Anna K o á os, „Fides quaerens intellectum”. Wiara i rozum

222
OMÓWIENIA I RELACJE
Anna K o o s, „Fides quaerens intellectum”. Wiara i rozum w barokowym
konceptyzmie Macieja Kazimierza Sarbiewskiego i Stanisawa Herakliusza Lubomirskiego, Lublin: Wydawnictwo KUL 2013, ss. 224
Interesujce – tematycznie i treciowo – studium, opublikowane przez Wydawnictwo Katolickiego Uniwersytetu Lubelskiego w serii Moda Polonistyka, stanowi (jak napisano we wstpie rozprawy) „nieznacznie zmienion
wersj pracy magisterskiej” Anny Koos. Napisana pod kierunkiem prof.
Grzegorza Rauby rozprawa Badaczki uzyskaa I miejsce w XI edycji Konkursu
im. Czesawa Zgorzelskiego (w kategorii literaturoznawczej). Praca, przedstawiona na Wydziale Filologii Polskiej i Klasycznej Uniwersytetu Adama Mickiewicza w Poznaniu, powstaa jako rezultat zainteresowania poezj, a konkretniej – epigramatami: aciskimi – Macieja Kazimierza Sarbiewskiego
i polskimi – Stanisawa Herakliusza Lubomirskiego. Autorka wzia na warsztat utwory „Chrzecijaskiego Horacego”, pochodzce ze zbioru Epigrammatum liber i epigramaty skadajce si na cykl Poezyje postu witego…
„Polskiego Salomona”. Obaj poeci posugiwali si w swojej twórczoci
konceptem, wyraajc za jego pomoc doniose treci teologiczne. Twórcy
realizowali jednak t postaw na dwa róne – waciwe sobie – sposoby.
Praca ma bardzo regularn, dwudzieln struktur. Pierwsza cz zawiera
charakterystyk trzech rónych, barokowych spojrze na opozycj wiary i rozumu oraz podejmuje temat okolicznoci majcych wpyw na uksztatowanie
barokowego konceptyzmu. Druga cz – analityczna – dotyczy problematyki
(przypuszczalnie wyodrbnianego) cyklu poetyckiego Divini Amores (w tym
znaczenia owego zbioru utworów dla caej twórczoci Sarbiewskiego) i postawy ideowej jezuity, a take zagadnie zwizanych z epigramatami Lubomirskiego oraz charakterystycznymi dla konceptyzmu marszaka koronnego
technikami rozumowania.
Poprzedzajcy zasadnicz cz rozprawy wstp wprowadza czytelnika
w tematyk historii idei w literaturze oraz konceptyzmu ujmowanego z perspektywy kulturowej. Ju w introdukcji do pracy Autorka dostrzega genez
konceptu religijnego w spotkaniu si dwóch odrbnych (i – jak dodaje – aktualnych wspóczenie) tradycji ideowych, tj. z jednej strony – artykuowanej
ju w pierwszych wiekach chrzecijastwa kwestii pierwszestwa wiary lub
rozumu, z drugiej – kategorii cudownoci, postrzeganej jako wytworzony przez
ludzk imaginacj obraz sacrum i sposób traktowania przez czowieka granic
moliwoci twórczej. W pierwszym rozdziale studium Badaczka wyrónia
Roczniki Humanistyczne 62(2014) z. 1
OMÓWIENIA I RELACJE
223
trzy warianty rozwizania dylematu „wiara czy rozum?” (stosuje przy tym nomenklatur Lwa Szestowa, który, w dziele o znamiennym tytule Ateny i Jerozolima, przedstawia intelektualne próby pogodzenia utosamianych z filozofi
„Aten” i odwoujcej si do Objawienia „Jerozolimy”). Autorka wskazuje, i
najstarszym podejciem do przywoanego wyej problemu jest stawianie alternatywy rozcznej pomidzy dwoma przesankami. Czoowym reprezentantem
takiej postawy jest wity Pawe, krytykujcy pogan expressis verbis (m.in.
w Licie do Rzymian i w Licie o Koryntian). Kolejnym rozwizaniem jest
koniunkcja obu poj proponowana m.in. przez Pierre’a Bayle czy Kartezjusza, a take silnie obecna w doktrynie antytrynitarskiej (o „zdrowym rozumie, który kadego […] uprawnia do rozpoznawania Sowa Boego” pisa m.in.
Andrzej Wiszowaty1). Trzeci moliwo stanowi „wykorzystanie argumentów z domeny Aten przeciwko uniwersalizmowi Aten w obronie hegemonii
Jerozolimy” (s. 44). Znamiennym zjawiskiem towarzyszcym tej idei bya
chrystianizacja sceptycyzmu. Zgodnie z podziaem zastosowanym w studium
istniay dwa podobne nurty myli, reprezentujce wspomniane podejcie do
wiary i rozumu: „pónocny” – woski (jego przedstawicielami byli m.in. Pico
della Mirandola i Marsilio Ficino) oraz „poudniowy” – goszony przez uczonych hiszpaskich, portugalskich i francuskich (gównym rzecznikiem tej odmiany by Juan Luis Vives). Najwaniejszym punktem rozwoju renesansowego sceptycyzmu bya – bliska antycznemu dziedzictwu – dziaalno Michela
de Montaigne. Anna Koos za Izydor Dmbsk2 konstatuje, e pogldy uczonego byy odrbnym zjawiskiem w stosunku do aktualnie goszonego chrzecijaskiego fideizmu, korzystajcego z pyrroskich zaoe. Pogldy myliciela spotkay si z ostr krytyk wspóczesnych. Prekursorem barokowego
rozumienia sceptycyzmu zosta natomiast Pierre Charon, który uwaa, i priorytetem religii winno by uwiadomienie czowiekowi jego niewystarczalnoci
i „doprowadzenie go w poszukiwaniu […] wsparcia do Boga”3. Autorka opisaa równie stanowisko Kartezjusza, postulujcego harmoni midzy wiar
a rozumem, i Pascala, dostrzegajcego liczne przeszkody na drodze do poznania prawdy (wyobrania, zwyczaj, a take niezgodno zmysów i rozumu).
Badaczka podkrelia, e zarówno postawa charakterystyczna dla wariantu
1
Autorka cytuje jego traktat na 38 stronie rozprawy: A. W i s z o w a t y, O religii zgodnej
z rozumem czyli traktat o posugiwaniu si sdem rozumu take w sprawach teologicznych
i religijnych. Andreae Wissowati religio rationalis seu: de rationis iudicio in controversiis
etiam theologicis ac religiosis adhibendo tractatus, Warszawa 1960, s. 3.
2
Sceptycyzm francuski XVI i XVII w., Toru 1958, s. 21.
3
Badaczka przywouje sowa Pierra Charrona, posugujc si XVIII-wiecznym przekadem
angielskim: P. C h a r r o n, Of Wisdom. Three books, London 1707, s. 311.
224
OMÓWIENIA I RELACJE
„Ateny albo Jerozolima”, jak i podejcie waciwe dla opcji („Ateny przeciwko
Atenom”) kieroway myl wspóczesnych w stron przekonania: Quod scimus,
debemus rationi, quod credimus, auctoritari. Koos wskazaa, e zabiegi
literackie stosowane przez poetów odzwierciedlay opisane wyej przekonania
(tendencje te obecne s zwaszcza w liryce religijnej XVII wieku). Autorka na
przykadzie barokowych utworów (przede wszystkim przetumaczonego przez
Klemensa Bolesawiusza fragmentu dziea Jana Hondemiusza – Rzewnosodki
gos abcia umierajcego4) wykazaa, e poeci barokowi nierzadko uwaali
zrozumienie za conditio sine qua non oddziaywania na zmysy. Konkludujc,
podkrelia, i twórczo barokowych twórców stanowi aplikacj zasady intellego ut credam.
W drugim rozdziale opisywanej rozprawy Koos – korzystajc z ujcia zaproponowanego przez Michela Foucaulta – przedstawia zarys historii europejskiej „kultury ciekawoci”. Badaczka rozpocza swój wywód na ten temat
od przedstawienia stanowiska Platona i Arystotelesa, dla których zdziwienie
(nazwane w przyszoci admiratio) oznaczao m.in. podziw wywoany poznaniem nieznanego pocztkowo fenomenu (Arystoteles uwaa zdziwienie za
ródo filozofii5). Pisarze wczesnochrzecijascy przestrzegali przed zagroeniami ciekawoci (curiositas), mogcej prowadzi do puapki pychy (tak m.in.
w. Augustyn). Autorka stwierdzia, i pogld Doktora Kocioa, postrzegajcego rzeczywisto jako harmonijn cao stworzon przez Boga, jest bliski
sposobowi patrzenia na wiat, „opierajcemu si na zasadzie odwzorowania”
(s. 65). Osoby „zdziwione” winny poszukiwa i rozpoznawa zasady, nie skupiajc uwagi na wyjtkach czy przypadkach. Przed ciekawoci ostrzega równie w. Izydor z Sewilli, zafascynowany wszake odwzorowaniem rzeczy
w etymologii sów. Jak wskazuje Badaczka, w dojrzaym redniowieczu ceniono studiositas – „szlachetn ciekawo” zmierzajc do odkrycia prawdy. Znamienne dla renesansu pojcie studiolo (pokój, prowadzcy do kontemplacji)
stanowio wyraz (zbienego ze redniowiecznym) holistycznego widzenia
wiata rzdzonego zasad odwzorowania. Koniec XVI w. przyniós zapowied
nowego rozumienia relacji midzy sowem a rzecz. Autorka wskazaa, e
w tym czasie zaczto szuka raczej rónic ni podobiestw (Pierre Charron
pisa nawet, i:
4
Autorka podja temat przedstawiony przez Leszka Teusza (Bolesna muza nie Parnasu
Góry, ale Golgoty… Mesjady polskie XVII stulecia, Warszawa 2002, s. 109) w jego monografii
dotyczcej mesjad.
5
Badaczka przytacza sowa wiadczce o takim stanowisku filozofa z Metafizyki (A r y s t o t e l e s, Metafizyka, oprac. i tum. K. Leniak, s. 8).
OMÓWIENIA I RELACJE
225
[…] nic [w naturze] nie jest tak rzadkie […] jak podobiestwo6).
Przyznano wysok rang analizie. Komentujc fragmenty Sów i rzeczy Foucaulta, Badaczka skonstatowaa, i „XVII w. wyzwoli dotychczas skrpowane
kategorie ciekawoci i zdumienia” (s. 71). Symptomem nowej postawy stao
si gromadzenie osobliwoci. Jednym z powodów docenienia curiositas i admiratio by proces przejcia od statyki do dynamiki (Autorka przywoaa ustalenia Paula Hazarda7, który wskazywa na barokow wzgldno przestrzeni).
Ciekawo przestaa by utosamiana z wad – dostrzeono w niej pragnienie
prowadzce do Boga (tak m.in. Stanisaw Witwicki8). Koos, omawiajc Sonet
II (Na one sowa Jopowe: „Homo natus de muliere, brevi vivens tempore”)
Mikoaja Spa-Szarzyskiego, wskazuje na XVII-wieczne rozumienie admiratio, które ujawniano w utworach literackich, aby wyrazi niemono wniknicia w boskie tajemnice. Odmienna postawa cechowaa natomiast poetów
konceptycznych – ci posugiwali si ingenium, aby – dochodzc do róda zdziwienia – odkry niezbadane misterium Boga. Badaczka podwaya pogldy na
temat tradycji alegorycznej wyraone w dzieach Janiny Abramowskiej, Wiesawa Pawlaka i Barbary Otwinowskiej, zaznaczajc, i:
[…] alegoreza jako podstawowy komponent episteme wyczerpuje si wraz ze zmierzchem renesansu, skoro zmiany w epistemologii XVII-wiecznej nie pozwalaj podmiotowi na postrzeganie wiata w kategoriach wzajemnych odwzorowa.
(s. 82)
Zdaniem Autorki podoem konceptyzmu – poza twórczoci rzymskich
poetów (przede wszystkim Marcjalisa) i opisanymi w rozdziale elementami
– byy polemiki, dotyczce rozumu i wiary oraz aktualnie obowizujca „estetyka moralna”.
Trzeci rozdzia, zatytuowany Amor Divinus w jezuickim konceptyzmie Sarbiewskiego, rozpoczyna si od konstatacji, wedug której epigramatyczna twórczo barokowego jezuity pozostaje w cieniu jego pieni i teoretycznych traktatów9. Jak zaznacza Badaczka, w pozornie nieinteresujcych pod wzgldem
6
Of Wisdom, s. 310.
Kryzys wiadomoci europejskiej 1680-1715, tum. J. Lalewicz, A. Siemek, oprac. M. urowski, Warszawa 1974, s. 33.
8
Badaczka cytuje fragment z wydania: S. W i t w i c k i, Abrys doczesnej szczliwoci midzy cieniami ludzkiego nieukontentowania na widok wystawiony…, Warszawa 1685, s. 89.
9
Autorka powouje si na zdanie Magdaleny Piskay i Doroty Sutkowskiej, wyraone we
wstpie do Epigrammatum liber (M. P i s k a a, D. S u t k o w s k a, Wprowadzenie do lektury,
7
226
OMÓWIENIA I RELACJE
filozoficzno-religijnym utworach, zawartych w Epigrammatum liber, Sarbiewski wykorzysta konceptyzm jako narzdzie poznawcze, oddajc za jego
pomoc wspóczesne tendencje kulturowe. W trzecim rozdziale studium Koos
opisaa znaczenie roli epigramatów wchodzcych w skad dedykowanego
Tarkwiniuszowi Galluzziemu zbioru Divini Amores. Autorka na ogó zgadza
si ustaleniami Justyny Zaborowskiej-Musia10, zaliczajcej do wspomnianego
cyklu utwory: 1-4, 7-8, 10-15, 17-19, 20 (z duym prawdopodobiestwem),
21, 23-26, 29-31, 39-40. Rozwaa jedynie zasadno wczenia do Divini
Amores utworu Super rivulos aquarum (Nad strumiemi wód) i pominicia
epigramatów: 27, 34, 38 (opatrzonych nagówkami z Pieni nad Pieniami) oraz
– posiadajcych znaczce tytuy wierszy 85 i 87. Powizanie siedemnastowiecznego konceptycyzmu z poezj metafizyczn i jezuickimi zaleceniami
(tak czyni np. Krzysztof Mrowcewicz11) nie przekonuje w peni Anny Koos,
która uwaa, i lepszym kierunkiem badawczym byoby przyjrzenie si
„gbinowej strukturze poznania” (s. 104). Badaczka wskazaa na punkty wspólne myli Loyoli, Charrona, Bacona i Kartezjusza, nadmieniajc, i renesansowy jezuityzm nie by jedynym nurtem zalecajcym stosowanie metodycznych sposobów zwalczania nieuporzdkowanych emocji w celu gbszego
poznania. Autorka zaznacza jednak, i zarówno poezja jezuicka, jak i metafizyczna reprezentuj nowy typ wraliwoci. Koos przypomina czytelnikowi
teori konceptu Macieja Kazimierza Sarbiewskiego, która zostaa przedstawiona przez jezuit w dziele De acuto et arguto za pomoc trójkta równoramiennego o przeciwlegych bokach: zgodnoci (consentaneum) i niezgodnoci (dissentaneum). Wierzchoek czcy linie tych boków nosi nazw acutum
(‘ostrze’) i stanowi odzwierciedlenie puenty, zawierajcej „zgodn niezgodno”
lub „niezgodn zgodno”12. Badaczka wie t koncepcj z fragmentem zawartym w Dii gentium, w którym dostrzega poczenie „alegorezy, konceptyzmu, teorii puenty i Amor Divinus”:
w: M.K. S a r b i e w s k i, Epigrammatum liber. Ksiga epigramatów, oprac. i tum. M. Piskaa,
D. Sutkowska, Warszawa 2003, s. 9).
10
Epigramy Macieja Kazimierza Sarbiewskiego, Putusk–Warszawa 2006, s. 36.
11
Badaczka powouje si na zdanie wyraone w: K. M r o w c e w i c z, [wstp do:] Wysoki
umys w dolnych rzeczach zawikany. Antologia polskiej poezji metafizycznej epoki baroku. Od
Mikoaja Spa-Szarzyskiego do Stanisawa Herakliusza Lubomirskiego, oprac. K. Mrowcewicz, Warszawa 2000, s. 24-25.
12
De acuto et arguto. O poincie i dowcipie, w: t e n e, Wykady poetyki. Praecepta poetica,
oprac. S. Skimina, Wrocaw–Kraków 1958¸ s. 1.
OMÓWIENIA I RELACJE
227
Owe […] trzy kolory tczy wydaj […] si doskonale wyraa niektóre waciwoci
osób Boskich: tj. bkit […] odpowiadaby Bogu Ojcu, ziele – Duchowi witemu,
kolor óty – Synowi. […] Dlatego sporód wszystkich rzeczy stworzonych […] ów
[…] szklany trójkt, przez który wida wszystko zabarwione tymi trzema kolorami,
wydaje mi si by najpikniejszym symbolem Trójcy witej. […] Przez Trójc wit
i sam […] ksztat trójkta dostrzega si trzy barwy rzeczy stworzonej […].
Autorka dostrzega w tym fragmencie ide „jednoci w wieloci” i „wieloci w jednoci” (s. 116), która stanowi misterium wiata. Wskazaa, e „Trójca
wita stanowi transcendentny pierwowzór tej konstrukcji, który ulega reprodukcji w caym stworzeniu” (tame). Tak wic konceptyzm Sarbiewskiego
w ujciu zaproponowanym przez Ann Koos przypomina równanie matematyczne, zgodnie z którym:
Duch wity ma si do Ojca (A) i Syna (B) tak jak ziele (C) do bkitu (A) i óci (B),
a mio jest tym, co jednoczy dobro i mdro. Linie wyprowadzone z punktów A i
B, consentaneum i dissentaneum, przecinaj si w punkcie C – concors discordia vel
discors concordia vel Amor Divinus.
(s. 117)
Dalsza cz rozprawy (Amor Divinus Sarbievianus) przynosi szczegóowe
analizy epigramatów, które posuyy za materia badawczy. Nie sposób wymienia tu licznych, szczegóowych ustale autorki, warto jedynie zaznaczy,
i Sarbiewski czerpa inspiracj z rozmaitych tradycji i motywów, wpisujc je
w swoj, oryginaln koncepcj chrystianizacji antyku.
W czwartym – ostatnim – rozdziale rozprawy Autorka przedstawia sposoby
wyraania idei za pomoc konceptu, stosowane przez Stanisawa Herakliusza
Lubomirskiego. Zwiza, kunsztowna i byskotliwa forma epigramatu nieprzypadkowo zostaa wybrana przez Pana Marszaka do realizacji doniosego tematu Mki Paskiej. Znakomity erudyta przykada ogromn wag do formy
i kierowa swoje utwory przede wszystkim do uczonych czytelników. Wydaje
si, e najwaniejszym punktem czwartego rozdziau studium jest wyliczenie
i charakterystyka metod epigramatycznych stosowanych przez Lubomirskiego
w Poezyjach postu witego… Badaczka wymienia waciwe jego poezji sposoby wprowadzania konceptu, powoujc si na ustalenia Adama Karpiskiego13. Anna Koos uzupenia jednak ustalenia uczonego o uwagi na temat
ideowej motywacji konstrukcji logicznych. „Polski Salomon” stosowa m.in.
13
Koncept jako rozumowanie albo Stanisawa Herakliusza Lubomirskiego czytanie pisma,
w: Koncept w kulturze staropolskiej, red. L. lk, A.Karpiski, W. Pawlak, Lublin 2005, s. 133-145.
228
OMÓWIENIA I RELACJE
koncept odkryty – nierzadko prowadzcy poet do dociekliwych refleksji w myl
zasady credo ut intelligam (tak w epigramatach: XII. Accipite et manducate,
hoc est corpum meum, XLIII. Christus inter latrones czy XL. Weronika, to
jest wybicie twarzy Chrystusowej na pótnie), a take komentarz do wydarze
pasyjnych lub zawierajcych dowcipne egzegezy. Adam Karpiski wyróni
cztery typy budowania konceptu. Zdaniem Autorki najwaniejsze s dwa
z nich, tj. budowanie sofizmatu jako sylogizmu (jako przykad aplikacji tej zasady podaje XXXIX utwór cyklu: Na to) i tworzenie analogii, prowadzcych
do „odkrywania prawd wiary i sensu wydarze pasyjnych w wyniku porównania i naoenia na siebie dwóch paszczyzn” (s. 177). Znamienn cech konceptów pierwszego typu jest rozpoczynanie utworów od nawizania do faktów
oczywistych – zarówno ze wiata natury, jak i otoczenia czowieka, obyczajów oraz kultury materialnej. W obrbie drugiego typu konceptów mona
natomiast wyróni analogie dwojakiego rodzaju: 1. biblijne (do tej grupy
zaliczaj si m.in. epigramaty: IV. Capilliscapitis sui tergebat (Wosami gowy swojej ocieraa), XVI. Exivit in Montem Olivieti (Wyszed na Gór Oliwn) czy XXXVIII. Et crucifixerunt Eum (I przybili go na krzy)); 2. odnoszce
si do wiata realnego (szczególnie symptomatyczny w tym wzgldzie jest
utwór XXIX. Et continuo gallus cantavit (A natychmiast kogut zapia); za
przykad moe suy te epigramat III. Na to).
Imponujc wszechstronn znajomoci polskiej i obcojzycznej literatury
przedmiotu prac Anny Koos cechuje niewtpliwie interdyscyplinarno. Szerokie horyzonty mylowe Badaczki umoliwiy jej – nieco inne od dotychczasowego – spojrzenie na problem barokowego konceptyzmu. Autorka udowodnia, i nie by on wycznie retorycznym wymiarem dziea. Stanowi raczej
sposób odczytywania wiata, a jego konkretne zastosowania odzwierciedlay
idee wyznawane przez twórców dzie. Za atut pracy naley te uzna dogbne
analizy epigramatów, w których Autorka ledzi tendencje i motywy obecne
w utworach Sarbiewskiego i Lubomirskiego, osadzajc je w kontekcie kultury
i literatury dawnej Polski i Europy. Cho ksika jest debiutem Anny Koos,
z pewnoci proponuje wie i inspirujc wizj barokowego konceptyzmu.
Patrycja Guszak
Katedra Literatury Staropolskiej KUL