Scriptores 2.indd

Język i oni
Marta Grudzińska
Szyfr
„Każdy, będąc dzieckiem, wymyślał szyfry. Sekretne znaki dawały możliwość komunikacji w sposób zrozumiały wyłącznie dla wtajemniczonych.
Wyobraźmy sobiem, że jidysz jest właśnie takim szyfrem. Obecnie na
świecie używa go kilka milionów ludzi.” Tymi słowami rozpoczęła kurs
jidysz profesor Monika Adamczyk-Garbowska, chcąc ośmielić słuchaczy
do nauki języka dla Polaków niewątpliwie egzotycznego, bo choć przypominającego niemiecki, to pisanego „robaczkami” z prawej do lewej.
1
E. Geller, Jidysz, język
Żydów polskich, Warszawa
1994, s. 14; M. J. Sitarz,
Jidysz, podręcznik nauki
języka dla początkujących,
Kraków 1995, s. 9; A.
Unterman, Encyklopedia
tradycji i legend żydowskich, Warszawa 2000, s.
130; A. Cała, H. Węgrzynek, G. Zalewska, Historia
i kultura Żydów polskich.
Słownik, Warszawa 200,
s. 133-134.
2
Geller, dz. cyt., s. 15-16.
3
Sitarz, dz. cyt., s. 9;
Unterman, dz. cyt., s.130.
4
Sitarz, dz. cyt., s. 9; Unterman, dz. cyt., s. 110.
5
Sitarz, dz. cyt., s. 9.
6
Geller, dz. cyt., s. 15-16.
7
Geller, dz. cyt., s. 25-26;
Sitarz, dz. cyt., s. 17-18,
21; de Lange N., Wielkie
kultury świata: Świat
żydowski, Warszawa 1996,
s. 117-120.
72
Jidysz to jeden z kilku języków,
jakie stworzył i jakimi posługuje się naród żydowski. W oparciu o języki kraju
zamieszkiwanego Żydzi tworzyli własne
gwary. Z czasem niektóre z nich na drodze ewolucji zyskiwały autonomię, tak
jak jidysz1. Pierwszym językiem, jakiego używał naród żydowski, był hebrajski. Trudno jednak powiedzieć, czy był
on pierwotnym językiem plemion hebrajskich przybyłych do Kanaanu, zjudaizowaną formą języka kananejskiego,
czy też powstał w wyniku wzajemnego
oddziaływania kilku języków2. W skali
dziejów narodu żydowskiego hebrajski
pełnił rolę języka dnia codziennego
stosunkowo krótko, bo od 586 r. p.n.e.,
kiedy zaczęła się niewola babilońska,
zaczął być wypierany przez aramejski,
aby po 200 roku. stać się wyłącznie językiem literatury, liturgii, piśmiennictwa
religijnego i szkolnictwa. Od końca XIX
wieku hebrajski był propagowany przez
ruch syjonistyczny i używany jako lingua
franca przez osadników w Palestynie3.
Dzięki Eliezerowi ben Jehudzie w 1922
roku stał się tam językiem urzędowym
(obok arabskiego i angielskiego), a od
1948 roku (powstanie Izraela) jedynym
językiem państwowym4. Współczesny
język hebrajski, zwany także 'iwrit, jest
kontynuacją języka ukształtowanego
w II w., podczas redakcji Miszny5.
Oprócz hebrajskiego naród żydowski wytworzył także inne języki.
Istnieje wiele teorii wyjaśniających
ich powstanie. Odmienności językowe
z całą pewnością miały służyć podkreśleniu odrębności religijno-obyczajowej
Żydów i wiązały się z częstymi i masowymi migracjami narodu, podczas
których język przenoszony był z kraju
do kraju. Wszystko to, a także izolowanie się Żydów podyktowane życiem we
wspólnocie obyczaju i religii owocowało powstawaniem nowych języków żydowskich, takich jak np. judeogrecki, judeoperski, krymczacki (zhebraizowany
język turko-tatarski), ladino (powstały
w oparciu o dialekty romańskie), italkian (język judeowłoski), szuadit (język
judeoprowansalski) oraz jidysz6.
Język jidysz to jedyny język żydowski wytworzony w średniowieczu na
bazie języków i dialektów germańskich
z elementami hebrajskimi i słowiańskimi, zwłaszcza polskim7. Nazwa jidysz to
współczesne określenie języka Żydów
Europy Środkowej i Wschodniej znanego w polskojęzycznych publikacjach
przedwojennych i nazywanego przez
samych jego użytkowników „językiem
żydowskim”. Od XVIII wieku jidysz był
zasadniczo codziennym językiem mówionym Żydów w Europie Wschodniej,
w odróżnieniu od hebrajskiego, którym
nr 2/2003 (28)
Szyfr
posługiwano się w piśmie i dla celów
religijnych. Z czasem jednak nastąpił
rozwój literatury jidysz, dzięki czemu
kobiety, które nie były dopuszczane do
edukacji religijnej i nie znały hebrajskiego, miały możliwość zapoznania się
z tłumaczonymi opowieściami biblijnymi8. Przed II wojną światową jidysz posługiwało się około dwanaście milionów
ludzi, tj. 3/4 Żydów na świecie.
Cechą, która charakteryzuje wszystkie języki żydowskie, jest zapis w alfabecie hebrajskim. Było to związane
nie tylko z wyznaniem religijnym ich
użytkowników, ale także m.in. z nauką
w szkole, gdzie alfabet ten był zawsze
pierwszym, a niejednokrotnie jedynym,
jakie poznawało dziecko żydowskie.
Alfabet hebrajski, niezawierający liter
oznaczających samogłoski, został dostosowany do potrzeb języka jidysz,
w którym na ogół pisownia odpowiada
wymowie9. Wyjątek stanowią wyrazy
pochodzenia hebrajskiego, które przez
szacunek dla języka świętego zachowały
tradycyjną pisownię. W alfabecie hebrajskim i w jidysz nie ma wielkich liter. Wyrazy pisane są od prawej do lewej, a więc
dla czytelnika kultury chrześcijańskiej
żydowskie książki są pisane i czytane
jakby od końca.
Elementy hebrajskie w jidysz możemy odnaleźć w słownictwie i gramatyce,
germańskie zdominowały przede wszystkim słownictwo i zasady jego odmiany,
a słowiańskie odegrały decydującą rolę
w gramatycznych regułach, w składni
i fonetyce. Wpływy słowiańskie na jidysz
pochodziły z czterech języków: czeskiego,
polskiego, białoruskiego i ukraińskiego10.
Są to języki blisko ze sobą spokrewnione,
nie tylko w zakresie słownictwa, ale także
struktury. Kategorie językowe, które znajdują odbicie w jidysz, są wspólne wszystkim wymienionym, dlatego też szczegółowe badanie wpływów słowiańskich w tym
języku jest bardzo trudne.
Spośród języków słowiańskich najważniejszą rolę w języku jidysz odenr 2/2003 (28)
Marta Grudzińska
grał polski11. Związane jest to z tym, że
w okresie masowego napływu ludności
żydowskiej z Niemiec Polska stanowiła
punkt wyjściowy dla dalszych migracji. Żydzi w Polsce osiedlali się głównie w miastach, tworząc duże skupiska,
zakładając ulice i dzielnice. Jako grupa
samowystarczalna, o dużej autonomii,
ograniczała swoje związki z ludnością
miejscową do kontaktów ekonomicznych. Współistnienie obu języków w naszej kulturze zaowocowało wzbogaceniem języka polskiego w szereg wyrazów
pochodzenia hebrajskiego i niemieckiego. Uważa się nawet, że o wiele więcej
wyrazów pochodzenia niemieckiego, niż
zakładano, dotarło do języka polskiego
nie bezpośrednio, lecz poprzez jidysz.
Zapożyczenia właściwe z języków
słowiańskich w jidysz związane są z na-
8
Sitarz, dz. cyt., s. 68;
Unterman, dz. cyt., s. 257258.
9
Geller, dz. cyt., s. 29; Sitarz, dz. cyt., s. 11; Unterman, dz. cyt., s. 18-19.
10
Sitarz, dz. cyt., s. 52.
11
Geller, dz. cyt., s. 89-93.
Żydówki przy Grodzkiej 26.
Lata 30. Fot. Stanisław Magierski. Ze zbiorów TNN.
73
Język i oni
zewnictwem odnoszącym się do życia
codziennego i otaczającego świata. Zaliczamy do nich brzmiące swojsko: alko12
Geller, dz. cyt., s. 128we, banke, bazar, bruk, bufet, korek, palac,
129, 207; Sitarz, dz. cyt.,
rinsztok, rogatke, szmate, warsztat, wazon,
s. 21-22.
Transkrypcja wyrazów
rumjanek, oplatek, a także np. blondzen
w jidysz w tym tekście po(błądzić), dżamdżen (dziamdziać, mówić
chodzi od różnych autorów
niewyraźnie) oraz pif paf (w jidysz: „jak
i nie została ujednolicona.
się patrzy”)12. Jako
łady określeń
W jidysz na pytanie: „Co u przyk
osób można wymieciebie?” odpowiada się nić: cwanjak, facet,
hultaj, kacap, kanapesymistycznie „Zawsze lie,
kochanek, lajmogłoby być lepiej” lub dak, pacholek, psotszarlatan, po„Zawsze mogłoby być gorzej”. nik,
krake, wiskrobek,
pempik (brzdąc)13.
13
Geller, dz. cyt., s. 207;
Grupa wyrazów oznaczających gardeSitarz, dz. cyt., s. 21-22.
robę i części ciała to wyrazy takie jak:
gatkes, kapote, krawat, majtkes, plejce
(plecy), wonse, gembe, kark, morde, za14
Geller, dz. cyt., s. 207;
dik14. Nietrudno tu zauważyć, że jidysz
Sitarz, dz. cyt., s. 21-22.
to pierwotnie język prostego człowieka,
17
Mądrości żydowskie,
kształtowany i rozwijany w małomiazebrał, tłumaczył i opr.
steczkowej rodzinie żydowskiej, nieA. Drożdżyński,
skrępowany nakazami dbałości o lekWarszawa 1961, s. 23.
sykalną czystość.
Istnieją też całe związki frazeologiczne wspólne dla obu języków np.:
... az s’felt dir in klepke in kop, (... że
brakuje ci klepki w głowie), s’hot gegosyn wi fun cebers (lało jak z cebra),
zej zicyn ojf majn kark... (siedzą mi na
15
Sitarz, dz. cyt., s. 22.
karku)15. Inaczej niż w języku polskim,
w jidysz nie odpowiada się tą samą
formą pozdrowienia. Na pytanie „Co
u ciebie?” (vos makhstu) odpowiada się
pesymistycznie „Zawsze mogłoby być
lepiej” (s’ken alemol zayn beser) lub
„Zawsze mogłoby być gorzej” (s’ken
16
Sitarz, dz. cyt., s. 13.
alemol zayn erger)16. W obu językach
18
możemy spotkać wiele podobnych
Sitarz, dz. cyt., s. 55-56;
de Lange, dz. cyt., s. 122.
przysłów, które potwierdzają zarówno
wzajemne kontakty kulturowe jak i podobieństwo w widzeniu świata. Przysłowia żydowskie mają jednak więcej
metafor i są – podobnie jak zdawkowa
odpowiedź na pozdroweienie – bardziej
74
pesymistyczne niż ich polskie odpowiedniki:
„Jeśli rozglądasz się za chałą, uważaj:
możesz stracić swój kawałek chleba”;
„Jeśli handlujesz miodem, znajdziesz zawsze okazję do lizania”;
„Nie pluj do studni – może jeszcze
będziesz musiał z niej pić wodę”;
„Jeśli jeden człowiek powie ci, że
masz ośle uszy, nie przejmuj się, jeśli
powie ci to dwóch ludzi, przygotuj sobie
siodło”;
„W łaźni wszyscy są sobie równi”;
„Gdyby Bóg żył na ziemi, ludzie
wybijaliby mu szyby”;
„Jeśli nie możesz pomóc przyjacielowi groszem, pomóż westchnieniem”;
„Wszystkie narzeczone są piękne,
wszyscy zmarli pobożni”;
„Gdy biedak chce się postawić, jada
barszcz z piernikiem”;
„Każda półprawda jest całkowitym
kłamstwem”;
„Będziesz za słodki – połkną cię,
będziesz za gorzki – wyplują”17.
Obecnie coraz mniej osób posługuje
się jidysz. Zostało to spowodowane zarówno Holokaustem, jak i dobrowolnym
lub wymuszonym zarzucaniem jidysz na
korzyść języków krajowych. Taki stan
rzeczy doprowadza do stopniowego wymarcia języka, ponieważ poza nielicznymi kręgami ultraortodoksyjnych Żydów
w Ameryce i Izraelu praktycznie nie istnieją środowiska, w których jidysz byłby
wyłącznym środkiem codziennej komunikacji językowej. Dużą rolę w procesie
zaniku tego języka odegrało także powstanie państwa Izrael z prymatem języka
nowohebrajskiego, gdzie jidysz uważano
za żargon, przejaw małomiasteczkowego
zacofania.18
BIBLIOGRAFIA:
Geller Ewa, Jidysz, język Żydów polskich, Warszawa 1994.
Lange Nicholas de, Wielkie kultury świata: Świat żydowski, Warszawa
1996.
nr 2/2003 (28)
Mądrości żydowskie, zebrał, tłumaczył i opr. Aleksander Drożdżyński,
Warszawa 1961.
Sitarz Magdalena Joanna, Jidysz,
podręcznik nauki języka dla początkujących, Kraków 1995.
Unterman Alan, Encyklopedia tradycji i legend żydowskich, Warszawa
2000.
Żydzi w Polsce, dzieje i kultura. Leksykon, red. Jerzy Tomaszewski, Andrzej
Żbikowski, Warszawa 2001.
Fragment zniszczonej Tory
ze zbiorów TNN oraz szyld
z ul. Kowalskiej. Fot. Stefan
Kiełsznia. Ze zbiorów TNN.
Milena Migut
Iwrit
Hebrajski – język Dekalogu, Tory i Talmudu. Język, w którym zostało
wypowiedziane niewymawialne imię Boga, tetragram JHWH, ale także język, w którym współcześni Izraelczycy rozmawiają o obejrzanym
wczoraj teleturnieju.
Hebrajski – język pełen sprzeczności i tajemnic, ale przez to tak bardzo
zajmujący i pociągający zarówno dzisiejszych językoznawców, jak i kabalistów w dawnych czasach. Jeden z tych
ostatnich, Abraham Abulafia, wierzył,
że hebrajski jest w najkrótszej linii pochodną pierwotnego języka, od której
wywodzą się pozostałe języki świata.
Teoria ta podnosi rangę hebrajskiego,
jednak znacznie odbiega od wyników
badań naukowych.
Najstarsze zapiski w języku hebrajskim datuje się na XI-X wiek p.n.e., kiedy był też nazywany „mową Kanaanu”
lub judejskim (został zaadoptowany przez
Izraelitów po objęciu we władanie Kanaanu około XIII-XII wieku p.n.e.). Dlatego też zalicza się go do kanaanejskiej gałęzi, północno-zachodniej semickiej podgrupy, semickiej podrodziny, chamito-semickiej rodziny języków. W tym okresie
nr 2/2003 (28)
Kanaan stykał się z terytorium Fenicjan
i dlatego jest prawdopodobne, że hebrajski w swej najwcześniejszej formie był
niemal identyczny z językiem fenickim.
Zasób słów języka w tamtym okresie był
bardzo ubogi. Konkretne przymiotniki używano w połączeniu z abstrakcyjnymi rzeczownikami. Niewielka liczba
partykuł łączących i określających relacje pomiędzy fragmentami wypowiedzi,
w połączeniu z jedynie dwoma aspektami (dokonanym i niedokonanym) powodowały niejednoznaczność języka. Dlatego w celu sprecyzowania wypowiedzi
stosowano różne konstrukcje składniowe,
np. konstrukcja, w której pierwszy z serii czasowników był w formie dokonanej
a pozostałe w niedokonanej, wskazywała na czynność w przeszłości. Jeśli zaś
czasownik w formie niedokonanej poprzedzał czasowniki dokonane, oznaczało to czas teraźniejszy lub przyszły.
75