Analiza MFC - The Microfinance Centre

Analiza MFC
BUDOWANIE BEZPIECZEŃSTWA MATERIALNEGO1
OSÓB O NISKICH DOCHODACH: WYNIKI EKSPERYMENTU
I REKOMENDACJE DLA POLITYKI SPOŁECZNEJ
Piotr Koryński, Justyna Pytkowska, Zofia Safteruk2
Styczeń 2012
Niniejszy artykuł podsumowuje wyniki eksperymentu przeprowadzonego w Polsce, który dotyczył oszczędzania
wśród osób o niskich dochodach, otrzymujących świadczenia socjalne. Eksperyment pokazuje, iż nagrody finansowe
w postaci premii gotówkowej bądź loterii pieniężnej mogą być efektywnym narzędziem zachęcającym ludzi ubogich
do oszczędzania i budowania swojego zabezpieczenia materialnego, chroniącego ich przed skutkami nieprzewidzianych wydarzeń i związanymi z nimi wydatkami finansowymi. Artykuł omawia wnioski z eksperymentu i proponuje zalecenia, w jaki sposób tego typu zachęcające bodźce mogą być szeroko używane w ramach polityki społecznej w celu zmniejszenia ubóstwa i wsparcia budowania bezpieczenstwa materialnego osób o niskich dochodach.
Zaproponowane działania mogą efektywnie wspierać mechanizmy tradycyjnej polityki socjalnej. W celu przetestowania zintegrowanego podejścia do walki z ubóstwem potrzebne jest jednak przeprowadzanie dodatkowych badań
i eksperymentów, które posłużą dokładnej ocenie skuteczności zalecanych metod.
Czym jest bezpieczeństwo
materialne i dlaczego jest
takie ważne?
Dochód bieżący oznacza płynne środki finansowe uzyskiwane
z pracy, inwestycji albo w ramach pomocy państwa, które są
wydawane przede wszystkim na codzienną konsumpcję i inne
wydatki życia codziennego. Fakt posiadania dochodu, nawet
stosunkowo stałego, nie gwarantuje bezpieczeństwa materialnego, na które składają się również różne zasoby materialne
i niematerialne, które ludzie nabywają z czasem i wykorzystują
w miarę potrzeb. To może być zarówno kapitał trwały, np.: dom
lub ziemia, jak również kapitał finansowy (oszczędności, konta
emerytalne, dostęp do przystępnych kredytów, itp.) i zasoby
niematerialne, jak na przykład wykształcenie czy posiadanie
umiejętności aktualnie poszukiwanych na rynku. Takie zasoby mogą zapewnić stabilność dochodów w trudnych czasach,
a w dłuższej perspektywie wesprzeć awans społeczny i sytuację
ekonomiczną. Brak zasobów znacząco ogranicza ludziom możliwości rozwoju; sam wzrost przychodów wcale nie musi prowadzić do wyjścia ludzi ponad granice ubóstwa. Bezpieczeństwo
materialne, tak zdefiniowane, jest równie ważne, jeżeli nie ważniejsze niż posiadanie dochodu, który sam w sobie nie jest wystarczającym wskaźnikiem czyjejś sytuacji ekonomicznej.
Jednym z kluczowych elementów zasobów finansowych są
oszczędności. O ile prawdą jest, że niewiele jest osób oszczędzających, to jednak jest ich więcej niż kiedyś. Według jednego
z niedawno przeprowadzonych badań w Polsce3, tylko 28% dorosłych Polaków oszczędza, a spośród nich tylko 41% posiada
fundusze odłożone na czarną godzinę. Oznacza to, że mniej
niż 12% całego społeczeństwa ma natychmiastowy dostęp do
Pojęcie budowanie bezpieczeństwa materialnego będzie stosowane zamiennie z określeniem budowa zasobów i jest w tekście używane
jako polski odpowiednik angielskiego pojęcia Asset-Building. Dotychczas nie została przyjęta jednoznaczna terminologia w tym zakresie.
2
Piotr Koryński - Starszy Doradca ds. Polityki, Justyna Pytkowska - Menedżer Badań, Zofia Safteruk - Koordynator Projektów Edukacji Finansowej w Microfinance Centre w Polsce. Więcej informacji znajdziesz na stronie www.mfc.org.pl/MFC albo kontaktując się z Monika Miłowską,
Menedżerem Programu Edukacji Finansowej, na adres [email protected].
3
„Stan wiedzy finansowej Polaków” raport Fundacji Kronenberga przy Citi Handlowy, Dom Badawczy Maison, wrzesień 2009.
1
oszczędności na nagłe i nieprzewidziane wydatki, podczas gdy
pozostała większość jest finansowo nieprzygotowana na nagły kryzys w budżecie domowym. Brak płynnych oszczędności
zmusza rodziny o niskich dochodach do pożyczania, często od
drogich pożyczkodawców, wpędzając je w pułapkę ubóstwa. To
z kolei, w dłuższej perspektywie, naraża na szwank ich możliwość gromadzenia produktywnych zasobów.
Prawdą jest, że pewien odsetek ludzi o niskich dochodach nie
jest w stanie oszczędzać, ponieważ nie wystarcza mu na pokrycie podstawowych wydatków, jednak wiele takich osób może
oszczędzać i robi to dość regularnie. Część ludzi ubogich może
być zniechęcona do budowania płynnych rezerw z różnych powodów: niektórym brak kontroli nad własnymi działaniami lub
umiejętności lepszego zarządzania swoimi finansami. Mogą oni
również napotykać inne przeszkody, takie jak brak przystępnych
cenowo opcji oferowanych przez instytucje finansowe lub brak
zaufania do tych instytucji. Mogą też nie zwracać większej uwagi
na swoje codzienne wydatki, żyjąc z dnia na dzień i nie zastanawiając się głębiej na tym, jak gospodarują swoimi pieniędzmi.
Jak polityka socjalna może
wspierać budowę zasobów?
Tradycyjnie polityka pomocy społecznej skupia się na zapewnieniu miesięcznego dochodu, utrzymującego minimalny poziom
konsumpcji, zazwyczaj bazując na ocenie dochodów poszczególnych osób lub rodzin. O ile są to działania niezbędne, to jednak
nie uwzględniają one budowy zasobów i zabezpieczenia materialnego, potrzebnego do zwiększenia stabilności ekonomicznej
i ochrony socjalnej osób o niskich dochodach w długiej perspektywie czasowej. Co gorsza tradycyjna polityka społeczna może nawet wzmocnić uzależnienie i prowadzić do „pułapki ubóstwa”.
Badania4 przeprowadzone w USA, gdzie budowanie bezpieczeństwa materialnego stało się bardzo popularne w ciągu ostatniej
dekady i powszechnie przyjęte przez administrację Prezydenta
Baracka Obamy, pokazują, że gromadzenie zasobów ma znaczący, pozytywny wpływ na sytuacje dzieci, rodzin oraz społeczności. Ogólnie, posiadanie zasobów związane jest z większą
stabilnością gospodarstwa domowego, osiąganiem wyższego
wykształcenia, poprawą poziomu zdrowia oraz zwiększeniem
satysfakcji pośród osób dorosłych. Zasoby wpływają również na
zmniejszenie ilości rozwodów oraz poziomu ubóstwa przenoszonego z pokolenia na pokolenie.
W niniejszej publikacji, prezentujemy wyniki eksperymentu budowania bezpieczeństwa materialnego, które mogłoby potencjalnie być dopełnieniem polityki socjalnej w Polsce. Są to łatwe
do realizacji sposoby budowy zasobów, obejmujące oszczędności, inwestycje i akumulację zasobów jak również dostęp do
przystępnych cenowo usług finansowych, które pozwalają ludziom ubogim na bardziej efektywne wykorzystanie ich skromnych zasobów i przejęcie kontroli nad stanem swoich finansów.
4
Zobacz http://www.assetbuilding.org/AssetBuilding
Eksperyment: Nagrody
finansowe i zachowania
oszczędnościowe
W celu zbadania możliwości i chęci do oszczędzania osób o niskich dochodach Fundacja Microfinance Centre (MFC) przeprowadziła eksperyment, w którym osoby otrzymujące świadczenia
socjalne miały możliwość nabycia umiejętności zarządzania finansami poprzez szkolenie i późniejsze uczestnictwo w 6-miesięcznym programie oszczędnościowym „Grosz do Grosza”, w którym
zaoferowano nagrody finansowe jako zachętę do systematycznego oszczędzania.
Większość (61 osób, czyli 85%) spośród 72 uczestników szkolenia
„Zaplanuj swoją przyszłość” było zainteresowanych uczestnictwem w 6-miesięcznym programie, który oferował wybór końcowej nagrody: (1) premia gotówkowa – gwarantowana suma
pieniędzy równa minimalnej sumie oszczędności wymaganej pod
koniec trwania programu (premia jeden do jednego, do maksymalnej wysokości 240 PLN) lub (2) loteria pieniezna z główną
wygraną w wysokości 1500 PLN, pewną liczbą mniejszych wygranych oraz gwarantowaną, niewielką sumą w wysokości 25 PLN
(miesięczne oszczędności wymagane do uczestnictwa w programie wynosiły 20 PLN). 52% uczestników wybrało premię gotówkową, a 48% loterie. Opcja premii była częściej wybierana przez
osoby czerpiące dochody z rent i emerytur lub prac dorywczych
oraz przez ludzi mniej cierpliwych w oczekiwaniu na pieniądze.
Loteria była preferowana przez ludzi wolących poczekać na późniejszą, wyższą nagrodę.
Dla pozostałych 15% osób program nie był atrakcyjny, ponieważ
osoby te już oszczędzały, były we względnie lepszej sytuacji finansowej i czuły się przygotowane na wypadek nagłych potrzeb
finansowych. Nie wydawało im się, żeby uczestnictwo w programie pozwoliło im dodać jakieś nowe umiejętności do obecnego sposobu postępowania. Co więcej, osoby nieuczestniczące
w programie rzadziej przyznały się do korzystania z kredytów
pozabankowych, co wynika głównie z tego, że były w lepszej sytuacji finansowej i miały odpowiednie nawyki finansowe, takie
jak planowanie budżetu gospodarstwa domowego.
Wyniki programu
Program wykazał, że odbiorcy świadczeń socjalnych są w niestabilnej sytuacji finansowej, często nadmiernie zadłużeni i nieefektywnie gospodarujący swoimi finansami:
• 64% uczestników postrzegało swoją sytuację finansową jako złą.
• 57% żyło z pomocy socjalnej, a 20% z rent i emerytur. Tylko
jedna trzecia miała dochód ze stałej pracy lub samozatrudnienia.
TABELA 1 Hipotezy przetestowane w ramach programu, dotyczące zachowań finansowych oraz wpływu budowania bezpieczeństwa majątkowego na osoby otrzymujące świadczenia socjalne
Hipoteza
Wyniki
Komentarze
Większość osób korzystających ze świadczeń
socjalnych nie oszczędza i jest przez to podatna na
kryzysy w budżecie domowym.
Częściowo
potwierdzona
Niepełnosprawni beneficjenci
świadczeń socjalnych oszczędzają, ale są
niezabezpieczeni, ponieważ odłożone kwoty
nie są wystarczające, aby ochronić ich przed
kryzysami w budżecie domowym.
Pomimo tego, że wielu odbiorców świadczeń
socjalnych nie oszczędza, to jednak zdaje sobie
sprawę, że powinni to robić i zgłasza się do udziału w
projekcie.
Potwierdzona
Zainteresowanie konkursem było wyższe
pośród osób nieoszczędzających.
Oszczędzanie w ramach projektu motywującego do
oszczędzania pomaga uczestnikom rozwinąć nawyk
regularnego oszczędzania.
Potwierdzona
Uczestnicy stwierdzili, że program pozwolił
im poprawić ich zdolności do regularnego
oszczędzania.
Regularne oszczędzanie przyczynia się do
postrzegania finansowej stabilności i lepszego
przygotowania na kryzysy w budżecie domowym.
Potwierdzona
26% uczestników użyje zaoszczędzonej kwoty
do zwiększenia funduszu na nieprzewidziane
wydatki.
Brak nawyku oszczędzania jest związany z
nastawieniem ludzi oraz cechami psychologicznymi
takimi jak zewnętrzne umiejscowienie kontroli,
myślenie perspektywiczne, preferencje czasowe itp.
Częściowo
potwierdzona
Osoby oszczędzające były bardziej cierpliwe
w oczekiwaniu na pieniądze i miały wyższą
opinię na temat swojej wiedzy finansowej.
Nie zaobserwowano znaczących różnic w
umiejscowieniu kontroli.
Ludzie oszczędzający przynajmniej niewielkie
kwoty lepiej zarządzają domowymi finansami
(budżet gospodarstwa domowego, monitorowanie
oszczędności) i postrzegają swoją sytuację finansową
jako lepszą.
Częściowo
potwierdzona
Osoby oszczędzające miały lepsze nawyki
finansowe (planowanie dochodów), ale
postrzeganie swojej sytuacji finansowej
było podobne dla osób oszczędzających i
nieoszczędzających.
Ludzie mający mniejszą awersję do ryzyka wybierają
opcję loterii.
Niepotwierdzona
Wybór opcji loterii nie był związany z
postrzeganiem ryzyka przez uczestników.
• 67% czuło się nieprzygotowanymi finansowo na nieprzewidziane wydatki, pomimo tego, że połowa miała pewne
oszczędności.
• 42% uczestników miało długi podczas trwania programu,
a 12% czuło się nadmiernie zadłużone.
• 67% nie przygotowywało budżetu gospodarstwa domowego lub robiło to bardzo żadko, 60% nie śledziło swoich
wydatków.
Jednocześnie, większość uczestników prezentowała rozsądną
postawę wobec kredytów i oszczędzania:
• Prawie 70% uczestników zdawało sobie sprawę, że może
oszczędzać i ponad połowa z nich (57%) oszczędzała.
• Wielu uczestników oszczędzało na cele odlegle w czasie, związane z mieszkaniem lub wypoczynkiem.
Po trzecie, program pokazał, że osoby o niskich dochodach chcą
i mogą oszczędzać, jeśli moją szansę i są wpierani w swoich
działaniach przez odpowiedni program motywacyjny (więcej informacji na temat przetestowanych w ramach projektu hipotez
znajduje się w tabeli 1).
• 92% uczestników zdołało ukończyć program i miało poczucie,
że oszczędzanie 20 PLN co miesiąc przez pół roku było stosunkowo łatwe i obyło się bez większych wyrzeczeń.
• 94% uczestników będzie kontynuowało oszczędzanie, ponieważ program dał im poczucie pewności siebie odnośnie możliwości regularnego oszczędzania.
• Największa część uczestników (26%) wykorzystała okazję, jaką
dał im program do zwiększenia swojego funduszu bezpieczeństwa – wykorzysta zaoszczędzone pieniądze na czarną godzinę
i nieprzewidziane wydatki, co pozwoli im wzmocnić swoją stabilność finansową.
Po czwarte, spośród uczestników5, którzy odpadli z programu,
większość (60%) kontynuowała oszczędzanie i wykorzystywała umiejętności zdobyte na szkoleniu w zarządzaniu finansami
swojego gospodarstwa domowego. 82% uczestników, którzy nie
ukończyli programu, nie miało żadnych oszczędności na nieprzewidziane wydatki. Spośród uczestników, którzy skutecznie oszczędzali aż do końca tylko 43% nie stworzyło takiego funduszu.
Podsumowując wyniki można powiedzieć, ze program dotarł
do zamierzonej grupy docelowej ludzi o niskich dochodach,
którzy czuli się zagrożeni i bezbronni wobec nieprzewidzianych wydatków w budżecie domowym. Mimo że wielu spośród uczestników oszczędzało w momencie przystąpienia do
szkolenia, kwota, którą odkładali była niewystarczająca by
czuli się zabezpieczeni na nagłe zdarzenia.
Program osiągnął pozytywna autoselekcję – lepiej sytuowani
uczestnicy szkolenia, którzy już oszczędzali, nie przystąpili do
programu. Z tego wniosek, iż zagrożenie, jakoby ludzie posiadający oszczędności dołączali do programu tylko ze względu na korzyści finansowe (suma gwarantowana lub szansa na wygranie
w loterii) nie zaistniało. Uczestnikami byli ludzie, którzy faktycznie odczuwali braki w umiejętnościach zarządzania finansami
i pomimo dobrej woli, nie zawsze byli w stanie planować naprzód i oszczędzać, zamiast korzystać z kredytu.
Program pomógł uzupełnić uczestnikom braki umiejętności
zarządzania finansami. Duża grupa nie śledziła wydatków i nie
przygotowywała budżetu gospodarstwa domowego. Szkolenie
poruszało właśnie te ważne zagadnienia.
Większość uczestników zdała sobie sprawę, że jest w stanie
oszczędzać więcej niż do tej pory. Program stworzył okazję do
sprawdzenia tych możliwości.
Co można zrobić:
rekomendacje dla polityki
pomocy społecznej
Budowanie zasobów poprzez oszczędzanie jest bardzo obiecującą i skuteczną metodą wspierającą osoby o niskich dochodach
w osiągnięciu równowagi finansowej poprzez przygotowanie
ich na kryzysy życiowe i nieprzewidziane wydatki w budżecie
domowym.
5
W związku z tym, oszczędzanie na nieprzewidziane wydatki powinno zostać uznane za jeden z celów polityki pomocy
społecznej. Ludzie o niskich dochodach powinni być w szczególności zachęcani i wspierani w tworzeniu rezerw finansowych, ponieważ ta strategia zabezpieczy ich budżet domowy
na wypadek nagłych sytuacji. Jak wykazuje powyższy eksperyment, ludzie o niskich dochodach mogą i chcą oszczędzać,
wymagają tylko odrobiny pomocy. Strategie oszczędzania
powinny stać się częścią programów pomocy socjalnej.
Po drugie, oszczędzanie musi być popularyzowane i szeroko
promowane w społeczeństwie, w szczególności poprzez media
publiczne i kampanie informacyjne. W proces ten należałoby
zaangażować banki oraz inne instytucje finansowe. Powinny
one oferować osobom o niskich dochodach łatwe i nieobciążone kosztami opcje oszczędzania, umożliwiające im odkładanie niewielkich kwot i tym samym, pozyskiwać zaufanie tej
grupy klientów, wspierając ich wysiłki w oszczędzaniu.
Wiele osób o niskich dochodach w Polsce ma problemy z nadmiernym zadłużeniem. Ponad 60% z 2 milionów
zadłużonych kredytobiorców ma dług poniżej 5 tysięcy
złotych, który powiększa się z upływem czasu wpędzając ich coraz głębiej w pułapkę zadłużenia. Edukacja finansowa, doradztwo i bodźce oszczędnościowe takie
jak przypomnienia i nagrody finansowe przetestowane
w tym programie mogą być stosowane w programach redukcji zadłużenia osób o niskich dochodach, aby pomóc im
wydostać się z błędnego koła zadłużenia i powstrzymać pogarszanie się ich sytuacji finansowej.
Ponieważ oszczędzanie wymaga podejmowania wielu bardzo
złożonych decyzji, w celu zrozumienia okoliczności ich podejmowania i opracowania efektywnej polityki pomocy społecznej wspomagającej oszczędzanie powinny zostać przeprowadzone kolejne badania i eksperymenty (z wykorzystaniem
współczesnych teorii i modeli ekonomii behawioralnej).
Pozwoli to na więcej innowacji w opracowywaniu odpowiednich produktów finansowych i polityki wspierającej małe
oszczędności. Łączenie oszczędności z konkursem, oferowanie premii gotówkowych i wykorzystywanie innych pomocy
takich jak przypomnienia może być prostym, ale potężnym narzędziem uzupełniającym tradycyjne programy pomocy społecznej i w rezultacie prowadzić do wzrostu stopy oszczędności osób o niskich dochodach, zmiany ich zachowań i postaw
w stosunku do oszczędzania.
18% uczestników nie spełniło wymagań odnośnie miesięcznego oszczędzania w wysokości 20 PLN i odpadło z programu.
Projekt finansowany
przez
Projekt realizowany
przez
Partner projektu