego,
społecznego, moralnego i kulturowego?
1 / 18
Wybrane problemy bezpieczeństwa personalnego i strukturalnego w rosyjskiej myśli filozoficzno-społecz
Autor: Dr Cezary Tomasz Szyjko*
piątek, 30 lipca 2010 16:39
- jak, wreszcie, zagwarantować mamy poszanowanie praw natury i wyzyskanie posiadanej
wiedzy oraz osiągnięć naukowo-technicznych dla zapewnienia bezpieczeństwa ekologicznego
wszystkim ludziom na Ziemi?
Odpowiedzi na te fundamentalne pytania, formułowane przez przedstawicieli rożnych dyscyplin
naukowych, przyczynić się mogą dobudowania holistycznej wizji świata (obejmującej aspekty
społeczne, ekonomiczne, polityczne, ekologiczne, moralne, militarne i inne), w tym zawartej w
tytule publikacji "filozofii bezpieczeństwa personalnego i strukturalnego". Wprowadzając to
pojęcie zdajemy sobie sprawę, iż filozofia ta, jak dotąd, nie jest czymś skodyfikowanym,
uhierarchizowanym, zdefiniowanym; że znajduje się in statu nascendi, jest propozycją
organizującą i ukierunkowującą oraz uogólniającą intelektualne dociekania nad
fundamentalnymi problemami człowieka i społeczeństwa, przyrody i całego świata na przełomie
XX i XXI wieku 7 .
W czasie poszukiwań odpowiedzi na powyższe pytania i tworzenie podstaw "filozofii
bezpieczeństwa" konieczne jest odwołanie się do dorobku przeszłości, gdyż wartości
uniwersalne i ogólnoludzkie mogą być pomocne przy rozwiązywaniu złożonych problemów
współczesności.
Anatomia wojny i pokoju
Dociekania nad genezą, istotą, charakterem i znaczeniem wojen i pokoju w życiu jednostek,
społeczeństw oraz państw swoimi początkami sięgają zarania myśli ludzkiej 8 . Przez całe wieki
usiłowano zrozumieć i wyjaśnić te złożone zjawiska, poszukując zarazem dróg i sposobów
wiodących do zapewnienia ludziom bezpiecznego i dostatniego życia. Historyczna analiza
upoważnia do stwierdzenia, iż treść i charakter poglądów zmieniał się w miarę rozwoju
stosunków społecznych, politycznych i ekonomicznych oraz postępu naukowego i
technicznego. O ile we wczesnych etapach rozwoju ludzkości dociekania na ten temat zawarte
były głównie w legendach, wierzeniach religijnych i poematach, o tyle w wiekach późniejszych
pojawiły się rozbudowane traktaty, które w kategoriach literackich, prawnych i teologicznych,
antropologicznych, filozoficznych i innych usiłowały odzwierciedlić i wyjaśnić fenomeny wojny i
pokoju, istotę i treść bezpieczeństwa personalnego i strukturalnego.
Przeprowadzone przez wielu uczonych badania wykazały, że tworzone w różnym czasie
koncepcje polemologiczne i irenologiczne (z gr. polemos- wojna, bój, walka; eirene - pokój,
spokój), ściśle związane były z konkretnymi warunkami historycznymi co nie przekreśla
zawartych w nich wartości panhistorycznych, ogólnoludzkich, a także z określonymi założeniami
filozoficznymi, ze światopoglądem myślicieli i stosowanymi przez nich zasadami
2 / 18
Wybrane problemy bezpieczeństwa personalnego i strukturalnego w rosyjskiej myśli filozoficzno-społeczn
Autor: Dr Cezary Tomasz Szyjko*
piątek, 30 lipca 2010 16:39
metodologicznymi 9 . Koncepcje te - o czym świadczą m.in. dzieła tak znanych myślicieli, jak Pl
aton
,
Arystoteles
, św. Augustyn, G.W. Hegel czy
B. Russell
- zawarte były najczęściej w pracach traktujących o ogólnych kwestiach
filozoficzno-społecznych, stanowiły integralną część ogólniejszych dociekań nad historycznie
kształtującymi się typami społeczeństw, państw, kultur i cywilizacji. Prawidłowość tę zdają się
potwierdzać również analizy myśli polemologicznej i irenologicznej starożytnej Grecji i Rzymu.
Analiza materiałów źródłowych i istniejących już opracowań naukowych pozwala przyjąć, iż
pierwsze refleksje nad anatomią, etiologią i funkcjami społecznymi wojen i pokoju zrodziły się w
najstarszych kulturach i cywilizacjach orientalnych, zaś w gruncie europejskim wyraźne wątki
takich rozważań znaleźć możemy w formie epickiej w Iliadzie (i częściowo w Odysei) Homera
(VIII w. p.n.e.), zawierającej apologię indywidualnego etosu walki. Wypada zgodzić się z tymi
autorami, którzy sądzą, iż "Nie jest to (...) jeszcze socjalizacja wojen w sensie uznania ich za
integralny element i sposób życia ówczesnego społeczeństwa, lecz początek procesu moralnej
afirmacji indywidualnego etosu żołnierskiego - etosu męstwa, odwagi, siły, sprawności,
bohaterstwa, sławy, czci i honoru, a więc cnót dochodzących do głosu w zmaganiach
wojennych"
10
. Ale jeśli nawet u samego Homera nie znajdujemy wyraźnej obrony wojny jako sposobu
rozstrzygania sporów między ludźmi, to jednak sam fakt, iż bez niej nie można osiągnąć
wymienionych wyżej wartości (cnót) może prowadzić do zaakceptowania jej pod względem
etycznym, do etyzacji zjawiska.
Nowa sytuacja historyczna Europy
Filozofia antyczna usiłowała zrozumieć i wyjaśnić złożone zjawiska poszukując zarazem dróg
wiodących do zapewnienia bezpieczeństwa personalnego i strukturalnego 11 . Problemy te były
również aktualne w okresie późniejszym - Renesansu i w wieku XVII - a ówcześni myśliciele nie
tylko kontynuowali ale i twórczo rozwijali wcześniejsze koncepcje. Wątki polemologiczne i
frenologiczne zawarte były najczęściej w pracach traktujących o ogólnych kwestiach
filozoficznych i społecznych, stanowiły integralną część dociekań nad historycznie
kształtującymi się typami społeczeństw, państw, kultur i cywilizacji. Analiza potwierdza również,
że dociekania nad problemami wojny i pokoju związane były z konkretnymi warunkami
historycznymi panującymi od XV do XVII w.
12
Nie przekreśla to jednak zawartych w nich wartości panhistorycznych, ogólnoludzkich,
wydobycie których stanowi zasadniczy cel naszych poszukiwań. Otóż już w drugiej połowie
wieku XV, a następnie w wiekach XVI i XVII w Europie dokonały się wielkie przemiany i
3 / 18
Wybrane problemy bezpieczeństwa personalnego i strukturalnego w rosyjskiej myśli filozoficzno-społeczn
Autor: Dr Cezary Tomasz Szyjko*
piątek, 30 lipca 2010 16:39
przewroty tak w życiu gospodarczym, społecznym i politycznym, jak i umysłowym,
artystycznym, kulturalnym, a nawet religijnym
13
, przygotowujące grunt dla późniejszych struktur kapitalistycznych. Mimo początkowo
ograniczonego zasięgu, te nowe tendencje były na tyle silne, by "wzbudzić uogólniającą
refleksję", tworzącą podstawy dla myśli społecznej, wykraczającej nie tylko poza "teocentryczny
światopogląd wieków średnich"
14
, ale i poza okres Renesansu, którego idee zostały wykorzystane w wiekach późniejszych.
Przemiany te wywarły również istotny wpływ na kształt i charakter filozofii, na przedmiot jej
zainteresowań, o którym coraz bardziej "decyduje wzrost potrzeb społeczno-gospodarczych i
związanego z nimi rozwoju wiedzy i nauki o świecie i człowieku, jego życiu i działalności" 15 . W
tej nowej sytuacji historycznej przed filozofią stanęły ważne zadania odkrywania prawidłowości
rozwoju całej rzeczywistości przyrodniczej i społecznej, ułatwiania człowiekowi racjonalnej
oceny świata i siebie samego, przekonania go o możliwości ich doskonalenia. W okresie
Odrodzenia potrzebna była wiedza, "która z życia wyrasta i życiu służy (...), wiedza mająca
znaczenie praktyczne i mogąca ulepszać życie..."
16
, eliminować z niego zjawiska negatywne, zagrażające poczuciu bezpieczeństwa, utrudniające
wszechstronny rozwój człowieka.
Ukazując pozytywne strony Odrodzenia i wieku XVII nie można zapominać o tym, iż odrzucaniu
wcześniejszych form ustrojowych towarzyszyły często takie zjawiska, jak właśnie "poczucie
braku stabilizacji, słabości więzów międzyludzkich, zmienności wszystkiego prócz ludzkich
namiętności" 17 , a także występujące nadal coraz bardziej niszczycielskie walki i wojny.
Przezwyciężenie tych wszystkich zagrożeń było jednym z celów całej filozofii renesansowej,
zwłaszcza zaś jej nurtu humanistycznego, postulującego zbudowanie "nowego społeczeństwa" i
poszukującego teoretycznych podstaw dla realizacji tego niełatwego zadania. Idee te znajdą
swój wyraz w poglądach wielu myślicieli we Włoszech, Francji, Niderlandach, Niemczech, Anglii
i Polsce. Do owych filozofów należeli m.in.: Mikołaj Machiavelli (1469-1527), Tomasz Morus
(1478-1535), Jean Bodin (1530-1596), Jan Althaus (1557-1638), Franciszek Bacon
(1561-1626), Tomasz Campanella (1568-1639), Hugo Grocjusz (1583-1645), Stanisław
Orzechowski (1513-1566), Łukasz Górnicki (1527-1603), Andrzej Frycz Modrzewski
(1503-1572). Wszyscy oni, niezależnie od dzielących ich różnic światopoglądowych,
metodologicznych, politycznych i klasowych usiłowali nie tylko stworzyć teoretyczne podstawy
dla nowych stosunków społecznych, państwowych i międzynarodowych, ale aktywnie
uczestniczyli w realizacji planów, co tym bardziej podnosi ich rangę w dziejach myśli
humanistycznej i praktyki społecznej. I nawet jeśli dziś, z perspektywy wielu wieków, nie
wszystkie ich idee posiadają walor aktualności, to jednak zapoznanie się z nimi nie tylko
pogłębia i poszerza naszą wiedzę o ważnych zjawiskach społeczno-historycznych (w tym o
wojnie i pokoju), ale również podnosi naszą kulturę filozoficzną i polityczną, pozwala lepiej
4 / 18
Wybrane problemy bezpieczeństwa personalnego i strukturalnego w rosyjskiej myśli filozoficzno-społeczn
Autor: Dr Cezary Tomasz Szyjko*
piątek, 30 lipca 2010 16:39
orientować się w złożonej rzeczywistości przełomu XX i XXI wieku.
Uniwersalność myśli rosyjskiego Oświecenia
Wiele wartościowych elementów zawartych w starożytnych, średniowiecznych i renesansowych
koncepcjach filozoficznych dotyczących wojny, bezpieczeństwa i pokoju zostało zrecypowanych
i rozwiniętych w XVIII, nazwanym słusznie wiekiem Oświecenia 18 , w dziełach angielskich,
francuskich, niemieckich, polskich
19
i rosyjskich
20
. Oświecenie, zdaniem wielu historyków, stanowiło okres niezwykle w dziejach myśli
filozoficznej i społecznej, epokę racjonalizmu do uczynienia życia człowieka lżejszym i
szczęśliwszym, od wielu trosk, wojen i innych zjawisk hamujących postęp Za pomocą
wspartego o doświadczenie rozumu chciano poznać świat, odkryć istotę i źródła ładu
panującego w przyrodzie i społeczeństwie ludzkim, w sferze produkcji, moralności, prawa,
polityki, po to, by uczynić człowieka w pełni "dojrzałym", wolnym, kształtującym siebie i swoje
otoczenie. W dziedzinie polityki filozofowie oświeceniowi krytycznie odnosili się do istniejących
stosunków społecznych, głosili (często radykalne) hasła przyczyniając się do tego, że wiek XVIII
zakończył się wielką rewolucją, usiłującą wprowadzić nowy ład społeczny. Mimo tego, że "ten
nowy ład pozostaje w myśli oświeceniowej w najwyższym stopniu nieokreślony w swych
społecznych i politycznych realiach"
21
, to jednak na zasługuje już sama idea, że ma on być "rozumny i zgodny z naturą, że ma
gwarantować szczęście jednostki oraz harmonię interesów indywidualnych i zbiorowych, że
człowiek ma w nim być wolny"
22
.
Idea ta jest już widoczna w pracach znanego filozofa holenderskiego Barucha Spinozy
(1632-1677), w podejmowanych przezeń próbach wypracowania "pozytywnej filozofii
racjonalistycznej", przepojonej wiarą w nieograniczone możliwości poznawcze człowieka,
opartej na zasadach nauki i niezależnej etyki. Podobnie jak Hobbes był on przekonany, że "z
natury" człowiekowi wolno czynić wszystko, co uważa dla siebie za pożyteczne, ale że dla
zagwarantowania harmonii społecznej, przeciwstawienia się negatywnym skutkom tak pojętej
"wolności" ludzie muszą rezygnować przynajmniej z części przysługującego im prawa, tworząc
państwo, którego głównym zadaniem jest zachowanie porządku, niezbędnego warunku
bezpieczeństwa jednostki i społeczeństwa. Dodajmy, iż zdaniem tego myśliciela zadanie to
może najlepiej zrealizować państwo zbudowane na "zasadach demokratycznych". Ten i wiele
innych przykładów świadczą o tym, iż problemy wojny i pokoju filozofowie oświeceniowi
rozpatrywali w szerokim kontekście dążeń do wolności, równości i sprawiedliwości tak w
stosunkach między ludźmi, jak i między narodami i państwami.
5 / 18
Wybrane problemy bezpieczeństwa personalnego i strukturalnego w rosyjskiej myśli filozoficzno-społeczn
Autor: Dr Cezary Tomasz Szyjko*
piątek, 30 lipca 2010 16:39
Większość rosyjskich autorów prac omawiających filozoficzne problemy wojny, pokoju i
bezpieczeństwa ludzi koncentruje się przede wszystkim na myśli zachodniej, zapominając, że w
myśli rosyjskiej znaleźć można wiele elementów oryginalnych, wzbogacających naszą wiedzę o
samych zjawiskach wojny i pokoju i ich wpływie na szeroko rozumiane bezpieczeństwo ludzi
(personalne i strukturalne), a także liczne wypowiedzi dotyczące stosunków polsko-rosyjskich,
znajomość których może być pomocna dla zrozumienia ich historii i aktualnego kształtu 23 .
Analiza twórczości oświeceniowych myślicieli rosyjskich pozwala na wyróżnienie w niej trzech
wyraźnie zarysowanych wątków o charakterze filozoficznym:
1. to rozważania teoretyczne o społecznej ontologii wojny i pokoju (geneza, istota i funkcje
wojen i pokoju itp.);
2. to poglądy z dziedziny aksjologii (charakter wojny i pokoju i ocena ich roli w życiu
jednostek i społeczeństw, potępienie wojen niesprawiedliwych i warunkowa akceptacja wojen
sprawiedliwych połączona z aprobatą pokoju jako ideału i "najwyższego dobra");
3. elementy prakseologiczne (czyli rozważania na temat sposobów i dróg zapobiegania
wojnom niesprawiedliwym oraz budowania pokoju).
Jednym z podstawowych problemów rosyjskiej myśli oświeceniowej analizowanego okresu były
kwestie źródeł wojny oraz jej istoty, od których poznania uzależniano wyjaśnienie problemu
"nieuchronności" konfliktów zbrojnych oraz możliwości zapobiegania im, a w dalszej
perspektywie nawet pełnej ich eliminacji z życia ludzi. Problemy te podjął już jeden z pierwszych
pisarzy rosyjskiego Oświecenia Siemion J. Deśnicki. W swoich rozważaniach nad genezą
państwa w sposób zdecydowany odrzucił teorie mówiące o "naturalnym prawie" państwa dla
naruszania pokoju i wypowiadania wojny "za wszelką cenę" 24 , choć sam nie potrafił jeszcze w
sposób pełny odkryć jej rzeczywistych źródeł. Podobne stanowisko zajmował Aleksander N.
Radiszczew (1749-1802), rosyjski pisarz i filozof, główny przedstawiciel rosyjskiego
Oświecenia. Był wprawdzie zwolennikiem teorii prawnonaturalnych, ale w wielu swoich pracach
(zwłaszcza w Podróży z Petersburga do Moskwy) odrzucał jednak te twierdzenia, które
usprawiedliwiały wojny jako "zjawiska naturalne" i potępiał panujący w Rosji system
poddańczoabsolutystyczny, sankcjonujący podziały społeczne i wojny między państwami
25
. Inny przedstawiciel Oświecenia Jaków P. Kozielski, źródeł wojen poszukiwał w
niedoskonałości moralnej społeczeństw i narodów, w samolubstwie władców i dążeniu do
sławy, w zawiści i chęci wzbogacenia się kosztem innych narodów, wskutek czego "wojna stała
się koniecznym i niemal prawidłowym stanem"
26
. Zajmował jednak aktywistyczne stanowisko, przeciwstawiając się koncepcjom fatalistycznym
głoszącym, że wojny są zjawiskiem nieuchronnym. Sam twierdził, że nie są one wieczne i
można będzie im zapobiegać przez wdrożenie w życie ludzi "zasad umiarkowania" i pokoju.
6 / 18
Wybrane problemy bezpieczeństwa personalnego i strukturalnego w rosyjskiej myśli filozoficzno-społeczn
Autor: Dr Cezary Tomasz Szyjko*
piątek, 30 lipca 2010 16:39
Zło konieczne a dobro ogółu
Poglądy wymienionych myślicieli zostały rozwinięte w dziełach Wasilija F. Malinowskiego
(1765-1814), który w wielu swoich pracach, a zwłaszcza w książce Rozważania o pokoju i
wojnie (1803 r.) nie ograniczył się do powtórzenia wcześniejszych myśli, ale podjął próbę
analizy złożonej natury polityki i jej związków z wojną i pokojem. I choć nadal jeszcze źródeł
konfliktów zbrojnych doszukiwał się w ciemnocie, ignorancji, zabobonach, ambicjach władców
itp., to równocześnie wielką rolę przypisywał polityce, która posługuje się armiami dającymi
poczucie siły, zachęca do rozstrzygania sporów między państwami "ogniem i mieczem",
wywołuje wojny przynoszące jedynie nieszczęścia narodom. Na wielu przykładach
historycznych udowodnił, że egoistyczna polityka państwa i rządów, oparta na przemocy,
wiedzie do wyniszczenia gospodarki, upadku kultury i handlu obydwu wojujących stron.
Świadczą o tym dobitnie, jego zdaniem, wojny prowadzone w przeszłości przez Egipt, Grecję,
Rzym, Kartaginę i inne państwa, które w swoim czasie osiągnęły wysoki poziom rozwoju,
jednakże w wyniku toczonych wojen doprowadziły się do upadku gospodarczego i politycznego2
7
. Malinowski rozpatrując wojny jako zjawiska społeczne chciał udowodnić, że nie są one wcale
czymś nieuchronnym, wiecznym, a w historii istniały okresy, w których ludzkość ich nie znała.
Wojny powstały dopiero wtedy, gdy nastąpiła demoralizacja obyczajów, pogoń za bogactwem,
kiedy zapanowało "prawo siły". Dlatego należy potępić wszelkie teorie traktujące wojny w
kategoriach ponadczasowych i przekonać ludzi, że w przyszłości można będzie nie tylko
ograniczać niszczycielskie skutki i zasięg walk, ale również im zapobiegać.
W poglądach rosyjskich oświeceniowców obok wymienionych już problemów teoretycznych
istotne miejsce zajmowała aksjologia wojny i pokoju. Zrozumienie przyczyn i istoty wojny
traktowali oni jako warunek konieczny dla określenia jej charakteru i stosunku do niej, a także
dla uzyskania pokoju jako dobra społecznego (byli oni bliscy metodologicznie współczesnym
badaniom polemologicznym). Rosyjscy filozofowie często zwracali uwagę na potrzebę
łącznego, a nie rozdzielnego ujmowania problemów wojny i pokoju. W odróżnieniu od
potępiających wszelkie wojny "pacyfistów" wzorem myślicieli epok wcześniejszych, dokonywali
ich podziału na niesprawiedliwe i sprawiedliwe, zwalczając te pierwsze i usprawiedliwiając (jako
"zło konieczne" w określonych warunkach historycznych) te drugie. Zło konieczne, albowiem
jeśli nawet usprawiedliwiali przemoc, to tylko jako "środek" niezbędny dla zmiany istniejących
niesprawiedliwych stosunków społecznych i zbudowania nowego świata, wolnego od wyzysku,
ucisku i konfliktów zbrojnych.
Już S.J. Deśnicki dostrzegł istotne różnice między poszczególnymi wojnami i wypowiedział się
przeciw przemocy stosowanej "w niesprawiedliwych celach". Wojny niesprawiedliwe, zaborcze,
prowadzone w imię próżności, zaboru obcych terytoriów i grabieży (co miało szczególną
wymowę w warunkach ówczesnej Rosji) potępiał też zdecydowanie A.N. Radiszczew.
7 / 18
Wybrane problemy bezpieczeństwa personalnego i strukturalnego w rosyjskiej myśli filozoficzno-społeczn
Autor: Dr Cezary Tomasz Szyjko*
piątek, 30 lipca 2010 16:39
Makiawelizm w polityce, dążenie do osiągnięcia celów przez działania niezgodne z zasadami
moralności i prawa potępiał również J.P. Kozielski. Dzielił wojny na niesprawiedliwe i
sprawiedliwe, zaczepne i obronne potępiając te pierwsze i afirmując te drugie jako środki
wyrażające "prawo uciskanych" do walki przeciwko "swoim ciemiężycielom". Podobne
stanowisko zajmował W.F. Malinowski, który negatywnie odnosił się do wojen
niesprawiedliwych, ale równocześnie uzasadniał pogląd, że "przemoc daje prawo do obrony"28
a "wojny obronne" są wojnami sprawiedliwymi. Swój sprzeciw wobec wojen i przemocy
filozofowie rosyjscy motywowali jednak nie tylko względami moralnymi i politycznymi, ale także
ekonomicznymi. Na wielu przykładach historycznych S.J. Deśnicki udowadniał, że państwo
oparte na przemocy jest krótkotrwałe, przejściowe i dlatego nie może zrealizować swojego
podstawowego zadania, jakim jest zapewnienie "dobra ogólnego". Stanowisko to podzielali A.N.
Radiszczew, J. P. Kozielski i W.F. Malinowski. Analiza ich dorobku w dziedzinie filozoficznych
problemów wojny i pokoju pozwala zasadnie stwierdzić, iż to nie wojna, lecz pokój będący
"źródłem rozkwitu" pomyślności, bezpieczeństwa i suwerenności narodów był dla nich ideałem.
Wiele wypowiedzi potwierdzających tę tezę znaleźć możemy w pracach znanego rosyjskiego
przyrodnika, filozofa i poety, autora licznych prac, Michaiła W. Łomonosowa (1711-1765). Pisał
on m.in.: "Pomyślność, sława i kwitnący stan państw z trzech źródeł się wywodzą. Pierwsze - to
pokój wewnętrzny, bezpieczeństwo i zadowolenie poddanych; drugie - to zwycięskie działania
przeciw nieprzyjacielowi zakończone zawarciem korzystnego i chlubnego pokoju; trzecie - to
wzajemna wymiana nadwyżek między narodami za pośrednictwem kupiectwa"29. Na korzyści
jakie przynosi pokój, zwracali też uwagę inni wymienieni myśliciele rosyjscy: S.J. Deśnicki,
wzywając "lud" do jego obrony, J.P. Kozielski, wskazując na konieczność podporządkowania
polityki państwa działaniom na rzecz dobrobytu narodu, W.F. Malinowski, przeciwstawiając się
fatalistycznym koncepcjom społecznym, nawołując ludzkość do walki o pokój między narodami i
pokojową politykę państw i rządów.
Wszyscy oni reprezentowali pogląd, iż możliwe jest nie tylko zapobieganie wojnom, ale i w
przyszłości całkowitego wyeliminowania ich z życia społeczeństw. Konstatacja ta wynikająca z
rozważań ontologicznych, legła u podstaw koncepcji dotyczących dróg, sposobów i środków do
osiągnięcia tego szlachetnego celu i budowania pokoju. Jedni, (M.W. Łomonosow) drogę tę
widzieli w "oświeceniu ludu", w reformie stosunków społecznych "od góry", tj. przeprowadzonej
przez światłych władców; inni (J.P. Kozielski) w doskonaleniu moralnym ludzi; jeszcze inni (A.N.
Radiszczew) w "przemocy rewolucyjnej", jeśli zawiodą wszystkie "środki pokojowe". Jednakże
najbardziej skonkretyzowaną ówczesną rosyjska koncepcję sformułował W.F. Malinowski.
Dostrzegał wspomniane już ścisłe związki między polityką, wojną i pokojem i poddając je
analizie doszedł do wniosku, że to właśnie za pomocą polityki można ograniczyć okrucieństwo
wojen, a nawet im zapobiec, jeśli tylko spełnione zostaną określone warunki (przypominające
nieco Kaniowskie "artykuły" wiecznego pokoju). Do warunków tych zalicza:
1. przestrzeganie zasady nieingerencji w wewnętrzne sprawy innych państw (postulat
8 / 18
Wybrane problemy bezpieczeństwa personalnego i strukturalnego w rosyjskiej myśli filozoficzno-społeczn
Autor: Dr Cezary Tomasz Szyjko*
piątek, 30 lipca 2010 16:39
szczególnie istotny w aspekcie ówczesnych stosunków rosyjsko-polskich);
2. ustanowienie powszechnych praw o zasięgu międzynarodowym;
3. utworzenie sojuszu wszystkich państw i powołanie "Rady Powszechnej" czuwającej nad
przestrzeganiem owych międzynarodowych praw i bezpieczeństwem narodów;
4. ograniczenie terytorialnego zasięgu wojny (jeśli już wybuchła), niedopuszczenie do jej
rozprzestrzeniania się na nowe obszary Ziemi;
5. ustanowienie kontroli nad zbrojeniami i liczebnością wojsk30.
Filozofia czynu dekabrystów
Poglądy wymienionych myślicieli rosyjskich wywarły istotny wpływ na twórczość i postawy
"dekabrystów"31 i "rewolucyjnych demokratów" pierwszej połowy XIX wieku. Jeden z głównych
ich przedstawicieli, Aleksander I. P. Hercen (l812-1870 - pisarz i filozof (głosił m.in. tzw.
"filozofię czynu") znany był ze swego poparcia dla powstania styczniowego w Polsce. Podobnie
jak Malinowski dostrzegał związki łączące wojnę i pokój z polityką i ekonomiką,
zdeterminowanie przemocy zbrojnej przez charakter ustroju społecznego. Analiza historii
państw europejskich doprowadziła go do wniosku, iż cechowała ją nieustanna walka między
barbarzyńcami a Rzymem, między papieżami a cesarzami, między zwycięzcami a
zwyciężonymi, między feudałami a ludem, królami a feudałami, między królami a gminami i
32, dążenie do zysków oraz przywłaszczenia cudzej własności,
ludem"
powodujące ujarzmianie jednych narodów przez inne, cierpienia i straty. Hercen dostrzegając
źródła wojen w niesprawiedliwych ustrojach społecznych potępiał stosunki oparte "na
panowaniu i przemocy" i powodowane przez nie niesprawiedliwe wojny. W trosce o przyszłość
ludzkości przestrzegał przed siłami destrukcji, które mogą zniszczyć wszystko, co wypracowano
w całej dotychczasowej historii. Swój sprzeciw wobec niesprawiedliwości uzasadniał nie tylko
względami moralnymi, ale również ekonomicznymi twierdząc, iż wojny rozpętywane przez siły
panujące nie dadzą się pogodzić z postępem, rozwojem gospodarki i kultury. Dlatego
postulował przekształcenie wojen rozpętywanych przez warstwy rządzące w "walkę
33, co wyróżnia go spośród filozofów.
niemajętnych z majętnymi"
Z poglądami tymi zgodne były idee głoszone przez Wissariona G. Bielińskiego (1811-1848),
rosyjskiego myśliciela i czołowego przedstawiciela ruchu demokratycznego w latach
czterdziestych. Pojmował on historię jako prawidłowy i złożony proces społeczny, który "składa
się z wielu czynników: jest to zarazem historia wojen, układów, finansów, administracji, prawa,
handlu, wynalazków, nauk, sztuki, literatury, obyczajów; ponieważ jednak wpływ polityczny
stanowi główną formę życia społecznego i ponieważ walka wszystkich tych idei, stanowiących
podstawę duchowego życia społeczeństwa, przejawiała się dotąd w wojnach, historia ludzkości
winna być po większej części historią polityczną"34. Historia ta, to "ogólna rama" obejmująca
wszystkie "strony" życia społeczeństw, a więc warunki obiektywne i czynniki subiektywne.
Bieliński analizując owe "idee" stanowiące podstawę duchowego życia społeczeństwa bardzo
mocno akcentował rolę potrzeb ludzkich, warunków materialnych, traktując je jako jeden z
najważniejszych czynników rozwoju społecznego. Warunki te, o czym świadczą przykłady
9 / 18
Wybrane problemy bezpieczeństwa personalnego i strukturalnego w rosyjskiej myśli filozoficzno-społeczn
Autor: Dr Cezary Tomasz Szyjko*
piątek, 30 lipca 2010 16:39
wojen występujących w dziejach Europy i świata, odgrywają też wielką rolę w tychże wojnach.
Dlatego krytykował tych myślicieli, którzy nie dostrzegali bądź nie rozumieli związków wojen z
polityką i ekonomiką, a także działania tych rządów, dla których "wojna lub pokój oznacza (...)
tylko wzrost lub zmniejszenie funduszów - poza tym nie widzą nic"
35
.
Humanistyczna wizja dziejów
Szczególne miejsce w rozwoju koncepcji wojen i pokoju odegrały poglądy Nikołaja G.
Czernyszewskiego (1828-1889), znanego pisarza i filozofa, autora licznych dzieł z filozofii,
socjologii, ekonomii, etyki i estetyki, a także aktywnego działacza politycznego (popierał m.in.
walkę narodu polskiego o wolność, o wyzwolenie się spod zaborów). Swoje rozważania
filozoficzne wykorzystał on jako podstawę do analiz społecznych, w tym także do badania
źródeł i przyczyn wojen oraz ich istoty. W poszukiwaniach tych jak wielu wcześniejszych
myślicieli (zwłaszcza z epoki Oświecenia) zwracał uwagę na wielką rolę wiedzy i oświaty w
przezwyciężaniu błędnych poglądów i wrogości. Ale równocześnie, podobnie jak Bieliński,
dostrzegł związki wojen z polityką i innymi dziedzinami życia społecznego, które mogą
generować konflikty zbrojne. Wykazał, na przykład, że "siły reakcyjne" uznawały i uznają wojnę
za skuteczny środek polityki, umożliwiający im utrwalenie istniejących stosunków (ustroju),
przedłużenie ich egzystencji przez odwrócenie uwagi narodu od wewnętrznych problemów i
sprzeczności. N.G. Czernyszewski dołączył do tych myślicieli, którzy twierdzili, że wojny nie są
czymś nieuchronnym, nieodwracalnym; można im będzie zapobiec po zmianie
niesprawiedliwych stosunków społecznych i przejściu władzy politycznej "w ręce ludu".
Podobnie jak oświeceniowcy, tak i "rewolucyjni demokraci" XIX wieku wiele uwagi poświęcili
kwestiom aksjologicznym, dotyczącym charakteru wojen i ich roli w życiu społeczeństw. Hercen
wyrażając troskę o ochronę i zachowanie zdobyczy dotychczasowej cywilizacji i kultury potępiał
nie tylko oparte na przemocy i sile ustroje, ale także będące ich produktem niesprawiedliwe
wojny. Aprobował wszelkie niezbędne środki, które mogłyby w perspektywie doprowadzić do
eliminacji wojen z życia ludzi. Tę humanistyczną wizję dziejów szczególnie mocno akcentował
Bieliński pisząc: "Nadejdzie czas, gdy nikogo nie będzie się palić na stosie, nikomu nie będzie
się ścinać głowy (...). Nie będzie bogatych, nie będzie biednych, carów i poddanych, będą
ludzie"36. W jego nie pozbawionej elementów utopii filozofii ideałem było społeczeństwo wolne
od wyzysku i ucisku, nierówności ekonomicznych i politycznych, w którym zapanuje prawda,
sprawiedliwość i trwały demokratyczny pokój.
Ideał takiego przyszłego pokojowego społeczeństwa przenikał też całą twórczość
Czernyszewskiego. Podkreślał on oceniając charakter i skutki społeczne wojen, że zależą one
od tego, "o jaką wojnę chodzi, wszystko bowiem zależy od okoliczności, od czasu i miejsca"37.
10 / 18
Wybrane problemy bezpieczeństwa personalnego i strukturalnego w rosyjskiej myśli filozoficzno-społeczn
Autor: Dr Cezary Tomasz Szyjko*
piątek, 30 lipca 2010 16:39
Potępiał prowadzone w imię "wybranych stanów" i hamujące rozwój społeczny, gospodarczy i
kulturalny wojny niesprawiedliwe, uznawał i aprobował "wojny rewolucyjne", a także "obronne"
toczone dla obrony granic, w celu odparcia agresji z zewnątrz, jak i walki (wyzwoleńcze)
zmierzające do przywrócenia narodowej niepodległości. Ten drugi rodzaj wojen uznawał za
wojny sprawiedliwe. Potępiał istniejące stosunki społeczne, nacjonalizm i szowinizm wskazując,
że jeżeli interesy jednego narodu lub jednej warstwy społeczeństwa "wynosi" się nad interesy
innych narodów i warstw, to wynikiem tego zawsze jest "klęska moralna i społeczna". Jak
wiemy, uniknięcie tej klęski, ustanowienie sprawiedliwych stosunków społecznych i
międzynarodowych "gwarantujących" pokój sam Czernyszewski i inni "rewolucyjni demokraci"
wiązali z rewolucyjną właśnie (stąd ich nazwa) przebudową stosunków ekonomicznych i
politycznych.
Podobnie jak to czynili rosyjscy oświeceniowcy, oni również wiele uwagi poświęcili
poszukiwaniu dróg i sposobów zapobiegania wojnie i zachowania "demokratycznego" pokoju.
Hercen potępiając ustrój oparty na przemocy i ukazując ograniczone możliwości tej ostatniej
przeciwstawiał im ideę braterstwa ludów, której zasadą było równouprawnienie narodów i
uznanie prawa każdego z nich do samodzielnego decydowania o swoim losie. Reguły te, jego
zdaniem, zostaną jednak wcielone w życie dopiero po zbudowaniu nowego, demokratycznego
społeczeństwa. Pogląd ten podzielał w pełni Bieliński pisząc, iż prawdziwy pokój i prawdziwie
stosunki ludzkie między narodami zapanują w "społeczeństwie opartym na prawdzie i
szlachetności"38, w którym znikną źródła przemocy i wojen, a wraz z nimi konflikty narodowe i
społeczne. Przekonaniem o możliwości zbudowania takiego społeczeństwa przepojone były
również poglądy Czernyszewskiego, który na pytanie: "Czyż można zatrzymać rozwój nowych
39.
rzeczy?" odpowiadał: "Nie, krzepną one z każdym dniem"
Katalog wartości panhistorycznych
Analiza rosyjskiej myśli filozoficznej i społecznej XVIII i pierwszej połowy XIX wieku pozwala
stwierdzić, iż z jednej strony nie były jej obce prądy i idee oświeceniowe Europy Zachodniej,
które filozofowie rosyjscy przyjmowali i rozwijali, z drugiej zaś, że była ona ściśle powiązana z
warunkami ówczesnej Rosji, z próbami przezwyciężenia zacofania, poddaństwa i
samowładztwa. W rozważaniach ówczesnych wielkich myślicieli wyróżnić można jednak wiele
elementów (wartości) panhistorycznych, uniwersalnych, które na trwałe weszły do historii
dociekań ludzkości poświęconych problemom wojny, pokoju, bezpieczeństwa, sprawiedliwości i
szczęścia ludzi. Do wartości tych, można zaliczyć:
1. metodę podejścia do badanych zjawisk wojny i pokoju, polegającą na ujmowaniu ich
łącznie i w powiązaniu z innymi dziedzinami życia jednostek, społeczeństw i państw;
2. mocno we współczesnych badaniach nad wojną i pokojem (w polemologii, irenologii,
peace of research czy Friedensforschung) podkreślaną ideę, że głównym źródłem wojny jest
niesprawiedliwość społeczna, brak poszanowania prawa w stosunkach międzynarodowych,
11 / 18
Wybrane problemy bezpieczeństwa personalnego i strukturalnego w rosyjskiej myśli filozoficzno-społeczn
Autor: Dr Cezary Tomasz Szyjko*
piątek, 30 lipca 2010 16:39
nadmierne różnice w gospodarce, kulturze, poziomie życia itp.;
3. historyczne, a zarazem konkretne podejście do analizowanych zagadnień, wyrażające się
m.in. w bezwzględnym potępieniu wojen zaborczych, niesprawiedliwych i afirmacji wojen
wyzwoleńczych, obronnych, sprawiedliwych - traktowanych jako zjawiska wymuszone, jako "zło
konieczne", gdy zawiodą wszystkie inne środki;
4. przeciwstawna koncepcjom fatalistycznym idea aktywizmu, zakładająca potrzebę czynnej,
zorganizowanej, świadomej działalności zmierzającej do ustanowienia i ochrony trwałego,
sprawiedliwego pokoju - traktowanego jako najwyższa wartość i "naturalny", zgodny z istotą
człowieczeństwa stan w stosunkach międzynarodowych;
5. tak ważna obecnie idea kontroli zbrojeń i liczebności wojsk - idea dyskutowana na wielu
forach międzynarodowych i realizowana już w praktyce.
Wraz z analizowaną myślą filozoficzną Zachodu i Polski, z wymagającymi dalszych
pogłębionych studiów stwierdzeniami przedstawicieli innych narodów Europy i świata, rosyjska
myśl odegrać może pozytywną rolę w procesie racjonalizacji naszych działań zmierzających do
świata pokoju, prawdy, wolności i sprawiedliwości w stosunkach międzynarodowych40.
Przedstawione w wybrane koncepcje wojny, pokoju i bezpieczeństwa nie wyczerpują, co
zrozumiałe, całego bogactwa liczącej około dwadzieścia siedem wieków europejskiej myśli
polemologicznej i irenologicznej, składającej się na wspomnianą w tytule "filozofię
bezpieczeństwa" personalnego i strukturalnego
41
. Nie ukazują one, na przykład, tych elementów, które w przekonaniu autora mają już raczej
charakter i znaczenie historyczne, a także tych poglądów, które trudno byłoby zaliczyć do
dominujących w filozofii i myśli społecznej Europy. Nadal aktualne wydają się zawarte w
pracach wielu filozofów i uczonych twierdzenia mówiące o takich źródłach zagrożenia
bezpieczeństwa personalnego i strukturalnego, jak: naruszenie ładu (gospodarczego,
politycznego, moralnego, prawnego) panującego w społeczeństwie i wewnętrznej harmonii
człowieka, niezrozumienie i nieprzestrzeganie w życiu jednostek, narodów i państw zasad
sprawiedliwości oraz norm moralnych i prawnych, kierowanie się w stosunkach między ludźmi
bardziej emocjami niż nakazami rozumu, dążnością do zaspokojenia za wszelką cenę
partykularnych interesów bez liczenia się z dobrem wspólnym. Wiele z tych zagrożeń nie
zostało do końca wyeliminowanych i także dziś mogą one stanowić potencjalne źródło nowych
konfliktów i wojen, rujnujących gospodarkę, kulturę i bezpieczeństwo ludzi
42
.
Podsumowanie
Jest też czymś charakterystycznym to, że tak wielu filozofów rosyjskich, wychodząc często z
różnych przesłanek teoretycznych, metodologicznych i aksjologicznych, gwaranta wartości
12 / 18
Wybrane problemy bezpieczeństwa personalnego i strukturalnego w rosyjskiej myśli filozoficzno-społeczn
Autor: Dr Cezary Tomasz Szyjko*
piątek, 30 lipca 2010 16:39
decydujących o naszym rozwoju i bezpieczeństwie szukało w państwie. Większość myślicieli
opowiadała się za państwem "dobrze urządzonym", w którym władzę sprawować powinni ludzie
najmądrzejsi najbardziej kompetentni i zarazem "cnotliwi", w którym obowiązuje przestrzeganie
dobrych, zgodnych z zasadami sprawiedliwości praw, które sprzyja swobodnemu rozwojowi
gospodarki i handlu, kultury i sztuki, chroni własność i wolność swoich obywateli43. Na uwagę w
naszych dociekaniach nad bezpieczeństwem jednostek, narodów i państw zasługuje też często
wysuwany postulat podmiotowego traktowania człowieka w szerszych układach społecznych,
politycznych i gospodarczych i takiego samego traktowania państw w stosunkach
międzynarodowych, w budowaniu systemów bezpieczeństwa zbiorowego.
W dziedzinie aksjologicznej szczególnie istotne uznać można te stanowiska, które
zdecydowanie wyżej sytuują pokój niż wojnę, które tę drugą traktują jako środek "ostateczny",
konieczny w wymuszonych warunkach, a w ostateczności, jako "środek do pokoju". Co więcej,
w wielu analizowanych koncepcjach (explicite bądź implicite) dostrzec możemy nie tylko
aprobatę "pokoju negatywnego" (rozumianego jako brak działań wojennych), ale także postulat
tego, co dziś określamy mianem "pokoju pozytywnego", pojmowanego jako wzajemnie
korzystna współpraca (ekonomiczna, polityczna, kulturalna) i współistnienie różnych państw, a
która to współpraca przynieść może więcej korzyści, niż wyniszczające ludzkość waśnie i walki.
Aktualne, choć nie pozbawione elementów kontrowersyjnych, wydają się rozważania na temat
kryteriów i istoty wojen sprawiedliwych i niesprawiedliwych. Wypada zgodzić się z tymi
filozofami, którzy opowiadali się jedynie za udziałem w wojnach "słusznych", sprawiedliwych,
prowadzonych dla obrony niepodległości państwa, wolności i własności jego obywateli,
potępiając zdecydowanie wszelkie wojny niesprawiedliwe.
W dzisiejszych rozważaniach nad bezpieczeństwem, a także wojną i pokojem nie można też
pominąć wielu trafnych uwag na temat etyki walki zbrojnej, zasad moralnych i prawnych, które
powinny obowiązywać w działaniach wojennych. Wydaje się, iż w czasach współczesnych nie
mniej istotne są wskazania mówiące o kierowaniu się w działaniach szlachetnością, poczuciem
umiaru, zasadami sprawiedliwości i humanizmu, przekonaniem o potrzebie poszanowania
godności jeńców, zakazem torturowania ludzi itp. po to, by nie tworzyć nowych źródeł waśni i
wojen44. W dziedzinie prakseologicznej istotne pozostają propozycje zmierzające do
ustanowienia i zachowania pokoju oraz bezpieczeństwa przez przestrzeganie zasad
sprawiedliwości i przepisów prawa w stosunkach między jednostkami, narodami i państwami,
ukierunkowanie polityki państw na działania propokojowe, zapewniające szczęście i
pomyślność obywateli, wychowanie "dla pokoju", wykorzystanie wszystkich "pokojowych"
środków (mediacje, arbitraż, traktaty itp.) przed przystąpieniem do wojny, podmiotowe
traktowanie człowieka, respektowanie jego niezbywalnych praw i wolności, w tym prawa do
45.
życia, które może być w pełnie zrealizowane jedynie w warunkach pokojowych
13 / 18
Wybrane problemy bezpieczeństwa personalnego i strukturalnego w rosyjskiej myśli filozoficzno-społeczn
Autor: Dr Cezary Tomasz Szyjko*
piątek, 30 lipca 2010 16:39
*Publikacja powstała w wyniku projektu naukowo-badawczego realizowanego w ramach
stypendium Centrum Bezpieczeństwa Euro-atlantyckiego moskiewskiego Uniwersytetu
Stosunków Międzynarodowych MGIMO pod kierunkiem Prof. M.Entina w lipcu 2007 r.
2W.
Radziwinowicz, Rosja: Wy nam tarczę, my wam traktat, Gazeta Wyborcza z 16.07.2007.
3EU
- Russia Summit - Samara, Russia, 17-18 May 2007, Joint Press Conference Statement,
http://ec.europa.eu/external_relations/russia/intro/index.htm, 22.05.2007.
4R.
Szafran, C.T. Szyjko, Zmiany w percepcji zagrożeń a ewolucja polityki bezpieczeństwa UE i
Polski, Piotrkowskie Studia Międzynarodowe Nr 2/2007, rocznik naukowy Akademii
Świętokrzyskiej filii w Piotrkowie Tryb., Piotrków Tryb. 2007, s. 96-120.
5R.
Dworkin, Chrońmy prawa wierzących, Gazeta Wyborcza z 21.07.2007.
6C.T
Szyjko, Interesy i sprzeczności globalizacji w perspektywie paradygmatu cywilizacyjnego,
Zeszyty Naukowe Wyższej Szkoły Ekonomicznej Almamer, 1 (45) 2007, s.37-47.
7C.T.
Szyjko, Papieskie refleksje o wspólnej Europie - na podstawie testamentu Jana Pawła II
"Pamięć i tożsamość", [w:] Polskie myślenie o wspólnej Europie, Zeszyt Naukowy z okazji 3.
rocznicy akcesji Polski do UE, Wyższa Szkoła Komunikowania i Mediów Społecznych im.
Jerzego Giedroycia w Warszawie, s. 48-56, Warszawa 2007.
8J.
D. Bernal, Świat bez. wojny. Warszawa 1960; G. Bouthoul, Traite de Polemologie,
soclologies des guerres, methodes, doctrines et opinions sur la guerre, morphologies, Paris
1970.
9por.:
C.T. Szyjko, Dzieje wybranych koncepcji polemologicznych i frenologicznych w
starożytnej myśli filozoficzno-społecznej. Piotrkowskie Studia Historyczne, 2007.
14 / 18
Wybrane problemy bezpieczeństwa personalnego i strukturalnego w rosyjskiej myśli filozoficzno-społeczn
Autor: Dr Cezary Tomasz Szyjko*
piątek, 30 lipca 2010 16:39
10J.
12.
Borgosz, Drogi i bezdroża filozofii pokoju (od Homera do Jana Pawia II), Warszawa 1989, s.
11Pojęcie
tego bezpieczeństwa oraz jego współczesną treść omawiają m. in. autorzy pracy pt.
Filozofia bezpieczeństwa personalnego i strukturalnego. Materiały z konferencji naukowej (red.
nauk. - R. Rosa, Wyd. AON, Warszawa 1993.
12Zarys
13Por.
dziejów filozofii w Polsce. Wieki XIII-XVIII, (red. - Ogonowski Z.), Warszawa 1989.
J. Legowicz, Zarys historii filozofii, Warszawa 1976, s. 263.
14J.
Szacki, Historia myśli socjologicznej, t. l. Warszawa 1983, s. 63.
15J.
Legowicz, cyt. wyd., s. 263.
16W.Tatarkiewicz,
17J.
Historia filozofii, t. 2, Warszawa 1968, s. 10.
Szacki, cyt. wyd. s. 62. Por. E. Fromm, Ucieczka od wolności. Warszawa 1970, rozdz. 3.
18W.Tatarkiewicz,
Historia filozofii, t. 2, Warszawa 1968, s. 108.
19Z.
Kuderowicz, cyt. wyd., s. 57-90.
20R.
Rosa, Dialektyka wojny i pokoju. Warszawa 1987, s. 28-41.
15 / 18
Wybrane problemy bezpieczeństwa personalnego i strukturalnego w rosyjskiej myśli filozoficzno-społeczn
Autor: Dr Cezary Tomasz Szyjko*
piątek, 30 lipca 2010 16:39
21J.
Szacki, cyt. wyd., s. 97.
22Tamże.
23Por.
W. Chytrowski, Tradycje wychowania dla pokoju w polskiej myśli filozoficzno-społecznej
do XVIII wieku, [w.] Wychowanie dla pokoju. Materiały z sympozjum naukowego, Kraków
26-27.11.1985, Warszawa 1986 (red. nauk. B. Gawlina i R. Rosa), s. 172 i 173.
24Izbrannyje
202.
proizwiedienija russkich myslitieliej wtoroj połówmy XVIII w., t. l, Moskwa 1952, s.
25A.N.
Radiszczew, Izbrannyje filosofskije i obszczestwienno-politiczeskije proizwiedienija,
Moskwa 1952, s. 88.
26Izbrannyje
proizwiedienija..., cyt. wyd., s. 622.
27W.F.
Malinowskij, Izrmnyje obswiestwienno-politiczeskije soczinenija, Moskwa 1958, s. 41-42
28W.F.
Malinowskij, cyt. wyd., s. 91.
29M.W.
30W.F.
Łomonosow, Izbrannyje filosofskije proizwiedienija, Moskwa 1950, s. 624.
Malinowskij, cyt. wyd., s. 79-80.
16 / 18
Wybrane problemy bezpieczeństwa personalnego i strukturalnego w rosyjskiej myśli filozoficzno-społeczn
Autor: Dr Cezary Tomasz Szyjko*
piątek, 30 lipca 2010 16:39
31Dekabryści
to rosyjscy rewolucjoniści szlacheccy pierwszego ćwierćwiecza XIX w. (Paweł
Pestel, Kondratij Rylejew, Piotr Kachowski, Michaił Bestużew-Riumin i in.), którzy pod wpływem
idei Wielkiej Rewolucji Francuskiej zorganizowali powstanie zbrojne przeciw caratowi.
32A.I.
Giercen, Potmje izdanije soainienij i pisiem, t. l, Moskwa 1952, s. 87.
33A.I.
Giercen, Sobranije socz.inienij, t. 5, Moskwa 1951, s. 216.
34W.G.
Bieliński j, Połnoje izdanije socanienij, t. 12, Moskwa 1926, s. 465.
35W.G.
Bielińskij, Izbrannyje filosofskije soczienija, t. 2, Moskwa 1948, s. 547.
36W.G.
Bielinskij, Pisma, t. 2, Petersburg 1914, s. 262.
37M.G.
Czernyszewski j, Polnoje sobranije soainienij, t. 2, Moskwa 1939, s. 187-188.
38W.G.
Bielińskij, Pisma, cyt. wyd.. s. 246.
39Zob.
Szestidiesiatyje gody (Sbornik), Moskwa 1940, s. 16.
40C.T.
Szyjko, Zjednoczeni w różnorodności, Studia Prawnicze Ius et Praxis 02 [03]/07,
Cywilizacja. Europa. Globalizacja; Wyższa Szkoła Informatyki, Zarządzania i Administracji,
Warszawa 2007, s. 10-12.
41Filozofia
bezpieczeństwa personalnego i strukturalnego. Materiały z konferencji naukowej
(pod red. R. Rosy), AON Warszawa 1993.
17 / 18
Wybrane problemy bezpieczeństwa personalnego i strukturalnego w rosyjskiej myśli filozoficzno-społeczn
Autor: Dr Cezary Tomasz Szyjko*
piątek, 30 lipca 2010 16:39
42więcej:
C.T. Szyjko, Model zintegrowanego zarządzania granicą państwową RP w
perspektywie wejścia do Schengenlandu, Materiały konferencyjne: Bezpieczeństwo osobiste
obywatela w RP, Wyższa Szkoła Informatyki, Zarządzania i Administracji, Warszawa 2007, s.
180-196.
43C.T.
Szyjko, Teoretycznoprawna analiza ewolucji stosowania zasad prawa
międzynarodowego przez organy europejskie, Prawo europejskie w toku przemian, Zeszyt
Problemowy ALMAMER, 2008.
44por.:
C.T. Szyjko, Koncepcja bezpieczeństwa w nauczaniu Jana Pawła II, Studia Prawnicze
Ius et Praxis 03 [04]/07, Bezpieczeństwo współczesnego świata w teorii i praktyce; Wyższa
Szkoła Informatyki, Zarządzania i Administracji, Warszawa 2007, str. 63-70.
45por.
C.T. Szyjko, Współczesny charakter tendencji humanizacji prawa międzynarodowego,
Studia Prawnicze Ius et Praxis 01/06, Dylematy progresywnego rozwoju współczesnego prawa
międzynarodowego; Wyższa Szkoła Informatyki, Zarządzania i Administracji, Warszawa 2006,
s. 21-35.
18 / 18