Projekt Arrow w perspektywie polskiej

Projekt Arrow w perspektywie polskiej
Czym jest Arrow i ARROW Plus? Wkład w Europeanę
Europejski projekt Arrow jest w założeniu systemem ułatwiającym bibliotekom i innym
użytkownikom poszukiwanie posiadaczy praw do dzieł, które mają zostać włączone w program
masowej digitalizacji książek oraz związanych z nimi grafik i fotografii. Jest on ściśle powiązany
z projektem Europeany (Europejskiej Biblioteki Cyfrowej), który z kolei jest częścią wdrażania
przez Komisję Europejską strategii „i2010” na rzecz społeczeństwa informacyjnego. Europeana –
według stanu na lipiec 2009 r. – obejmuje ok. 4,6 mln dzieł z 29 państw (obok krajów UE także
z Norwegii i Szwajcarii), z czego zaledwie 0,3% to zbiory pochodzące z Polski.
Włączenie chronionych prawem autorskim dzieł do bibliotek cyfrowych jest jasno zdefiniowane
jako priorytet na poziomie europejskim i krajowym. 22 lutego 2010 Komisja Kultury i Edukacji
Parlamentu Europejskiego zaleciła państwom członkowskim UE wzbogacenie Europeany
o więcej wartościowych zasobów, jednakże z zastrzeżeniem przestrzegania praw autorskich.
Postanowienie Parlamentu Europejskiego z 5 maja 2010 r. wspiera Arrow i podkreśla bliską relację
między przyszłością Europeany i rozwojem inicjatyw takich jak Arrow.
Projekt Arrow jest zatem odpowiedzią na rosnące zapotrzebowanie na dostęp do informacji
o posiadaczach praw, gwarantujący poszanowanie praw majątkowych twórców i wydawców dzieł
chronionych prawem autorskim.
Prace nad Arrow rozpoczęto we wrześniu 2008 r. i projekt ma być sfinalizowany do lutego
2011 r. Finansowany jest kwotą 2,55 mln euro ze środków unijnego programu eContentplus.
Z kolei projekt ARROW Plus jest kontynuacją projektu Arrow i został przedłożony do
sfinansowania 1 czerwca 2010 r. Po zatwierdzeniu zostanie uruchomiony w marcu 2011 r. i potrwa
30 miesięcy. Podstawowym wynikiem projektu będzie zatem współdziałanie europejskich źródeł
danych o książce, państw i poszczególnych domen (katalogi biblioteczne, bazy BIP [Books in Print,
odpowiednik katalogów składowych] oraz repertuar baz organizacji zbiorowego zarządzania
prawami reprograficznymi [reprograficznych ozz]). Naturalnym wynikiem prac nad Arrow będzie
też ustanowienie rejestru dzieł osieroconych (z możliwością zgłaszania przez posiadaczy praw
swoich uprawnień): ponieważ system ma udoskonalić wyszukiwanie posiadaczy praw (ułatwieniu
dostępu do zezwoleń służyć ma odnajdywanie „rodziców” – posiadaczy praw, a nie tworzenie
„sierot”) – w sytuacjach gdy nie mogą oni zostać zidentyfikowani, powstaje baza „kandydatów na
dzieła osierocone”. Dane o tych tytułach będą stanowiły podstawę dla rejestru dzieł osieroconych;
będą one przechowywane w infrastrukturze „Arrow-ROW” (Registry of Orphan Works), która
w ten sposób będzie początkowo operowała informacją nie o dziełach osieroconych (tj. dziełach
definiowanych jako takie w ramach prawnych), ale o pracach, co do których posiadacze praw nie
są znani Arrow.
Uczestnicy projektu
Potencjalnie w ARROW Plus może wziąć udział wszystkich 30 państw Europejskiej Strefy
Ekonomicznej (EEA). Początkowo partnerstwo w Arrow opierało się na doświadczeniach
płynących od 16 udziałowców z 10 krajów, kolejne organizacje dołączyły na późniejszym etapie
realizowania projektu. W ARROW Plus 14 państw EEA ma krajowych reprezentantów. W sumie
w projekcie Arrow bierze udział 19 państw, a w 2 kolejnych udziałowcy podpisali „list
o zainteresowaniu”, zobowiązując się do śledzenia prac projektowych i dopracowania strategii
umożliwiających przyłączenie się do systemu. W pozostałych 9 państwach udziałowcy będą
o wszystkim w pełni informowani. Dla wszystkich 30 państw system będzie dostępny, a jego
użycie powinno być możliwe po jedynie niewielkiej adaptacji (np. kiedy pojawią się faktyczne
plany uruchomienia programu digitalizacji, aby włączyć chronione prawem autorskim materiały do
biblioteki cyfrowej). Poza tym nawet jeśli dany kraj jeszcze nie dołączył do systemu Arrow, jego
biblioteki będą mogły używać Arrow, aby uzyskiwać prawa do wykorzystania książek
opublikowanych w innych państwach, które już w Arrow uczestniczą.
Poszukiwania statusu autorskoprawnego dzieła i posiadacza praw powinny być podejmowane
w kraju, w którym dzieło zostało opublikowane. Wymaga to działającej ponad granicami sieci do
przekierowywania zapytań dotyczących użycia konkretnej książki do odpowiedniego zasobu
w kraju publikacji tej książki.
Konsorcjum zrzesza reprezentantów wszystkich ważnych udziałowców: biblioteki, wydawców,
twórców, reprograficzne ozz, agencje fotograficzne etc., na możliwie najwyższych poziomach
reprezentacji. Uczestniczą w nim także partnerzy o specjalistycznym doświadczeniu, niezbędnym
do podejmowania projektów stanowiących takie wyzwanie jak ARROW Plus (m.in. AIE –
koordynator; Cineca, MVB, EDItEUR). Pierwsza grupa partnerów ma za zadanie koordynowanie
działań na poziomie krajowym, druga – zbieranie informacji o lokalnych zapotrzebowaniach,
przygotowanie technicznych specyfikacji i wdrażanie nowych elementów infrastruktury,
koniecznych do osiągnięcia celów projektu (grupa kierowana przez Cineca i MVB; Biuro Biblioteki
Europejskiej będzie prowadziło prace w domenie bibliotecznej; poszczególni koordynatorzy
wspierani będą przez inne wyznaczone organizacje).
Zasady funkcjonowania
W projekt zaangażowane są przede wszystkim biblioteki narodowe i krajowe organizacje
zbiorowego zarządzania oraz IFRRO (International Federation of Reproduction Rights
Organisations). Arrow ma być platformą wymiany informacji o książkach zawartych w różnych
bazach (katalogi biblioteczne, baza ISBN, katalog składowy, bazy repertuaru ozz). Zadaniem SAiW
„Polska Książka”, jedynego oficjalnego partnera i zarazem koordynatora projektu ARROW Plus
w Polsce, będzie stworzenie warunków dla funkcjonowania Arrow dla książek wydanych w kraju.
W tym celu niezbędna będzie współpraca z podmiotami spoza dziedziny reprezentowanej przez
SAiWPK (informacja o statusie prawnym książek), czyli Biblioteką Narodową, Polską Izbą
Książki oraz organizacjami twórców.
Projekt ARROW wymaga:
a. przypisania każdej książce statusu prawno-handlowego (domena publiczna, in print,
out of print) oraz posiadacza autorskich praw majątkowych;
b. wskazania od kogo i jaką drogą można uzyskać licencję na korzystanie z dzieła na
określonym polu eksploatacji (np. skanowanie).
W krajach inicjujących projekt Arrow opiera się zasadniczo na połączeniu istniejących zasobów
informacyjnych: bibliograficznego (biblioteki narodowe), BIP (np. niemiecki VLB),
autorskoprawnego (ozz). W Polsce poza systemami bibliograficznymi nie istnieją pozostałe zbiory
informacji mogące posłużyć do stworzenia odpowiednika Arrow w jego zaawansowanej wersji.
Brak jest centralnego katalogu składowego, a organizacje zbiorowego zarządzania utworami
drukowanymi nie prowadzą działalności licencyjnej (przyczyną jest przede wszystkim objęcie
sektora edukacyjnego licencjami ustawowymi).
W krajach pozbawionych zasobów BIP proponuje się wykorzystanie dwóch strategii:
(1) stworzenia BIP na bazie lokalnej agencji ISBN, krajowego stowarzyszenia wydawców etc.;
(2) wykorzystania katalogów hurtowni lub baz danych księgarni internetowych, z równoczesnym
zastrzeżeniem, że źródła te są prawdopodobnie mniej kompleksowe i że mogą zawierać dane
o komercyjnym statusie książki, który nie jest w pełni zgodny z wymaganiem Arrow: „niedostępne
w handlu” nie oznacza „wyczerpane” (out of print).
System Arrow został pomyślany jako „samowzbogacający się” z biegiem czasu. Podczas
każdego wyszukiwania przy użyciu Arrow system pobiera, przetwarza, gromadzi/sumuje
i wydobywa dane, które – ze względu na użycie standardowych metodologii – będą nadawały się do
wielokrotnego wykorzystania przez różne organizacje należące do sieci Arrow.
W praktyce oznacza to, że na przykład z poziomu katalogu bibliotecznego użytkownik mógłby
mieć dostęp do serwisu, w którym mógłby zadeklarować prawa lub zgłosić informację o nich,
poczynając od rekordu bibliograficznego. Każda deklaracja posiadacza/spadkobiercy praw będzie
kojarzona z konkretnym przejawem i określonym dziełem, identyfikowanym przez zastosowanie
metodologii Arrow, łącząc się z Biblioteką Europejską (The European Library) i prawdopodobnie
innymi istotnymi bazami danych; informacja ta nie pozostanie zatem jedynie w sferze konkretnej
biblioteki, katalogu BIP czy ozz, a więc jednostki, która otrzyma ją jako pierwsza. Deklaracja ta
będzie tak elastyczna, jak to możliwe, np. umożliwi posiadaczowi/posiadaczom praw zaoferowanie
licencji creative commons1 lub podobnych dla bibliotek, które będą mogły skanować i udostępniać
książki.
Długoterminowość
Podstawą możliwości długoterminowego podtrzymania systemu Arrow jest wartość, jaką oferuje on
udziałowcom. Włączenie dzieł chronionych prawem autorskim do programów digitalizacji,
zarówno przez sektor publiczny, jak i przez prywatne spółki handlowe, wymaga pewnej formy
identyfikacji statusu praw dzieł oraz poszukiwań posiadaczy praw. „Ułatwienie”, jakie jest celem
Arrow, równa się bezpośrednio zaoszczędzeniu kosztów, poprzez zredukowanie czasu, jak również
zasobów finansowych (i innych) zaangażowanych w tego typu poszukiwania.
Arrow zapewni obsługę zarówno sektorowi publicznemu, jak i użytkownikom komercyjnym.
Bazujący na informacji, która jest dostępna przy projektach masowej digitalizacji, system Arrow
będzie obsługiwał jako pierwsze biblioteki w sektorze publicznym. Wliczają się w to programy
biblioteczne, które wiążą się ze współpracą z podmiotami komercyjnymi, takimi jak Google.
1
Creative Commons – organizacja typu non profit, która postawiła sobie za cel uzyskanie kompromisu pomiędzy pełną
ochroną praw autorskich a niczym nieskrępowanym korzystaniem z twórczości innych osób. Używając hasła pewne
prawa zastrzeżone (some rights reserved), w opozycji do wszelkie prawa zastrzeżone (all rights reserved), organizacja
stara się poprzez licencje zapewnić twórcom jak najlepszą ochronę ich praw przy jednoczesnym umożliwieniu jak
najszerszego wykorzystania ich dzieł, tworząc tym samym alternatywę dla istniejącego systemu prawa autorskiego,
który ogranicza możliwość tworzenia i korzystania z dóbr kultury. Creative Commons szanuje prawo twórców do
określenia stopnia, w jakim chcą się dzielić swoją twórczością z innymi. Jednocześnie zachęca do tworzenia wspólnej
kultury, której elementy mogą być swobodnie wymieniane i zmieniane. Strona internetowa organizacji umożliwia
właścicielom praw autorskich udzielenie części tych praw ogółowi, przy zachowaniu niektórych innych praw, poprzez
udostępnienie różnego rodzaju licencji, które twórca może wybrać, publikując swoje dzieło w Internecie
(http://creativecommons.pl/; http://pl.wikipedia.org/wiki/Creative_Commons).
Po co nam Arrow?
Miliony książek opublikowanych w XX w. mogą zostać włączone w Europeanę jedynie wtedy, gdy
posiadacze praw do nich zostaną zidentyfikowani i udzielona zostanie licencja. Początkowy projekt
Arrow miał zapewnić uproszczoną procedurę, która pomoże określić, czy książka znajduje się
w obiegu (in print), czyli jest dostępna w handlu, czy nakład jest wyczerpany (out of print), ale
znany jest posiadacz praw, czy też jest ona dziełem osieroconym; jak również zapewnić pomoc
w identyfikacji zainteresowanych twórców i wydawców oraz statusu autorskoprawnego dzieła –
czy jest ono chronione prawem, czy też należy do domeny publicznej.
Początkowy projekt Arrow ograniczał się do wybranych państw, w których kompleksowe bazy
danych o książkach in print już istniały. Europeana jednak jest projektem ambitnym, który chce
zapewnić dostęp do wszystkich zbiorów wszystkich bibliotek europejskich (i innych instytucji
kulturalnych w Europie), a nie jedynie tych istniejących w krajach obecnie objętych programem
Arrow.
Włączenie Polski w te działania jest zatem nie tyle kwestią wymiernych korzyści, ale
uniknięciem zagrożenia, iż proces ten dokona się bez udziału polskiego rynku autorsko-wydawniczego. Naciski bibliotek dokonujących cyfryzacji dzieł i ogólnoeuropejski program
masowego udostępniania dóbr kultury z biegiem czasu mogą doprowadzić do wypracowania zasad
udostępniania bez udziału kręgów zainteresowanych i narzucenia ich polskiemu rynkowi
wydawniczemu. Zaangażowanie w projekt ARROW Plus umożliwia natomiast aktywne
wypracowywanie na poziomie krajowym i ponadkrajowym zasad udostępniania utworów,
pośredniczenia w obrocie prawami i budowania rynku licencyjnego w Polsce z poszanowaniem
autorskich praw majątkowych.
System pomyślany jest bowiem jako neutralny w respektowaniu ram prawnych przyjętych na
poziomie krajowym. Dostarcza on po prostu „informacji o prawach”, zawierającej elementy
użyteczne w udzielaniu zezwoleń na wykorzystanie praw. Neutralność infrastruktury Arrow
oznacza także wysoki poziom skalowalności systemu, a więc możliwość jej wykorzystania również
poza Europą2.
Potrzeba stworzenia polskiego odpowiednika ARROW wynika jednak nie tylko z konieczności
uzupełnienia Europeany. Ma on mieć także swój walor komercyjny – służąc potencjalnym
wydawcom do uzyskania informacji o statusie dzieła (problem braku takich baz sygnalizowany
był wielokrotnie „Polskiej Książce”), będzie również pomocny przy repartycji opłat
reprograficznych oraz użyteczny do zbudowania krajowego rynku licencyjnego. Koordynując
projekt ARROW Plus w Polsce, SAiWPK stanie się naturalnym kandydatem do zarządzania
dziełami osieroconymi, przez co będzie też mogło lepiej reprezentować interesy twórców
i wydawców.
System oparty jest na współpracy. Ponieważ idea zakłada ułatwienie wymiany informacji, może
ona działać jedynie wtedy, gdy współpracują dostawcy informacji, a użytkownicy informacji tej
potrzebują. Będzie to wymagało wkładu od każdego użytkownika (cel brzmi: mniej pracy niż bez
Arrow, less work than without Arrow) i dlatego też potrzebne jest prawdziwe zaangażowanie –
a można je osiągnąć łatwiej, gdy każdy udziałowiec uczestniczy w działaniach od samego początku.
2
Duże zainteresowanie adaptacją tego modelu wyraziła już Ameryka Łacińska i Środkowy Wschód, co może
skutkować zapotrzebowaniem na dostęp do serwisu i/lub oferowanych przez projekt technologii pochodzącym spoza
Europy.