M. Bogaczyk-Vormayr HISTORIA FILOZOFII ANTYCZNEJ SZ 2016

M. Bogaczyk-Vormayr HISTORIA FILOZOFII ANTYCZNEJ SZ 2016

1
M. BOGACZYK-VORMAYR
HISTORIA
FILOZOFII ANTYCZNEJ
SZ 2016/17
WYKŁAD DLA SPECJALNOŚCI ETYKA (30 H)
2
TRADYCJA PLATOŃSKA
(WIEKI I – VI N.E. )
Styczeń 2017
Filon z Aleksandrii
3





Eklektyzm: pitagoreizm, platonizm, stoicyzm,
judaizm
Filozofia i Objawienie; ideał sophia
Dowody na istnienie Boga, niepoznawalność
jego natury („Jestem, który Jestem”), BógStwórca
Nauka o Ideach, Logosie i Mocach
Ideał samopoznania i mistycznej ekstazy
4
„Rzeczy mają się tak: kto dogłębnie poznał
samego siebie i jasno widząc nicość właściwą
wszystkim rzeczom stworzonym, bardzo zwątpił,
i ten, kto zwątpił w siebie samego, poznaje Tego,
który jest.”
De Somniis I, 60, tłum. L. Joachimowicz
Krótkie apogeum grecko-żydowskiej syntezy
5

Twórczość Filona stanowi podsumowanie i punkt kulminacyjny
wszystkich tendencji hellenistyczno-żydowskiego życia umysłowego.
To, że wyniki jego szerokiej działalności pisarskiej w większości
zachowały się, nie jest dziełem przypadku, lecz wynika z wielkiego
znaczenia, jakie jego działalność miała zawsze dla Żydów
aleksandryjckich, jak i dla dalszego rozwoju filozofii. Filozofia Filońska
jest mieszaniną greckiego i żydowskiego dziedzictwa. Słowa
„mieszanina” nie należy rozumieć w sensie mechanicznego
przemieszania, które pozwoli znów oddzielić części składowe, lecz
jako coś w rodzaju związku chemicznego, stanowiącego nową,
samodzielną jakość. Ponieważ Filon był niepodzielnie Grekiem i
Żydem, zaś jego twórczość filozoficzna jest nacechowana owym
synkretyzmem, istniał on zarówno w filozofii greckiej, jak i żydowskiej
(...) Jego próba syntezy religii żydowskiej i cywilizacji greckiej stanowi
szczytowe osiągnięcie żydowskiej filozofii starożytnej, a zarazem jej
punkt końcowy.
H. i M. Simon, Filozofia żydowska, tłum. T. Pszczółkowski, Warszawa
1990, s. 26 i 32.
Platonizm i Medioplatonizm
6
2, 3, 4, 5 Akademia





Arkezylaos –
Scpetycyzm
Karneades –
Sceptycyzm
Filon z Laryssy –
Eklektyzm
Antiochos z Askalonu
– Eklektyzm
Cyceron – Eklektyzm


Plutarch z Cheronei
Apulejusz
Odrodzenie Platonizmu:
„drugie żeglowanie”; nauka
ezoteryczna; idee jako boże
myśli; inteligibilia pierwsze i
drugie; hierarchia bytów;
demonologia; duchowość i
dualizm natury ludzkiej
Neoplatonizm i Neopitagoreizm
7
Szkoła
pitagorejska



Metafizyczność i
teologiczność
liczby
Jedno-DiadaTriada
Ideał życia
mistycznego

Numenios z Apamei
Aleksandria:
Szkoła
Ammoniosa
Rzym:
Szkoła Plotyna
System Plotyna
8
ŚWIAT
JEDNO
NOUS
DUSZA
• Pierwsza hipostaza
• Transcendencja, nieskończoność,
czyste działanie
CZŁOWIEK
• Ciało
• Jedno
Dobro
Dusza
Cnota
Wolność
• Kontemplacja Jedna
• Znaczenie bytu, myśli i życia
• Kontemplacja Umysłu
• Udzielanie stworzenia
• Umysł
• Dusza
Eschatologia ludzkiego losu (duszy) – droga do Absolutu
(Piękno-Umysł; Dobro-Jedno)
9

Staje się tedy oczyszczona dusza ideą i wątkiem
rozumnym, staje się duszą zupełnie niecielesną i
umysłową i całkowicie oddaną bożej krainie, gdzie
źródło piękna i wszystkie piękności. Więc dusza,
skoro się wzniesie do umysłu, wzbiera pięknością.
Umysł i jego dary są dla niej własną, a nie cudzą
pięknością, bo tylko wtedy istotnie jest duszą. Toteż
słusznie się mówi, że stawać się dobrym i pięknym
na duszy znaczy tyle, co upodobnić się do Boga,
albowiem stamtąd piękno i jedna część bytów lub
raczej – byty to piękno, a tamta druga natura to
brzydota.
 Enneady I, 6, 6, tłum. A. Krokiewicz
Platonizm postplotyński (bezpośredni uczniowie Plotyna); przykład:
Porfiriusz, jego koncepcja hipostaz i nauka o cnotach
10
Enneada
(trzy hipostazy)
Cnoty wzorcze
(właściwe
Umysłowi)
bytowanie, życie, myśl
Bytowanie:
Jedno, nazywane
też Ojcem
Życie
(Moc)
Cnoty duszy
rozumnej,
czyli cnoty
uduchowienia
Myśl:
Umysł
Cnoty
polityczne,
czyli umiaru
Cnoty
katarktyczne,
czyli
oczyszczające
System Proklosa
(pochodzenie od zasady i powrót do zasady – Jedna)
11
JEDNO (źródło bóstw)
i Henady (najwyżsi bogowie)
UMYSŁ
• Triady inteligibilne, inteligibilno-intelektualne oraz intelektualne
DUSZA
• Dusze boskie (dosłownie: właściwe bytom i postaciom boskim),
dusze demoniczne (aniołów, demonów i herosów) oraz dusze
jednostkowe
neoplatońskie hipostazy – „wszystko we wszystkim”
12


„Wszystko jest we wszystkim, ale w każdej
rzeczy w specyficzny dla niej sposób; w bycie
bowiem są życie i intelekt, w życiu byt i
myślenie, w intelekcie bytowanie i życie, ale
wszystkie rzeczy w jednym wypadku są na
poziomie życia, w innym na poziomie
bytowania.”
Proklos, Elementy teologii, 103, cyt. za:
G. Reale, dz. cyt., t. IV, s. 666.
Koniec starożytności, początek średniowiecza?
13

W roku 529 na mocy edyktu chrześcijańskiego cesarza
Justynina zostaje zamknięta w Atenach Akademia
Platońska, która istniała w tym mieście pod tą samą
nazwą przez dziewięćset lat. Ale w tym samym roku
dzieje się jeszcze coś innego: święty Benedykt zakłada
Monte Cassino. Znaczy to, że między Rzymem i
Neapolem, wysoko ponad wojskowymi szlakami
wędrówki
ludów,
powstaje
pierwszy
klasztor
benedyktynów. Tu zatem pojawia się rzeczywiście coś w
rodzaju uchwytnej granicy, na której spotykają się dwie
epoki: ta, która sią skończyła i ta, która się zaczyna.
J. Pieper, Scholastyka, tłum. T. Brzostowski, PAX,
Warszawa 2000, s. 11.
14
·Gnostycy
1. Dualistyczna koncepcja świata (zło/dobro =
materia/ duch albo Bóg; koncepcja eonów)
2. Historia świata i historia człowieka jako
struktura bipolarnej walki dobra i zła
3. Alegoryczne odczytanie Pisma
Apologeci
15
Męczennicy: Justyn


„Justyn w stroju filozofa
głosił słowo Boże”: filozofia
jako nauka o Bogu, o
Logosie
„Porwała mnie nauka o
tym, co bezcielesne a
poznawanie idei
uskrzydlało mego ducha”:
platonizm jako nauka o
tym, co wieczne-boskie
Pierwsi Ojcowie



Ignacy Antiocheński
Klemens Rzymski
Klemens Aleksandryjski
Modele etyki wczesnochrześcijańskiej
obecne we współczesnym dyskursie
Ignacy Antiocheński: Pojednanie jako uleczenie przeszłości
Ueli Wildeberg: Pojednanie jako leczenie doświadczonych ran
Współczesna etyka chrześcijańska i ekumenizm: ewangelia jako
„nowina o pojednaniu”
Hans Küng:
Nie będzie pokoju między narodami bez pokoju między religiami.
Nie będzie pokoju między religiami bez dialogu między religiami.
Nie będzie dialogu między religiami bez globalnych etycznych norm.
Nasz glob nie przeżyje bez globalnego etosu, czyli etosu światowego.
Psychoterapia: Leczenie poprzez procesy pojednania
Nauka moralna Ojców Kościoła
1.
2.
3.
4.
5.
Koncepcja duszy: godność osoby ludzkiej;
równość w porządku stworzenia; nieśmiertelność
Wolność (negacja fatum)
Miłość bliźniego
Podział dóbr; sprawiedliwość społeczna
Asceza i mistyka; rozwój duchowy i intelektualny
Gnostycko-filozoficzna wersja nauki o hipostazach:
Chrystus w jego naturze boskiej i ludzkiej
18
Tertulian




Wspólne pytanie gnostyków i
filozofów: Unde malum, unde
homo, unde deus?
Uniwersalizm: anima
christiana
Postulat prawdy wiary, nie
prawdy rozumu (np. prawda o
zmartwychwstaniu): certum
est quia impossible est
Materializm, sensualizm
Orygenes




Synkretyzm - wspólna nauka
filozofii neoplatońskiej i
apologetów o Synu-Logosie
Uniwersalizm w zgodności:
objawienie i wiedza
System monistyczny
Kreacjonizm i odwieczność
świata
Tematy cechujące etykę średniowieczną
Status
Człowieka w
Stworzeniu
Personalizm
Wolna wola
Kategorie
miłości i
nadziei
Absolut w miejsce sacrum
20
Postawa starożytnych wobec świata, mimo iż ich dziedzictwo jest
ciągle żywe w naszej kulturze, była niepowtarzalna i im tylko
właściwa. Cechowało ją najpierw greckie poczucie konieczności
(necessytaryzm, od łacińskiego słowa „necesse”). Świat poddany jest
bezwzglądnemu przymusowi, któremu podlegają nawet bogowie
(Mojra). Konieczność wkrada się nie tylko do filozofii, ale i do samej
historii. (...)
Dla myślicieli chrześcijańskich konieczność nie była siłą immanentną
świata, lecz transcendentnym i osobowym absolutem. Kojarzyła się
nie ze skończonością, lecz odwrotnie – z absolutem: Bóg jest bowiem
nieskończony i wieczne będzie też trwanie duszy ludzkiej. Jednostka
staje się ważniejsza od ogółu i gatunku: Chrystus umarł bowiem nie
za rodzaj ludzki, lecz za indywidualnych ludzi. Intelektualizm
zastąpiono woluntaryzmem, gdyż grzech i cnota właśnie od woli
zależą.
W. Seńko, Jak rozumieć filozofię średniowieczną?, Kęty 2001, s. 10.
Boska Miłość: stworzenie i nieśmiertelność
„Zagadnienie miłości w takiej postaci, w jakiej się nam przedstawia w
filozofii chrześcijańskiej, przebiega ściśle równolegle do zagadnienia
poznania. Dzięki intelektowi dusza jest zdolna do poznania prawdy. Dzięki
miłości jest ona zdolna posiąść dobro. Wewnętrzna jej męka wynika z
tego, że szukając dobra sama nie wie, iż tego właśnie dobra szuka, a
zatem szuka nie wiedząc, gdzie go należy szukać. Rozpatrywany w tym
aspekcie problem miłości może być albo nierozwiązalny, albo też już z
góry rozwiązany. Dopóki się staramy go rozwiązać w płaszczyźnie
natury, jest nierozwiązalny, bo niepodobna tym, co stworzone, zaspokoić
nieokreślonego pragnienia nieskończoności. Jeśli natomiast założymy, że
przesyt światem jest już nieuświadomioną miłością do Boga, to problem
jest rozstrzygnięty, gdyż rozumiemy wtedy tę miłość i jej klęskę.
Rozumiemy, że sama ta klęska świadczy o możliwości zwycięstwa.
Pozostaje nam tylko jeszcze określić jego warunki.”
E. Gilson, Duch filozofii średniowiecznej, tłum. J. Rybałt, Warszawa 1958,
s. 203
Objawienie jako źródło filozofii życia i moralności
„Zgodnie z definicją zawartą w I Liście do Koryntian nowe
objawienie samo podaje się za kamień obrazy zarówno dla
judaizmu jak i hellenizmu. Żydzi pragną zbawienia
osiągniętego drogą przestrzegania litery prawa i
posłuszeństwa
nakazom
Boga,
którego
potęgę
potwierdzałyby cuda chwały. Grecy pragną zbawienia
zdobytego prawością woli oraz pewności osiągniętej mocą
przyrodzonych sił rozumu. Cóż przynosi chrześcijaństwo
jednym i drugim? Zbawienie przez wiarę w Chrystusa
ukrzyżowanego, czyli zgorszenie żydom żądającym chwały,
a otrzymującym hańbę poniżonego Boga, i szaleństwo
Grekom wołającym o coś zrozumiałego, a postawionym
wobec absurdu, jakim jest Bóg-Człowiek, który umarł na
krzyżu i zmartwychwstał dla naszego zbawienia.”
E. Gilson, tamże, s. 25.
Marginalia:
K. Jaspers, Autorytety: Sokrates, Budda, Konfucjusz,
Jezus, Warszawa 2000.
F. Mauriac, Życie Jezusa (np. rozdz. 10: Kazanie na
Górze, Setnik), Warszawa 1979.
A. Badiou, Święty Paweł. Ustanowienie uniwersalizmu,
Warszawa 2007.
L. Kołakowski, Jezus ośmieszony. Esej apologetyczny i
sceptyczny, Kraków 2014.
I – III w. n.e.:
ideał chrześcijaństwa pracy, ascezy i wspólnoty
Ojcowie Kapadoccy:
Bazyli Wielki,
Grzegorz z Nyssy
Grzegorz z Nazjanzu
Ojcowie (Abbas)
i Matki (Ammas) Pustyni
(Egipt, Palestyna, Syria)
Eremici: Mistycyzm i praktycyzm
25
Eremici (Makarios)
Przez ja człowiek odłączył się od
Boga. Najpierw wszystko
stanowiło z Bogiem jedność,
spoczywało szczęśliwie w Jego
łonie. Nie istniało żadne ja, ty ani
on. Nie istniało twoje ani moje,
nie było dwoistości, lecz tylko
Jedno. To jest właśnie raj, o
którym słyszysz, i nic innego.
Stąd wyruszyliśmy w świętą
pielgrzymkę, o tym pamięta
nasza dusza i tęskni z powrotem.
Niech śmierć będzie
błogosławiona.
Cyt. za. K. Albert, Wprowadzenie do
filozoficznej mistyki, tłum. P.
Domański, Kęty 2002, s. 31.
Ojcowie Pustyni




Vita Antonii
(Atanazjusza)
Jan Chrysostom
Ojcowie Kapadoccy
Ewagriusz Pontyjski
Zasada miłości bliźniego –
zasada powstrzymywania się od przemocy
Ten wzmacnia swą duszę, który w
cierpieniu towarzyszy cierpiącym i w
radości szczęśliwym. W naturze
człowieka leży zdolność do
współodczuwania.
Jan Chrysostom, Komentarz do Rz
23, 1
Kim są niewolnicy i słudzy? Tymi,
którzy przynależą do domostwa. Co
to oznacza? Zważ, że żadna władza
nie obejmuje ludzkiego ducha. Tak i
niewolnicy powinni być ci bratem i
siostrą, nie należą oni bowiem do
posiadłości, lecz do domu.
Tenże, Homilia do Eph. 22, 1-2
Proces praktike

Wolność od nadmiaru myśli: Uwolnienie od myśli najbardziej nieczystych (to znaczy:
najbardziej zbędnych:
„Jak spętany człowiek nie może biegać, tak i umysł służący namiętnościom nie jest w
stanie dojrzeć miejsca duchowej modlitwy. Namiętna myśl wabi go i otacza i nie może
on zachować stałości.” (O Modlitwie/De oratione, s. 39)

Wolność od gniewu: „Modlitwa wyrasta z łagodności i wolności od gniewu” (s. 26)

Wolność ku modlitwie Modlitwa – stan beznamiętności/skupienia


Wolność umysłu: Modlitwa jest aktywnością umysłu – bez rozproszeń, koncentracja;
Pojawia się uważność – ta niezbędna dla formuły samopoznania, dla gnothi seauton
Wolność w czystej modlitwie: „Nie możesz modlić się modlitwą czystą, dopóki jesteś
uwikłany w sprawy materialne i miotany nieustannymi troskami. Modlitwa jest bowiem
porzuceniem myśli.” (s. 39)
Monastycyzm jako therapeia


Pustynia – apoikia czy synnodos?
Jednostka – aiskesis, meditatio; praktikos - monachos

Na Pustyni
- Hesychia (np. Antoniusz Wielki)
hesychia – praktike – apatheia - gnostike
- Akedia (np. Ewagriusz z Pontu)

Z Pustyni
- Epistula ad... (np. Jan Chryzostom)
Xeniteia i apoikia
„Nawet i to filozofowie doradzają, aby z ojczyzny wyjechać, ponieważ
wiekowe zwyczaje działają niczym hamulce i nie pozwalają zrobić nawet
kroku w stronę innego życia. Nie jest nam też łatwo, gdy nas motłoch palcami
na ulicy wytyka i gada: „Toż on z takiej a takiej zrodzony, taki a taki, a teraz się
na filozofa prostuje!”
Epiktet, Diatryby III, 16, 11, tłum. własne
„Szczerze postanowiwszy wznieść się ponad namiętności, uciekajmy nie
oglądając się za siebie, porzucając swych braci, przyjaciół miłych, ojczyznę –
siła przyzwyczajenia jest bowiem tak potężna, że należy lękać się, by nie
zostać złapanym przez te roztaczające się wokół przyjemności, których uroki
zakłócić mogą równowagę i spokój. Prowadzi to dalej do złych wyborów,
czyniąc świeżymi te wspomnienia, które raczej należałoby oddać niepamięci.
Wielu ludzi zmądrzało opuszczając ojczyznę.
Filon z Aleksandrii, De praemiis et poenis IV, 12, tłum. własne
Powstrzymanie się od przemocy
jako zasada moralna wielkich religii
Wobec innych nie należy postępować w taki sposób, jakiego sobie
samym byśmy nie życzyli – to jest istota moralności. Mahabharata XIII,
114.8
Stan, który dla mnie jest nie do zniesienia, tak samo niesie cierpienie
innym. Jak mógłbym go kumuś życzyć? Mowy Buddy V, 353.35-354.2
Nie czyń innemu, czego od niego doświadczyć byś nie chciał.
Sabbath 3a
Wszystko, czego dla siebie pragniecie od innych, im także nieście.
Mat 7,12; Łuk 6,31
Żaden z was nie zasługuje na miano wierzącego, jak długo bratu swemu
nie życzy tego samego, czego dla siebie pragnie.
Czternaście Hadisów 13
Nauka o akedii
Demon wypalenia (akedia)
nazywany jest demonem południa i
spośród wszystkich demonów jest
on najbardziej dokuczliwy. Wpierw
budzi w mnichu wrażenie, jakoby
słońce na niebie się nie poruszało
a dzień dłużył się do pięćdziesięciu
godzin. Dalej budzi w nim potrzebę
wspięcia się ku oknu celi oraz
pragnienie ucieczki. Zaczyna
drążyć w nim niechęć do
codziennych zajęć, otępienie,
wreszcie nienawiść do tego miejsca
i własnego losu.
Ewagriusz Pontyjski, Praktikos, oprac. G.
Bunge, Beuron 2008, s. 95, tłum. własne.
W swych pismach Ewagriusz
definiuje akedię jako „uśpienie duszy”
(...) Tak wyraża podstawowy element
akedii, podobnie jak dzisiejsza
psychiatria rozumie podstawowy
przejaw depresji: jako utratę siły
oddziaływania lub jako atonię.
Zarówno dla stanu akedii, jak i dla
współcześnie rozumianej depresji
charakterystyczna jest utrata
witalności oraz bogactwa doznań.
Także dzisiaj mamy do czynienia z
problemami odpowiadającymi
specyficznemu znaczeniu akedii – są
to „wyczerpanie”, „chroniczne
zmęczenie”, „burnout”.
D. Hell, Die Sprache der Seele verstehen. Die
Wüstenväter als Therapeuten, Freiburg 2002, s.
117, tłum. własne.
Filozofia Augustyna
32







Główne dzieła: Confessiones, De Trinitate,
Soliloquia, De civitate Dei
Przedmiot poznania: własna dusza i Bóg (koncepcja
cogito, dyspozycja introspekcji, zasada wolności,
koncepcja wolnej woli)
Teoria poznania i metafizyka: illuminatio
Creatio ex nihilo a creatio continua
Szczęście – Dobro – Bóg (Mihi adhaerere Deo bonum
est)
Teodycea i łaska (predestynacja; kategoria miłości)
Civitas Dei a civitas terrena
Etyka Augustyna
1.
2.
3.
4.
5.
6.
Poznanie etyczne jako iluminacja
Konieczność i niezmienność prawd
moralnych oraz zasad postępowania
Prawo naturalne
Wola i sumienie
Grzech i niewiedza
Wspólnota (państwo ziemskie, państwo boże)
Augustiańska introspekcja
Nescio – scio
Si enim falor, sum
(Soliloquia II 1,1)
(De Trinitate X, 10)
- Chcesz poznać siebie?
- Tak.
- Czy jesteś pewien, że
istniejsz?
- Tak.
- Skąd wiesz?
- Nie wiem.
- Czy wiesz, że się poruszasz?
- Nie wiem.
- Czy wiesz, że myślisz?
- Wiem.
Nikt nie może wątpić, że
żyje, że pamięta, że
poznaje, że chce, że
myśli, że sądzi. Jeśli
wątpi, to poznaje, że
wątpi; jeśli wątpi, to wie,
że nie wie. We wszystko
można wątpić, tylko nie
w to, że się wątpi, wtedy
zniknęłaby sama
możliwość wątpienia.
Nawet jeśli się mylę,
jestem.
Civitas Dei, civitas terrena
„... są dwa państwa, dziś przemieszane ze sobą w ciele, ale w
duszy rozdzielone” (Augustyn, In Ps., 136,1)
„Jeżeli zasadą moralności jest miłość Boga, a istotą
zła jest odejście od Niego, wynika stąd wniosek, iż
rodzaj ludzki można podzielić na dwa wielkie obozy,
na tych którzy kochają Boga i przekładają Go nad
siebie oraz tych, którzy wynoszą siebie ponad
Boga; ludzie ostatecznie określają się charakterem
swojej woli, charakterem dominującej w nich
miłości. Augustyn patrzy na historię rodzaju
ludzkiego jak na historię dialektyki dwóch zasad –
zasady kształtującej Miasto-Jerozolimę oraz zasady
kształtującej Miasto-Babilon.”
F. Copleston, Historia filozofii , t. II, tłum. S. Zalewski, s. 101
Augustyn: Wyznania
Przerażony moimi grzechami i brzemieniem mojej
nędzy biłem się z myślami i zamierzałem nawet uciec
do pustelni. Lecz zabroniłeś mi tego i umocniłeś mnie
słowami: „Oto za wszystkich Chrystus umarł”, aby ci
którzy żyją, już nie dla siebie żyli, ale dla Tego, który za
nich umarł”. Oto Ciebie, Panie, obarczam moimi
troskami, abym mógł żyć. Odtąd będę rozważał cuda
twego Prawa. Znasz moją niewiedzę, słabość moją,
poucz mnie i uzdrów mnie. Przecież Syn Twój jedyny, w
którym ukryte są wszystkie skarby mądrości i wiedzy,
odkupił mnie krwią własną. Niechże mnie nie oczerniają
pyszni, bo pamiętam o cenie, jaką za mnie zapłacono.
Pożywam ją i piję, i udzielam jej innym, którzy jedzą i są
nasyceni i chwalą Pana, dążąc do Niego.
X 43, tłum. Z. Kubiak
37
Augustyn
Prezentacja poglądów religijnych
i etycznych na podstawie „Wyznań”
Poznanie wg Augustyna - wprowadzenie
38



Empiria – Persona
Epistemologia –
Substantia
Ontologia –
Animus
Zagadnienia egzaminacyjne (wykłady 13-15)
39


Poglądy neoplatońskie: Filon z Aleksandrii,
Plotyn, Porfiriusz i Proklos
Charakterystyka postaci Augustyna z Hippony
na podstawie jego „Wyznań”
DZIĘKUJĘ ZA
WSPÓLNY SEMESTR!