Pobierz

OID (262) 7/2013
CHROŃMY DRÓB PRZED UPAŁAMI
Stres termiczny u ptaków jest zjawiskiem dość
dobrze poznanym i często opisywanym w fachowej literaturze drobiarskiej. Z oczywistych
względów największe znaczenie odgrywa on
w krajach o ciepłym klimacie. Jednak i w naszej szerokości geograficznej utrzymywany
na fermach drób narażony jest na przegrzanie, a problem ten powraca wraz z każdym nadejściem lata. W upalne dni niezmiernie trudno jest bowiem utrzymać w kurniku optymalną temperaturę powietrza i zapewnić ptakom
komfort termiczny. Wysoka temperatura otoczenia sprawia, że oddawanie nadmiaru własnego, wytworzonego przez organizm ciepła
jest znacznie utrudnione, lub też, co gorsza, że
otrzymuje on z zewnątrz dodatkową, znaczącą
jego ilość. Taka sytuacja prowadzi do groźnego przegrzania mającego swe konsekwencje dla
zdrowia, samopoczucia, rozwoju i produkcyjności ptaków oraz dla jakości produktów. Należy też zaznaczyć, że sprostanie wymaganiom
termicznym ptaków stanowi podstawowy warunek zapewnienia im dobrostanu.
Ptaki, podobnie jak ssaki, są zwierzętami stałocieplnymi. Oznacza to, że temperatura ich ciała jest względnie stała i w znacznej mierze niezależna od temperatury otoczenia. Aby móc
utrzymać temperaturę ciała na stałym poziomie zwierzęta te nauczyły się wykorzystywać
część energii pobranej wraz z paszą do produkcji ciepła, a także wytworzyły mechanizmy do
pozbywania się jego nadmiaru. Specyfika przebiegu procesów metabolicznych ptaków sprawia, że produkcja ciepła przez ich organizm
jest znaczna, zaś temperatura ich ciała wysoka.
Jej wartość (40,5-41,5oC) znacznie przewyższa
normalną temperaturę ciała ssaków. Ptaki jednak charakteryzują się ograniczoną zdolnością
do ochładzania ciała, a co za tym idzie, dużą
wrażliwością na upał i przegrzanie. Warto też
22
zaznaczyć, że normalna temperatura ciała drobiu jest tylko o kilka stopni niższa od tej, w której dochodzi do denaturacji białka, a zatem już
stosunkowo nieduży jej wzrost może okazać się
niebezpieczny.
W produkcji drobiarskiej temperatura jest najważniejszym czynnikiem środowiskowym decydującym o prawidłowym funkcjonowaniu
organizmu, przy czym optymalne jej wartości zmieniają się wraz z wiekiem utrzymywanego drobiu. Oprócz wieku ptaków, zakres tych
wartości zależy także od innych czynników,
takich jak poziom produkcji, obsada, system
utrzymania czy poziom żywienia. Najwyższe
wymagania pod tym względem mają pisklęta
jednodniowe, potrzebujące do swego rozwoju
31-33oC. Optymalna temperatura dla 6 tygodniowych kurcząt wynosi już tylko 21oC, a w
przypadku kur niosek jej zakres waha się od
15 do 23oC.
W przypadku przekroczenia optymalnych zakresów temperatur dochodzi do przegrzania
organizmu. Z kolei zakłócenie równowagi między produkcją i oddawaniem ciepła prowadzi
do stresu termicznego. Stan ten jest dla drobiu
szczególnie niebezpieczny, gdyż jak już wspomniano ptaki te słabo wykształciły mechanizmy służące oddawaniu ciepła do otoczenia.
Stres termiczny może wystąpić wówczas, gdy
temperatura w budynku osiągnie 27oC. Przy
temperaturze 32oC jego objawy są już dobrze
widoczne. Powyżej tej temperatury spodziewać
się należy zwiększonej liczby padnięć, zwłaszcza wśród osobników najcięższych i wśród kogutów. Wraz ze wzrostem temperatury ptaki zmniejszają poziom aktywności, zmieniają postawę, unoszą skrzydła starając się zwiększyć oddawanie ciepła przez znajdującą się pod
nimi słabo opierzoną powierzchnię skóry. Ze
OID (262) 7/2013
względu na brak gruczołów potowych jedyną
drogą utraty ciepła na drodze parowania jest
błona śluzowa dróg oddechowych. Charakterystycznym, łatwo rozpoznawalnym zachowaniem jest wówczas ziajanie. Tak intensywne
oddychanie prowadzi jednak do skrajnego wyczerpania. Innymi wykorzystywanymi przez
drób drogami pozbywania się ciepła jest przewodzenie, konwekcja i promieniowanie. Ważnym mechanizmem w procesie pozbywania się
ciepła jest regulacja przepływu krwi poprzez
zmianę średnicy naczyń włosowatych w peryferyjnych częściach ciała, zwłaszcza skokach,
grzebieniu i dzwonkach. Zwiększony przepływ
krwi w tych rejonach ułatwia pozbycie się nadmiaru ciepła.
Wysoka temperatura istotnie wpływa na metabolizm, a wywołany nią stres upośledza zdrowotność ptaków. Wskazują na to m.in. gorsze parametry biochemiczne i hematologiczne
krwi, wśród nich przede wszystkim podwyższony poziom kortykosteronu czy zmniejszona liczba leukocytów i towarzyszący jej często
wzrost heterofili. W takiej sytuacji osłabienie
układu odpornościowego może się przyczynić
do rozwoju lub nasilenia infekcji, prowadząc
tym samym do osłabienia wzrostu lub zwiększenia liczby upadków.
W warunkach podwyższonej temperatury otoczenia bardzo szybko dochodzi do spadku spożycia paszy, czego konsekwencją jest obniżenie
wskaźników produkcyjnych (przyrostów masy
ciała, zmniejszenie liczby i masy znoszonych
jaj) oraz pogorszenie jakości produktów. Stres
cieplny nie tylko upośledza pobranie podstawowych składników pokarmowych, ale także
przyswajanie witamin i składników mineralnych, m.in. witaminy C (kwasu L-askorbinowego), wapnia, fosforu i magnezu. Zmniejszenie dostępności wapnia prowadzi do obniżenia jakości skorupy jaja, co w przypadku stad
kur rodzicielskich znacząco obniża wartość
jaj wylęgowych. Słabsza skorupa jest bowiem
bardziej narażona na uszkodzenia, gorzej chro24
ni treść jaja przed utratą wody, a także stanowi gorszą barierę obronną dla zarodka. W takim przypadku, oprócz obniżonej wylęgowości, jakość uzyskanych piskląt jest również niższa. Stres cieplny wywiera też inny niekorzystny wpływ na rozród ptaków powodując spadek
jakości nasienia, zaburzenia owulacji, zmniejszenia wskaźnika zapłodnienia.
Stres cieplny jest także jednym z istotnych
czynników wpływających na jakość mięsa.
Wysoka temperatura podczas odchowu kurcząt obniża przyrosty i umięśnienie ciała, zaś
działająca tuż przed ubojem przyczynia się
do pogorszenia jakości produktu końcowego. Przebiegający w upale i dużym zagęszczeniu transport kurcząt do rzeźni prowadzi do
ich odwodnienia, utraty masy ciała i upadków,
zaś rozszerzone naczynia krwionośne są bardziej podatne na uszkodzenia. Obrażenia ciała,
poza cierpieniem ptaków, powodują powstanie
wylewów i wybroczyn istotnie obniżających jakość tuszki i niejednokrotnie prowadzą do jej
dyskwalifikacji. Ponadto przedubojowy stres
cieplny stanowi istotny czynnik obniżający jakość mięsa oraz sprzyja wystąpieniu syndromu PSE. Mięśnie piersiowe ptaków obarczone tą wadą mają bardzo ograniczoną wartość
przetwórczą ze względu na znaczne zakwaszenie, duży wyciek, słabą zdolność do utrzymywania wody, bladą barwę i luźną konsystnecję.
Utrzymanie optymalnej temperatury w kurniku i zapewnienie ptakom komfortu termicznego podczas upałów nie jest zadaniem łatwym. Kluczową rolę w tym względzie odgrywa sprawnie działający system wentylacyjny.
Jego zadaniem jest skuteczna ochrona wnętrza
kurnika przed nadmiernym wzrostem temperatury z równoczesnym kontrolowaniem pozostałych parametrów mikroklimatu (wilgotności względnej, szkodliwych domieszek gazowych, ruchu powietrza). Dobrze działająca
wentylacja zdolna jest latem wymienić w ciągu godziny 5 m3 powietrza na 1 kg masy cia-
OID (262) 7/2013
ła ptaków nie wywołując przy tym nadmiernego ruchu powietrza w strefie bytowania ptaków. Optymalnie ruch powietrza nie powinien
przekraczać 0,5 m/s. Niemniej jednak, podczas
upałów można go zwiększyć nawet do 3 m/s.
Wyjątkiem są tu pisklęta, w przypadku których
szybkość ruchu powietrza powinna być mniejsza, najlepiej do 0,1 m/s. Wartości powyższych
parametrów nie są oczywiście stałe i różnią się
nie tylko w zależności od wieku i gatunku ptaków, ale zależą także od wielkości obsady, kierunku użytkowania czy typu produkcji, a także innych czynników (np. konstrukcji i wyposażenia budynku).
Stosowane w praktyce drobiarskiej systemy wentylacyjne różnią się między sobą rozmieszczeniem poszczególnych elementów składowych (wloty powietrza, wentylatory) i przyjętymi rozwiązaniami technicznymi. Są wśród
nich systemy podciśnieniowe ścienne - o poprzecznym przepływie powietrza, czy podciśnieniowe dachowe, w których wentylatory wyciągowe umieszczone są w dachu, a nawiewy
po obu stronach ścian długich. W niektórych
systemach wentylatory te wspomagane są także pracą innych, zamieszczonych w ścianach
szczytowych. Inne stosowane rozwiązania to
systemy nadciśnieniowe sufitowe lub też systemy kombinowane: ciśnieniowo-grawitacyjne. Najwyższą wydajnością pracy charakteryzują się systemy dachowo-tunelowe, pozwalające na precyzyjne dostosowanie pracy do panujących warunków atmosferycznych. W trybie pracy tunelowej, podczas upałów, powietrze przepływa z dużą prędkością ponad głowami ptaków dając wysoki efekt chłodzenia.
W każdym przypadku praca całego nowoczesnego układu wentylacyjnego sterowana jest
elektronicznie dzięki czujnikom temperatury, regulatorom obrotów wentylatorów, regulatorom wlotów powietrza współdziałającym
ze sterownikiem centralnym. Cały system połączony jest także ze sterownikiem ogrzewania oraz alarmem.
26
Długotrwałe upały sprawiają jednak, że pomimo sprawnie działających systemów wentylacyjnych skuteczne obniżenie temperatury i utrzymanie komfortu termicznego w budynku staje się niemożliwe. W takim przypadku jedynym rozwiązaniem pozostaje nawilżenie i ochłodzenie dostarczanego z zewnątrz powietrza. Jednym z takich rozwiązań jest zastosowanie panelu schładzającego. Świeże powietrze przechodzi tu przez ażurową płytę zraszaną wodą, oddając swe ciepło na jej parowanie. Należy jednak pamiętać, że przy zbyt dużej wilgotności powietrza zabieg ten nie będzie skuteczny. Nowszą wersją tradycyjnego
panelu schładzającego jest panel zmgławiający, różniący się od poprzedniego techniką dostarczania wody na ażurową płytę. Zastosowanie takiego rozwiązania pozwala na obniżenie temperatury w kurniku o 7-8oC. Innym
sposobem obniżenia temperatury jest montaż
zmgławiaczy rozpylających w kurniku mikroskopijne krople wody. Urządzenia te występują w postaci montowanych na stałe wysoko ciśnieniowych dysz i wentylatorów zmgławiających, a także zmgławiających wentylatorów
przenośnych. We wszystkich przypadkach warunkiem powodzenia przedsięwzięcia jest zapewnienie dobrej wentylacji pomieszczeń dla
drobiu.
Niezależnie od przyjętych rozwiązań dotyczących systemu wentylacyjnego zapobieganie
stresowi termicznemu ptaków powinno mieć
swój początek już na etapie planowania budowy fermy i projektowania obiektów. Składa się
na to przemyślana lokalizacja fermy oraz odpowiednia konstrukcja i izolacja poszczególnych
budynków. Szczególną uwagę zwrócić należy
na dobrą izolację dachu, ścian i dobór materiałów budowlanych. Pomocne jest tu także pomalowanie całego budynku, również i dachu,
na biało. Bezwzględnie, każdy obiekt fermy należy wyposażyć w odpowiednią ilość urządzeń
do sterowania mikroklimatem.
Jak już wspomniano stres cieplny u drobiu powoduje m. in. zmniejszenie łaknienia. Podczas
upałów należy więc zadbać o właściwą ilość pobieranej paszy. W praktyce oznacza to częste jej
zadawanie oraz przeniesienie żywienia na porę
poranną, wieczorną czy nocną, kiedy to temperatura powietrza jest znacznie niższa. W takim
przypadku bardzo się przyda odpowiednio zaprojektowany program świetlny. Można też zachęcać kury do pobierania paszy w chłodniejszych okresach doby poprzez częstsze w tym
czasie włączanie paszociągu. W celu przeciwdziałania negatywnym skutkom zmniejszonego spożycia paszy zadbać należy o zwiększenie
w dawce udziału witamin, makro- i mikroelementów, zapobiegając tym samym ich niedoborom. Substancje te odgrywają bowiem istotną rolę w wielu procesach metabolicznych, a ich
niedobór, zwłaszcza w warunkach stresu, prowadzi do zachwiania homeostazy ustroju. Dobre wyniki daje też podawanie ptakom preparatów ziołowych czy wyciągu z czosnku. Substancje w nich zawarte mają często działanie
antystresowe, przeciwutleniające, ułatwiają
trawienie i przyswajanie składników pokarmowych, a także wspomagają układ odpornościowy. Podczas upałów zaleca się też podawanie ptakom dodatku witaminy C będącej dobrym środkiem antystresowym. W warunkach
stresu termicznego zapotrzebowanie na tą witaminę przewyższa możliwości wytworzenia
jej przez ptaki. Spowodowane jest to zarówno
upośledzeniem jej biosyntezy, jak i zwiększonym zużyciem. Niedobór kwasu askorbinowego prowadzi do zahamowania wzrostu, pogorszenia zdrowia i obniżenia wyników produkcyjnych oraz upośledzenia reprodukcji. Aby
zapobiec skutkom niedoboru witaminy C należy podawać ją ptakom, zwłaszcza w miesiącach
letnich. Jej dodatek w mieszance dla młodych
ptaków powinien wynosić 100-300 mg na 1 kg
paszy. W przypadku brojlerów i kur nieśnych
zaleca się dodanie 100-200 mg kwasu askorbinowego na 1 kg mieszanki paszowej. Oprócz
uzupełnienia niedoboru witaminy C pamiętać
należy także o podaniu innych: A, D, E, K i witamin z grupy B.
Ponieważ podczas ziajania dochodzi do usuwania dwutlenku węgla, a co za tym idzie wzrostu pH i zaburzenia gospodarki jonowej, należy podczas upałów uzupełniać też poziom
soli w postaci dodatku chlorku sodu czy chlorku amonowego. Dodatek soli wpływa również
na zwiększenie pobierania wody przez ptaki,
której parowanie pomaga w ochładzaniu ciała. Oczywistym jest, że zarówno podczas upałów jak i we wszystkich pozostałych okresach
ptakom nie może zabraknąć świeżej, chłodnej i łatwo dostępnej wody. Stymulujące działanie w procesie pobierania wody mają także
jony magnezu i potasu, których obecność zapobiega ponadto zaburzeniom równowagi kwasowo-zasadowej. W celu ograniczenia zahamowania tempa wzrostu wywołanego zmniejszonym podczas upałów pobraniem energii i zaburzeniami metabolizmu, można zastosować
dodatek glukozy. Z kolei zastąpienie białka surowego paszy syntetycznymi aminokwasami
zmniejsza produkcję ciepła przez organizm
ptaka. Pamiętać jednak należy, aby wszystkie te zmiany wprowadzać z wyprzedzeniem,
przed wystąpieniem stresu termicznego, ponieważ już same w sobie stanowią dodatkowy
czynnik stresowy.
Stres cieplny, poprzez spowodowane nim wymierne straty ekonomiczne, ma w produkcji
drobiarskiej ogromne znaczenie. Utrzymanie
ptaków w optymalnej temperaturze, zarówno
w czasie odchowu, jak i podczas całego okresu produkcyjnego, jest więc kluczowym czynnikiem pozwalającym na pełne wykorzystanie
ich genetycznego potencjału do wzrostu oraz
do produkcji jaj lub mięsa drobiowego.
dr inż. Katarzyna Połtowicz
IZ PIB