Ocena bodźcowości środowiska przyrodniczego jako narzędzie do

Paweł Krąż, Uniwersytet Jagielloński, Instytut Geografii i Gospodarki Przestrzennej,
Zakład Geografii Fizycznej
Elżbieta Krąż, Uniwersytet Jagielloński, Instytut Geografii i Gospodarki Przestrzennej,
Zakład Geografii Fizycznej
Ocena bodźcowości środowiska przyrodniczego
jako narzędzie do organizacji
ruchu turystycznego na obszarze Tatr
Abstrakt:
Organizacja ruchu turystycznego na obszarze Tatr, poza ochroną środowiska, powinna opierać się
również na zapewnieniu bezpieczeństwa poruszających się tam turystów. W dobie coraz większej
liczby turystów odwiedzających Tatry nie jest to zadaniem łatwym. W pracy przedstawiono próbę
oceny bodźcowości środowiska przyrodniczego na wypadkowość w różnych typach krajobrazu, wydzielonych w Tatrach Polskich na podstawie dwóch porządków przestrzennych – pasowości i piętrowości środowiska przyrodniczego. Stopień bodźcowości środowiska przyrodniczego jest inny
dla każdego z wydzielonych typów krajobrazu, który cechuje się odmiennym funkcjonowaniem
tego środowiska. Pozwala to na wyodrębnienie obszarów, w których istnieje potencjalne ryzyko wystąpienia większej lub mniejszej liczby wypadków. Dla uzasadnienia słuszności powyższej metody
przeanalizowano wypadki, do których doszło w wybranych latach dekady 2001–2010. Okazuje się,
że liczba wypadków jest ściśle uzależniona od stopnia bodźcowości środowiska przyrodniczego.
Ocena bodźcowości środowiska przyrodniczego na wypadkowość w Tatrach Polskich mogłaby spełniać ważną rolę w organizacji ruchu turystycznego na tym obszarze.
Słowa kluczowe: ocena, środowisko przyrodnicze, turystyka, wypadki, Tatry
Wstęp
W ostatnich kilkudziesięciu latach wzrasta z roku na rok liczba turystów odwiedzających
Tatry. W każdym roku minionej dekady liczba turystów odwiedzających Tatrzański Park
Narodowy przekraczała dwa i pół miliona osób (Skawiński P., 2010). Zjawisku uprawiania
turystyki górskiej towarzyszą niestety wypadki. Są one efektem braku świadomości turystów o ryzyku i niebezpieczeństwach związanych z uprawianiem turystyki w Tatrach. Na
zaistnienie wypadków wpływa wiele czynników, które można podzielić na subiektywne
i obiektywne. Do przyczyn subiektywnych zalicza się m.in. brak przygotowania turysty do
przebywania w środowisku gór wysokich (niewłaściwy ubiór, brawura itp.). Za przyczyny
136
Współczesne zagadnienia, problemy i wyzwania w badaniach geograficznych t. I
obiektywne uznać można zróżnicowane warunki środowiska przyrodniczego, implikujące
nieszczęśliwe wypadki (Krąż E., Balon J., 2012).
O wypadkach w górach mówi się zwykle niewiele. Zazwyczaj po jakimś nieszczęśliwym wydarzeniu dopiero wybuchają różnego rodzaju dyskusje, tak jak miało to miejsce
28 stycznia 2003 roku, kiedy wydarzył się tragiczny wypadek licealistów z Tych. Dyskusje
te często mają charakter bardzo burzliwy i zwykle można o nich usłyszeć w mediach,
trwają one pewien czas i cichną.
Organizacja ruchu turystycznego w Tatrach, która uwzględniałaby minimalizację liczby wypadków, nie należy dzisiaj do zadań łatwych. Należy zwrócić uwagę, że wszelkiego
rodzaju działania podejmowane na obszarze parków narodowych winny być podporządkowane w pierwszej kolejności idei ochrony przyrody (Sondel J., 2006). Tatrzański Park
Narodowy, Tatrzańskie Ochotnicze Pogotowie Ratunkowe oraz inne organizacje prowadzą akcję informacyjną, dotyczącą zagrożenia turystów w górach, niestety docierają one
jednak do wąskiej grupy turystów.
Przy organizacji takiego ruchu turystycznego, którego jednym z priorytetów byłoby
minimalizowanie liczby nieszczęśliwych wypadków, należy uwzględniać warunki środowiska przyrodniczego, które mają wpływ na ich zaistnienie. Rozpoznanie czynników
środowiskowych mogłoby być jednym z narzędzi przy organizacji i zarządzaniu ruchem
turystycznym na obszarze Tatrzańskiego Parku Narodowego.
Celem autorów jest ocena bodźcowości warunków środowiska przyrodniczego polskich Tatr, które wpływają na zaistnienie wypadków, a także propozycja jej praktycznego
zastosowania w zarządzaniu ruchem turystycznym.
Obszar badań
Obszar badań obejmuje polską część Tatr o powierzchni około 190 km2. Pod względem
fizycznogeograficznym Tatry Polskie są częścią makroregionu, należącego do podprowincji Centralne Karpaty Zachodnie. W obrębie tego makroregionu można wyróżnić dwie
mniejsze jednostki (mezoregiony): Tatry Wysokie (Wschodnie) i Tatry Zachodnie (Kondracki J., 1994; Balon J. i in., 1995).
Tatry zbudowane są ze skał trzonu krystalicznego (granitoidy, gnejsy i łupki metamorficzne) oraz z okalającej go od północy osłony skał mezozoicznych i paleogeńskich
(Książkiewicz M., 1953). Współczesna rzeźba Tatr jest związana z działalnością lodowców
w plejstocenie, procesów krasowych oraz współczesnych procesów fluwialnych (Klimaszewski M., 1988). Tatry leżą w strefie umiarkowanej ciepłej, w klimacie przejściowym.
Charakterystyczną cechą klimatu Tatr jest jego pionowa zmienność, która warunkuje występowanie pięter klimatycznych (Hess M., 1965). Na obszarze Tatr występuje bogactwo
oraz różnorodność zjawisk wodnych (rzeki, jeziora, wodospady, przepływy podziemne
itp.), które nagromadzone są na niewielkiej powierzchni i rozwijają się pod wpływem bardzo zróżnicowanego środowiska przyrodniczego (Ziemońska Z., 1974). Budowa geologiczna oraz klimat są w Tatrach głównymi czynnikami glebotwórczymi. Głównymi typami
gleb na tym obszarze są gleby inicjalne oraz szkieletowe – położone w wyższych piętrach
137
Sympozjum geograficzne w Gdańsku
gór (Skiba S., 1995). Specyficzne warunki środowiska przyrodniczego Tatr pozwalają na
występowanie tutaj niepowtarzalnej bioróżnorodności gatunkowej, zarówno w szacie roślinnej, jak i świecie zwierząt (Radwańska-Paryska Z., 1974; Głowaciński Z., 1996).
Metody pracy
Tok postępowania badawczego obejmuje dwa etapy:
1. Ocenę bodźcowości środowiska przyrodniczego w typach krajobrazu, wyróżnionych na podstawie dwóch porządków przestrzennych – pasowości i piętrowości
fizycznogeograficznej.
2. Weryfikację oceny poprzez analizę miejsc i liczby wypadków na obszarze Tatr Polskich.
Jako pole podstawowe oceny przyjęto jednostki przestrzenne wyróżnione na podstawie koncepcji porządków przestrzennych, które zaproponował J. Balon (2007). Pod uwagę
wzięto dwa porządki przestrzenne – porządek pasowy i porządek piętrowy. Porządek pasowy (pasowość środowiska) jest to prawidłowa zmienność cech środowiska, która związana jest głównie ze zróżnicowaniem tektoniki (Balon J., 2007). W porządku pasowym
w Tatrach od północy można wyróżnić: pas krystaliczny, pas wierchowy, pas reglowy
i pas fliszowy. Porządek piętrowy (piętrowość środowiska) jest to prawidłowa zmienność
cech środowiska, która związana jest ze zmianą wysokości bezwzględnej (Balon J., 1991).
W Tatrach J. Balon (1991) wyróżnił cztery piętra fizycznogeograficzne: piętro leśne, piętro
kosodrzewiny, piętro alpejskie i piętro subniwalne. W niniejszej pracy piętro leśne zostało
podzielone na dwa piętra: leśne dolne i leśne górne. W efekcie nałożenia na siebie porządku pasowego i piętrowego (ryc. 1) otrzymano jednostki przestrzenne, które można traktować jako typy krajobrazu (Balon J., 2010). Każda taka jednostka cechuje się odmiennym
funkcjonowaniem, organizacją oraz strukturą środowiska przyrodniczego. Dzięki temu
otrzymano 14 typów krajobrazu (opisane przez pasowość i piętrowość fizycznogeograficzną), które podlegały ocenie.
Tabela 1. Czynniki środowiskowe wzięte pod uwagę w ocenie
Litologiczno-morfologiczne
relief
nachylenie
procesy stokowe
Źródło: Opracowanie własne.
Grupa czynników
Meteorologiczno-klimatyczne
usłonecznienie
zachmurzenie
opady atmosferyczne
temperatura
wiatr
pokrywa śnieżna
burza
mgła
Biotyczne
flora
fauna
138
Współczesne zagadnienia, problemy i wyzwania w badaniach geograficznych t. I
W obrębie każdego typu krajobrazu oceniano bodźcowość środowiska przyrodniczego, a więc czynniki, które przyczyniają się do możliwości wystąpienia wypadku. Wybrano 13 czynników środowiskowych, które przyporządkowane zostały do 3 grup (tabela
1): litologiczno-morfologicznej, meteorologiczno-hydrologicznej i biotycznej. W każdej
z nich wydzielono poszczególne czynniki, od 2 (czynniki biotyczne), przez 3 (czynniki
litologiczno-morfologiczne) po 8 (czynniki meteorologiczno-hydrologiczne). Znaczenie
oddziaływania czynnika oceniane było w skali od 1 do 3, gdzie: 1 – odpowiadało znaczeniu niewielkiemu, 2 – średniemu i 3 – dużemu. Sumy uzyskanych punktów w każdym
typie krajobrazu określają jego stopień bodźcowości. Wyróżniono cztery stopnie bodźcowości: bardzo słabą ≤ 23 pkt, słabą – od 24 do 26 pkt, umiarkowaną – od 27 do 32 pkt,
silną ≥ 33 pkt.
Ryc. 1. Piętrowość i pasowość fizycznogeograficzna Tatr Polskich (wg J. Balona, 2005)
Do weryfikacji oceny bodźcowości środowiska przyrodniczego posłużyły karty wypraw ratunkowych Tatrzańskiego Ochotniczego Pogotowia Ratunkowego, z wybranych
sześciu lat dekady 2001–2010 (2001, 2002, 2004, 2007, 2009, 2010). Przeanalizowano blisko 1000 kart wypadków, z których wybrano 786 kart reprezentatywnych. Pozwoliło to
stworzyć bazę danych, w której uwzględniono miejsca, jak i liczbę zaistniałych wypadków.
Karty wypadków są narzędziem niedoskonałym przez to, że wypełniane były one przez
różne osoby, a także metody ich wypełniania ulegały na przestrzeni lat zmianom. Jednak
są one jedynym i bezcennym źródłem informacji o wypadkach w Tatrach Polskich. Utworzona baza danych ma na celu skorelowanie stopnia bodźcowości środowiska przyrodniczego z miejscami oraz liczbą wypadków w Tatrach.
Sympozjum geograficzne w Gdańsku
139
Wyniki
W przeprowadzonej ocenie (tabela 2) żaden typ krajobrazu nie uzyskał maksymalnie
możliwej liczby punktów – 39. Największą sumę (33 pkt) uzyskanych w ocenie punktów posiadają typy środowiska w pasie krystalicznym w piętrze alpejskim i kosodrzewiny (Ka i Kk), które charakteryzuje silna bodźcowość środowiska. Cztery typy krajobrazu
uzyskały sumy punktów z przedziału 29–32 pkt – typ krajobrazu w pasie krystalicznym
w piętrze subniwalnym (Ks), typ krajobrazu w pasie wierchowym w piętrze alpejskim
i kosodrzewiny (Wa i Wk) oraz typ krajobrazu w pasie reglowym w piętrze kosodrzewiny
(Rk). Wymienione wyżej typy krajobrazu charakteryzują się umiarkowaną bodźcowością
środowiska przyrodniczego. Dwa typy krajobrazu – w pasie krystalicznym w piętrze leśnym górnym (Klg) oraz w pasie wierchowym w piętrze leśnym górnym (Wlg) uzyskały
po 24 pkt i charakteryzują się słabym stopniem bodźcowości środowiska przyrodniczego.
Sześć typów krajobrazu uzyskało sumę punktów z przedziału 22–23 pkt i charakteryzują się słabą bodźcowością środowiska przyrodniczego. Typy te reprezentują krajobrazy
w pasie krystalicznym w piętrze leśnym dolnym (Kld), w pasie wierchowym w piętrze leśnym dolnym (Wld), w pasie reglowym w piętrze leśnym górnym (Rlg), w pasie reglowym
w piętrze leśnym dolnym (Rld), oraz w dwóch piętrach leśnych pasa fliszowego (Flg i Fld).
Żaden typ krajobrazu nie uzyskał najmniejszej możliwej sumy punktów (13).
Rozmieszczenie przestrzenne stopnia bodźcowości środowiska przyrodniczego przedstawia zamieszczona mapa (ryc. 2). Zmiany bodźcowości środowiska w Tatrach mają charakter stopniowy i skokowy (zmiana o 2 stopnie). Obszary charakteryzujące się różnym
stopniem bodźcowości mają zróżnicowane wymiary w zakresie długości i szerokości.
Rozmieszczenie bodźcowości środowiska przyrodniczego ma charakter mozaikowy, jednak nawiązuje do układu zmieniającego się pasowo. Północne części Tatr Polskich charakteryzują się bardzo słabą bodźcowością środowiska przyrodniczego. Miejscami ten
stopień bodźcowości środowiska sięga jednak głęboko w Tatry. Turysta poruszający się
po Tatrach, od wylotów Doliny Chochołowskiej i Kościeliskiej do schronisk położonych
w tych dolinach, przebywa w terenie o bardzo słabej bodźcowości środowiska przyrodniczego. Zatem w tym rejonie istnieje mniejsze prawdopodobieństwo wystąpienia wypadków turystycznych, które będą spowodowane czynnikami środowiskowymi. Podobnie
jest na szlaku od Palenicy Białczańskiej do Morskiego Oka; w większości odcinek tego
szlaku przebiega w rejonie o bardzo słabej bodźcowości i dopiero w rejonie Wanty wkracza w obszar o wyższym stopniu (słabym). Rejony szczególnie cenne i bardzo atrakcyjne
turystycznie, a także ważniejsze szczyty i przełęcze, na które wyprowadzają znakowane
szlaki turystyczne, znajdują się w obszarach, w których stopień bodźcowości jest silny,
a tylko miejscami umiarkowany. Bodźcowość silna występuje w południowej części Tatr
Zachodnich oraz Wysokich, z niewielkimi obszarami enklaw o umiarkowanej bodźcowości środowiska przyrodniczego.
140
Współczesne zagadnienia, problemy i wyzwania w badaniach geograficznych t. I
Tabela 2. Ocena stopnia bodźcowości środowiska przyrodniczego w typach krajobrazu
relief
nachylenie
procesy stokowe
usłonecznienie
zachmurzenie
opady
temperatura
wiatr
pokrywa śnieżna
burza
mgła
flora
fauna
Suma pkt
Czynnik
Stopień
bodźcowości
Ks
3
3
2
3
1
2
3
3
1
3
3
1
1
29
umiarkowana
Ka
3
3
3
3
1
3
3
3
3
3
3
1
1
33
silna
Typ
krajobrazu
Kk
2
3
3
3
1
3
3
2
3
3
3
2
2
33
silna
Klg
1
2
2
1
2
2
2
2
2
2
2
2
2
24
słaba
Kld
1
1
1
1
2
2
2
2
2
2
2
2
2
22
bardzo słaba
Wa
3
2
3
3
1
3
3
2
3
3
3
1
1
31
umiarkowana
Wk
2
2
3
3
1
3
3
2
3
3
3
2
2
32
umiarkowana
Wlg
1
2
2
1
2
2
2
2
2
2
2
2
2
24
słaba
Wld
1
1
1
1
2
2
2
2
2
2
2
2
2
22
bardzo słaba
Rk
2
2
2
3
1
3
3
2
2
3
3
2
2
30
umiarkowana
Rlg
1
1
2
1
2
2
2
2
2
2
2
2
2
23
bardzo słaba
Rld
1
1
1
1
2
2
2
2
2
2
2
2
2
22
bardzo słaba
Flg
1
1
1
1
2
2
2
2
2
2
2
2
2
22
bardzo słaba
Fld
1
1
1
1
2
2
2
2
2
2
2
2
2
22
bardzo słaba
Źródło: Opracowanie własne.
Ryc. 2. Mapa bodźcowości środowiska przyrodniczego Tatr Polskich
Źródło: Opracowanie własne.
Sympozjum geograficzne w Gdańsku
141
W celu zweryfikowania prawidłowości oceny oraz wyróżnionych obszarów charakteryzujących się danym stopniem bodźcowości przeanalizowano, w których miejscach
w Tatrach zdarzają się wypadki oraz jaka jest ich liczba. Okazuje się, że istnieje duża zależność między stopniem bodźcowości środowiska przyrodniczego a miejscami oraz liczbą
nieszczęśliwych wypadków w Tatrach Polskich. Na mapie (ryc. 3) przedstawiono miejsca wraz z liczbą wypadków z wybranych lat dekady 2001–2010 – łączna liczba wszystkich wypadków to 786, do których doszło w 230 miejscach na obszarze Tatr Polskich. Jak
wynika z przestrzennego rozmieszczenia wypadków w Tatrach, można wyróżnić pewne
obszary ich znacznej koncentracji (miejsca i liczba). Wypadki skupiają się głównie w rejonie Orlej Perci (zarówno w obrębie samej grani, jak i w pobliżu szlaków dojściowych).
Drugim rejonem koncentracji wypadków są okolice Rysów oraz grani Mięguszowieckich
Szczytów, gdzie znajdują się liczne drogi wspinaczkowe w Tatrach. Trzeci obszar znacznego nagromadzenia wypadków to rejon Giewontu i Czerwonych Wierchów. Obszary
te charakteryzują się silną oraz umiarkowaną bodźcowością środowiska przyrodniczego.
Ryc. 3. Mapa rozmieszczenia wypadków w Tatrach Polskich na tle bodźcowości środowiska
przyrodniczego
Źródło: Opracowanie własne.
Tatry Zachodnie, pomimo tego, że po części charakteryzują się silną bodźcowością
środowiska przyrodniczego, nie odznaczają się tak dużą liczbą wypadków. Związane jest
to głównie z mniejszą liczbą szlaków turystycznych, które poprowadzone są przez obszary o charakterze silnie bodźcowym. Rozmieszczenie pozostałych wypadków w obszarach
o słabszej bodźcowości środowiska wydaje się przypadkowe w odniesieniu do powyższej
koncepcji. Z pewnością należałoby doszukiwać się innych czynników, które je powodują.
Mogą to być zarówno czynniki środowiskowe, które zostały pominięte w ocenie, jak też
inne czynniki pozaprzyrodnicze. Wiele wypadków zdarza się na granicy obszarów o odmiennym stopniu bodźcowości środowiska przyrodniczego. Świadczy to o dużym zróżni-
142
Współczesne zagadnienia, problemy i wyzwania w badaniach geograficznych t. I
cowaniu cech środowiska przyrodniczego Tatr między poszczególnymi typami krajobrazu, a także o jego dużym wpływie na zaistnienie nieszczęśliwych wypadków.
Dyskusja i wnioski
Przedstawiona w artykule ocena bodźcowości środowiska przyrodniczego, wyróżnienie
obszarów o danym stopniu bodźcowości oraz ich korelacja z dotychczasowymi wypadkami w Tatrach Polskich mogłaby posłużyć jako narzędzie do organizacji ruchu turystycznego. Nadrzędnym celem organizacji i zarządzania ruchem turystycznym powinno być
bezpieczne przebywanie i poruszanie się każdego turysty w obrębie parku. Wyróżnione
obszary o danym stopniu bodźcowości mogłyby, przy uwzględnieniu innych czynników,
posłużyć do sporządzenia map ryzyka i zagrożeń turystów. Określenie samego stopnia
bodźcowości może nie dać oczekiwanego rezultatu przy realizacji zadania minimalizacji
liczby wypadków. Należy liczyć się z tym, że poza środowiskiem przyrodniczym istnieje
szereg innych czynników, które mogą spowodować wypadek. Dlatego też przy organizacji
ruchu turystycznego należałoby kierować się również innymi przesłankami – nie umniejszając oczywiście roli wpływu samego środowiska przyrodniczego.
Obecnie zarządzanie ruchem turystycznym na obszarze Tatr jest zadaniem bardzo
trudnym i złożonym. Jednak przy jego organizacji należy zwrócić szczególną uwagę na
wartość życia ludzkiego. Istnieje szereg możliwości, które mogą przyczynić się do zminimalizowania liczby wypadków na obszarze Tatr. Można wprowadzić pewne ograniczenia:
ilościowe (np. pewna liczba turystów wchodzi na szlak w odpowiednich odstępach czasu,
wprowadzenie specjalnych pakietów ubezpieczeń); przestrzenne (np. wyłączenie z uprawiania turystyki pewnej przestrzeni); czasowe (np. wprowadzenie ograniczenia czasowego
dla uprawiania turystyki na szlakach o podwyższonym stopniu ryzyka). Wdrożenie takich
lub innych działań na obszarze Tatr spotkać się może z dezaprobatą i sprzeciwem różnych
grup społecznych. Wśród nich wymienić należy przede wszystkim: turystów, mieszkańców Zakopanego i okolic (dla których dochód z turystyki jest głównym źródłem utrzymania), jak również przedstawicieli władz lokalnych. Na obszarze Tatr dochodzi do konfliktu
różnych interesów (m.in. ochrona przyrody, bezpieczeństwo turystów itp.), co utrudnia
jednoznaczne określenie właściwego organu, zdolnego do wprowadzenia wymienionych
działań. Pewne regulacje mogłyby zostać wprowadzone przez Komisję Turystyki Górskiej
Zarządu Głównego PTTK, która zajmuje się organizacją ruchu turystycznego na obszarach górskich. Podkreślić należy, że gospodarzem i zarządcą obszaru Tatr jest Tatrzański Park Narodowy, którego główną ideą jest ochrona przyrody, a to w jego gestii byłoby
wprowadzenie wyżej wymienionych rozwiązań. Ze względu na trudność wprowadzenia
takich radykalnych, niejednokrotnie kontrowersyjnych rozwiązań, dobrym wyjściem byłoby wprowadzenie działań „miękkich” w organizację ruchu turystycznego. Działania takie polegałyby przede wszystkim na informowaniu turystów o zagrożeniu, jakie wynika
z poruszania się w górach. Tego typu zadań winny podjąć się Tatrzański Park Narodowy
oraz Tatrzańskie Ochotnicze Pogotowie Ratunkowe, jak i inne organizacje. Pozwoli to na
wzrost świadomości społecznej na temat ryzyka, związanego z uprawianiem turystyki
Sympozjum geograficzne w Gdańsku
143
w górach. Dzięki temu pojawi się szansa, że liczba wypadków będzie mniejsza, a w efekcie
– wydatki państwa na bardzo drogie akcje ratunkowe będą ograniczone do minimum.
Zaprezentowana metoda oceny bodźcowości środowiska przyrodniczego jest wyłącznie próbą znalezienia pewnego rozwiązania w organizacji ruchu turystycznego, które
dążyłoby do ograniczenia liczby wypadków. Obarczona jest ona wieloma niedokładnościami metodologicznymi, jednak stanowi zapewne jedną z niewielu spotykanych w dzisiejszej literaturze, a szczególnie „tatrzańskiej”, prób powiązania warunków środowiska
przyrodniczego z nieszczęśliwymi wypadkami turystycznymi i zapewne zasługuje na dalsze badania, które pomogą w rozwiązaniu wielu problemów.
Bibliografia
Balon J., 1991, Piętrowość w środowisku przyrodniczym Tatr, Czasopismo Geograficzne, 62 (4)
Balon J., 2005, Spatial order in the natura environment of the Polish Tatra Mts., W: B. Obrębska-Starkel, K. German (red.), Structure of the natular environment – sustainable development, Prace
geograficzne IGIP UJ, 115
Balon J., 2007, Porządki przestrzenne – syntetyczna wizja krajobrazu, Problemy Ekologii Krajobrazu
XXIII, Kraków
Balon J., 2010, Typy krajobrazu jako narzędzie gospodarowania środowiskiem przyrodniczym Tatr, W:
Z. Krzan (red.), Przyroda Tatrzańskiego Parku Narodowego a Człowiek, T. III, Człowiek i środowisko, TPN i PTPNoZ, Zakopane
Balon J., German K., Kozak J., Malara H., Widacki W., Ziaja W., 1995, Regiony fizycznogeograficzne,
W: J. Warszyńska (red.), Karpaty Polskie. Przyroda, człowiek i jego działalność, Uniwersytet Jagielloński, Kraków
Głowaciński Z., 1996, Świat zwierząt, W: Z. Mirek (red.), Przyroda Tatrzańskiego Parku Narodowego,
Tatrzański Park Narodowy, Kraków-Zakopane
Hess M., 1965, Piętra klimatyczne w polskich Karpatach Zachodnich, Zeszyty Naukowe UJ, Prace
Geograficzne, 23
Klimaszewski M., 1988, Rzeźba Tatr Polskich, PWN, Warszawa
Kondracki J., 1994, Geografia Polski, Mezoregiony fizycznogeograficzne, PWN, Warszawa
Krąż E., Balon J., 2012, Wpływ warunków naturalnych na występowanie wypadków w polskich Tatrach, Prace Geograficzne UJ, 128
Książkiewicz M., 1953, Karpaty, W: M. Książkiewicz, J. Samsonowicz (red.), Zarys geologii Polski,
PWN, Warszawa
Radwańska-Paryska Z., 1974, Roślinność tatrzańska, Czasopismo Geograficzne, 45
Skawiński P., 2010, Zarządzanie ruchem turystycznym w Tatrzańskim Parku Narodowym, Folia Turistica, Turystyka i ekologia, 22, AWF, Kraków
Skiba S., 1995, Pokrywa glebowa, W: J. Warszyńska (red.), Karpaty Polskie. Przyroda, człowiek i jego
działalność, Uniwersytet Jagielloński, Kraków
Sondel J., 2006, Prawne aspekty uprawiania turystyki na obszarach chronionych, Folia Turistica, 17
Ziemońska Z., 1974, O hydrografii polskich Tatr, Czasopismo Geograficzne, 45