doc1 Od Redakcji - Bank i Kredyt
download 
Reklamacja Transkrypt
1 Od Redakcji - Bank i Kredyt
BANK I KREDYT c z e r w i e c 2 0 0 2 Od Redakcji 1 Dariusz Daniluk W zale˝noÊci od stanu prawnego, tradycji organizacyjnych oraz uwarunkowaƒ kulturowych i technologicznych w ró˝nych paƒstwach, bran˝ach i instytucjach odmiennie definiuje si´ w wymiarze praktycznym poj´cie kontroli wewn´trznej oraz jej cele, zadania i formy dzia∏ania. Obecnie definicje te mogà byç odnoszone do odpowiednich standardów mi´dzynarodowych, w których generalnie zwraca si´ uwag´ na szczególne znaczenie kontroli wewn´trznej jako elementu procesu zarzàdzania. Bez w∏aÊciwie zorganizowanej kontroli wewn´trznej trudno bowiem d∏ugofalowo osiàgnàç w organizacji zamierzone cele w sposób efektywny, zgodny z obowiàzujàcymi regulacjami wewn´trznymi i przepisami zewn´trznymi, oraz rzetelnie odzwierciedliç zachodzàce procesy w sprawozdaniach finansowych. Warunkiem powodzenia jest stworzenie odpowiednio sprawnego systemu, w którym mechanizmy kontrolne sà zintegrowane z procesami planowania zadaƒ, ich wykonywaniem oraz monitorowaniem. Wa˝nym sk∏adnikiem takiego systemu jest zazwyczaj wyspecjalizowana jednostka kontrolna dzia∏ajàca w ramach struktury organizacyjnej danej instytucji. W Narodowym Banku Polskim, zgodnie z obowiàzujàcymi przepisami wewn´trznymi, od wielu lat funkcjonuje system kontroli wewn´trznej, którego istotnym elementem jest Departament Rewizji obejmujàcy swojà dzia∏alnoÊcià wszystkie departamenty i jednostki organizacyjne Banku. Realizuje on na bie˝àco trzy podstawowe funkcje: – kontrolnà – w ramach której koncentruje si´ na badaniu zgodnoÊci dzia∏alnoÊci NBP z przepisami powszechnie obowiàzujàcymi oraz wewn´trznymi aktami normatywnymi, – sygnalizacyjnà – polegajàcà na niezw∏ocznym reagowaniu na wyst´powanie w dzia∏alnoÊci Banku niekorzystnych tendencji lub negatywnych zjawisk, – prewencyjnà – w ramach której przeciwdzia∏a wyst´powaniu niepo˝àdanych skutków w dzia∏alnoÊci NBP. Funkcje te realizowane sà w szczególnoÊci poprzez: kontrol´ czynnoÊci zwiàzanych z dzia∏alnoÊcià emisyjnà NBP i czynnoÊci kasowo-skarbcowych, badanie prawid∏owoÊci operacji bankowych, prawid∏owoÊci i rzetelnoÊci sprawozdawczoÊci, poprawnoÊci funkcjonowania systemów elektronicznego przetwarzania danych oraz ocen´ przestrzegania tajemnicy paƒstwowej, s∏u˝bowej i bankowej. Departament Rewizji bada równie˝ mechanizmy kontroli wewn´trznej w NBP. Z uwagi na specyfik´ prowadzonej dzia∏alnoÊci ma ona charakter planowy i sformalizowany oraz odbywa si´ zgodnie z wewn´trznymi procedurami rewizyjnymi. Roczny plan dzia∏ania Departamentu po rozpatrzeniu przez Zarzàd zatwierdza Prezes NBP. Prezes NBP i Zarzàd Banku sà te˝ informowani o wynikach dzia∏aƒ kontrolnych. Zaprezentowany powy˝ej zakres dzia∏ania Departamentu Rewizji oraz dotychczasowy sposób wykonywania czynnoÊci rewizyjnych sà zgodne z klasycznym podejÊciem do problematyki kontroli w bankach centralnych w Europie. Jednak z uwagi na fakt, ˝e banki te podlegajà ró˝norodnym zmianom (funkcjonalnym, technologicznym, prawnym i organizacyjnym), a banki krajów cz∏onkowskich Unii Europejskiej funkcjonujà w ramach Europejskiego Systemu Banków Centralnych (ESBC) istotnie zmienia si´ podejÊcie do problematyki kontroli wewn´trznej. Sprzyja temu wysoka dynamika zmian w bezpoÊrednim otoczeniu banków centralnych oraz sta∏y rozwój metod i technik kontroli, których stosowanie w codziennej pracy staje si´ warunkiem koniecznym sprawnego zarzàdzania ka˝dà skomplikowanà instytucjà. W szczególnoÊci nast´puje stopniowe adaptowanie do potrzeb banków centralnych standardów tzw. audytu wewn´trznego, rozumianego jako szczególny rodzaj niezale˝nej dzia∏alnoÊci kontrolnej i doradczej prowadzonej przez wyspecjalizowanà jednostk´ organizacyjnà (departament) na rzecz danej instytucji. Zjawiska te zosta∏y odpowiednio wczeÊnie wzi´te pod uwag´ tak˝e przez Zarzàd NBP. Dlatego te˝ jednym z elementów przygotowania Banku do cz∏onkostwa w ESBC i zwi´kszania bezpieczeƒstwa dzia∏ania oraz sprawnoÊci funkcjonowania ca∏ej instytucji b´dzie przekszta∏cenie do dnia 1 stycznia 2003 r. obecnego Departamentu Rewizji w Departament Audytu Wewn´trznego. Funkcja audytu wewn´trznego w NBP, oprócz kontynuacji i naturalnego twórczego rozwijania tradycyjnych metod i technik kontrolnych, obejmie tak˝e nowe jakoÊciowo kwestie. W szczególnoÊci przedmiotem zainteresowania audytorów powinny byç: – skutecznoÊç i efektywnoÊç systemów kontroli wewn´trznej w NBP, – adekwatnoÊç systemów identyfikacji, pomiaru i analizy ryzyka w Banku do charakteru, êróde∏ i skali zagro˝eƒ, – sposób i jakoÊç zarzàdzania ryzykiem, – sprawnoÊç instytucji w zarzàdzaniu zmianami. Nale˝y podkreÊliç, ˝e jednym z najistotniejszych wyzwaƒ w pracy audytorów b´dzie koniecznoÊç ka˝dorazowego zakoƒczenia badaƒ danego tematu nie tylko obiektywnà diagnozà sytuacji (stanu zastanego), ale przede wszystkim wydaniem opinii o poziomie ryzyka i prawid∏owoÊci post´powania badanej jednostki w uk∏adzie dynamicznym (wzgl´dem stanu po˝àdanego) oraz sformu∏owaniem stosownych rekomendacji. Priorytetem powinno byç bowiem zapobieganie powstawaniu zagro˝eƒ, nieprawid∏owoÊci i uchybieƒ oraz pomoc w poszukiwaniu przyczyn ich istnienia. Z punktu widzenia kontrolowanych istotnà zmianà powinno byç skrócenie czasu trwania badaƒ w danej jednostce. B´dzie to mo˝liwe dzi´ki wzmocnieniu funkcji analitycznych w ramach Departamentu Audytu Wewn´trznego oraz stosowaniu w praktyce przez audytorów nowoczesnych metod i narz´dzi kontrolnych wspartych specjalistycznym oprogramowaniem. Dariusz Daniluk Dyrektor Departamentu Rewizji NBP 4 Leokadia Or´ziak czerwiec BANK I KREDYT 2002 ROK XXXIII Polityka bud˝etowa na obszarze euro (cz. I) 13 Andrzej Rzoƒca 19 Ma∏gorzata Janicka Niekeynesowskie skutki zacieÊnienia polityki fiskalnej Proces tworzenia jednolitego rynku finansowego Unii Europejskiej - stan obecny i perspektywy 31 Piotr Zapadka 44 Micha∏ Kubicz Instytucje polskiego rynku finansowego Cele i funkcje Prawa dewizowego w obliczu kryzysów walutowych 53 Adam Adamczyk, Jolanta Iwin Analiza op∏acalnoÊci kredytów indeksowanych i walutowych w warunkach gwa∏townych zmian cen na rynku walutowym 58 Miros∏awa Kaczmarek Jak prowadziç segmentacj´ klientów? Metody wielowymiarowej segmentacji klientów na rynku us∏ug bankowych 63 Marzena Wrona System obcià˝eƒ fiskalnych banków w Polsce. Aspekty prawno-finansowe 71 Summaries €uro od A do Z Jolanta Zombirt Wp∏yw euro na rynki kapita∏owe Wydawca Kolegium Redakcyjne Projekt Narodowy Bank Polski, 00-919 Warszawa, ulica Âwi´tokrzyska 11/21, Piotr Boguszewski, El˝bieta Czarny Ryszard Czerniawski, Dariusz Daniluk, Ryszard Kokoszczyƒski, Karol Lutkowski Zofia Musia∏ (zast´pca redaktora naczelnego), Bogus∏aw Pietrzak (redaktor naczelny) Danuta Stasiak - Lipowska Iwona Stefaniak (sekretarz redakcji) DOCTORAD telefony 653 20 77 (redaktor naczelny), 653 23 35 (zast´pca redaktora naczelnego), 653 25 71 (sekretarz redakcji), fax 653 13 21 http://www.nbp.pl Sk∏ad i Druk Drukarnia NBP Prenumerata „RUCH” SA - wp∏aty na prenumerat´ przyjmujà: jednostki kolporta˝owe w∏aÊciwe dla miejsca zamieszkania lub siedziby prenumeratora (dostawa w sposób uzgodniony). Wp∏aty przyjmuje Oddzia∏ Krajowej Dystrybucji Prasy „RUCH“ SA na konto: Pekao SA IV O/Warszawa 12401053-40060347-2700-401112-001 lub kasa Oddzia∏u. Cena prenumeraty ze zleceniem dostawy za granic´ jest o 100% wy˝sza od krajowej. Zlecenia na prenumerat´ dewizowà, przyjmowane od osób zamieszka∏ych za granicà, realizowane sà od dowolnego numeru w danym roku kalendarzowym. Wp∏aty sà przyjmowane na okresy kwartalne w terminie: do 5.12 - na I kw. nast´pnego roku, do 5.03 na II kw.br., do 5.06 na III kw. br., do 5.09 na IV kw. br. Informacje o warunkach prenumeraty w „RUCH” SA OKDP, 00-958 Warszawa, ul. Jana Kazimierza 31/33 mo˝na uzyskaç pod tel. 532-87-31, 532-88-20. Prenumerata w∏asna i sprzeda˝ pojedynczych egzemplarzy: Narodowy Bank Polski - Departament Komunikacji Spo∏ecznej , 00-919 Warszawa, ulica Âwi´tokrzyska 11/21, konto: Centrala NBP - Departament Operacyjno-Rachunkowy nr konta NBP DOR 10100000-13-209-99 2002 r. - 144,00 z∏; 1 egz. - 12,00 z∏ Redakcja zastrzega sobie prawo do skracania i opracowywania redakcyjnego tekstów. Artyku∏ów nie zamówionych nie zwracamy. 4 Polityka Bud˝etowa BANK I KREDYT c z e r w i e c 2 0 0 2 Polityka bud˝etowa na obszarze euro (cz. I) Leokadia Or´ziak Deficyty bud˝etowe we wspó∏czesnej gospodarce DoÊwiadczenia wielu krajów wynikajàce z minionych dziesi´cioleci pokazujà, ˝e zakumulowany d∏ug publiczny, b´dàcy efektem kolejnych deficytów bud˝etowych, k∏adzie si´ cieniem na perspektywy rozwoju gospodarczego. Wyst´pujàce w sposób trwa∏y du˝e deficyty bud˝etowe istotnie ograniczajà mo˝liwoÊç zastosowania polityki bud˝etowej jako instrumentu stabilizowania gospodarki. Cz´sto wi´c polityka ta nie jest w stanie odpowiedzieç w po˝àdany spo∏ecznie sposób na skutki powa˝nego os∏abienia koniunktury. Du˝y deficyt bud˝etowy, b´dàcy w istotnej cz´Êci skutkiem wysokich kosztów obs∏ugi d∏ugu publicznego, uniemo˝liwia faktycznie z∏agodzenie obcià˝eƒ podatkowych oraz zwi´kszenie wydatków socjalnych. Ponadto, wysokie realne stopy procentowe, b´dàce jednym z rezultatów du˝ego zad∏u˝enia publicznego, stanowià hamulec rozwoju inwestycji prywatnych, a co za tym idzie tak˝e produkcji i konsumpcji. Ostatecznie wi´c brak równowagi finansów publicznych powoduje odciàganie zasobów finansowych od ich mo˝liwie najbardziej produktywnego zastosowania. To z kolei nie pozostaje bez wp∏ywu na ogólnà równowag´ na rynku towarów i us∏ug, a w efekcie tak˝e na kszta∏towanie si´ cen. Presja na ceny w rezultacie tego stanu rzeczy mo˝e sk∏aniaç bank centralny do utrzymywania stóp procentowych na wy˝szym poziomie, ni˝ by∏oby to konieczne w innym przypadku. Z drugiej strony patrzàc, mo˝na stwierdziç, ˝e zdrowe finanse publiczne, sprzyjajàc utrzymaniu sta- bilnoÊci cen, stwarzajà dobre warunki do trwa∏ego wzrostu gospodarczego, a co za tym idzie poprawy poziomu ˝ycia spo∏eczeƒstwa1. Nie mo˝na te˝ zapominaç o tym, ˝e nadmierne deficyty bud˝etowe ograniczajà pole manewru w∏adz danego kraju w przypadku nastàpienia nadzwyczajnych zdarzeƒ (wstrzàsów), niosàcych ze sobà gwa∏towne pogorszenie si´ sytuacji okreÊlonych regionów, sektorów czy grup spo∏eczeƒstwa. Mo˝liwoÊci ∏agodzenia ujemnych skutków tych zdarzeƒ mogà byç wtedy bardzo ograniczone. Nale˝y te˝ wskazaç, ˝e du˝e deficyty przyczyniajà si´ do relatywnie wysokiej wra˝liwoÊci polityki bud˝etowej na wzrost rynkowych stóp procentowych. Mo˝e to nieuchronnie powodowaç presj´ na bank centralny, by wp∏ynà∏ na obni˝k´ tych stóp. ˚aden kraj nie mo˝e w swej polityce bud˝etowej nie uwzgl´dniaç potencjalnych relacji uczestników mi´dzynarodowych rynków finansowych. Wiadomo, ˝e niezdyscyplinowana polityka prowadzi do spadku wiarygodnoÊci danego kraju na arenie mi´dzynarodowej, wp∏ywa na wzrost zwiàzanego z nim ryzyka i kosztów pozyskiwania Êrodków finansowych przez podmioty z tego kraju. Dodatkowym bodêcem do szczególnej troski o stan finansów publicznych w krajach wysoko uprzemys∏owionych jest post´pujàcy proces starzenia si´ spo∏eczeƒstwa, niosàcy perspektyw´ du˝ych obcià˝eƒ bud˝etowych na cele emerytalne. Unikni´cie zwiàzanego 1 Na ten temat zob. szerzej np. Remember fiscal policy? „The Economist” z 19 stycznia 2002 r. BANK I KREDYT c z e r w i e c 2 0 0 2 z tym mo˝liwego za∏amania finansów publicznych wymaga ju˝ obecnie zachowania ostro˝noÊci w polityce bud˝etowej. Polityka gospodarcza w ramach Unii Gospodarczej i Walutowej Ustanowienie z dniem 1 stycznia 1999 r. Unii Gospodarczej i Walutowej (UGW) w ramach Unii Europejskiej i powo∏anie do ˝ycia ponadnarodowej instytucji, jakà jest Europejski Bank Centralny (EBC), kszta∏tujàcej jednolità polityk´ pieni´˝nà na obszarze euro, w sposób fundamentalny zmieni∏o istniejàce poprzednio ramy do prowadzenia polityki gospodarczej przez kraje cz∏onkowskie tego obszaru. W wyniku przyj´tego rozwiàzania nastàpi∏ transfer na szczebel Unii narodowych kompetencji w dziedzinie polityki pieni´˝nej i kursowej. Polityka gospodarcza, w tym w szczególnoÊci polityka bud˝etowa, polityka kszta∏towania rynku pracy i zatrudnienia, oraz polityka przemian strukturalnych, zasadniczo pozosta∏a na szczeblu narodowym (a cz´Êciowo tak˝e regionalnym i lokalnym). Podlega ona jednak wspólnemu nadzorowi oraz pewnej koordynacji. W obecnym kszta∏cie UGW nie wyst´puje wyraênie wskazane „centrum decyzyjne dla polityki gospodarczej”, tak jak to uzgodniono przy pierwszej próbie ustanowienia takiej unii, którà podj´to na podstawie tzw. Raportu Wernera z 1970 r. (a uni´ t´ planowano ustanowiç do 1980 r.). Wtedy taki centralny, wspólnotowy oÊrodek decyzyjny, majàcy mieç istotny wp∏yw na ogólnà polityk´ gospodarczà Wspólnoty, zosta∏ przewidziany. Byç mo˝e potencjalnie du˝a utrata suwerennoÊci narodowej przez kraje cz∏onkowskie, b´dàca skutkiem ustanowienia takiego centrum, sta∏a si´ jednym z kluczowych czynników, które wp∏yn´∏y na niepowodzenie podj´tego wówczas projektu. Uwzgl´dniajàc te doÊwiadczenia oraz bioràc pod uwag´ dotychczasowy brak gotowoÊci krajów Wspólnoty do wyzbywania si´ suwerennych uprawnieƒ w polityce gospodarczej, przy kszta∏towaniu za∏o˝eƒ obecnie istniejàcej UGW zrezygnowano z centralizacji polityki bud˝etowej. By∏o to po prostu konieczne po to, by idea unii walutowej zosta∏a urzeczywistniona. W tej sytuacji trzeba by∏o skonstruowaç takie rozwiàzania, które respektujàc narodowy charakter polityki gospodarczej, by∏yby w sposób zadowalajàcy dostosowane do scentralizowanej polityki pieni´˝nej. Rola polityki bud˝etowej w obszarze jednowalutowym Uni´ walutowà mo˝na uznaç za finalny etap procesu integracji walutowej. Z kolei samà integracj´ walutowà, która mia∏a miejsce od poczàtku istnienia Wspólnoty Polityka Bud˝etowa 5 Europejskiej, mo˝na okreÊliç jako proces ograniczania zmiennoÊci rynkowych kursów walutowych, prowadzàcy ostatecznie do zastàpienia jednym pieniàdzem walut narodowych integrujàcych si´ krajów. W trwajàcych od dawna dyskusjach w literaturze ekonomicznej na temat tej integracji wiele miejsca poÊwi´cano kwestii tzw. optymalnych obszarów walutowych (OOW). Obszar taki najogólniej mo˝na zdefiniowaç jako organizm obejmujàcy odr´bne kraje i mogàcy harmonijnie funkcjonowaç bez potrzeby korzystania ze zmian kursu mi´dzy walutami tych krajów (o ile waluty te jeszcze istniejà) bàdê przy istnieniu jednej waluty na ca∏ym tym obszarze. W ramach OOW dzia∏ajà bowiem inne mechanizmy dostosowawcze (elastycznoÊç p∏ac, bezproblemowa migracja si∏y roboczej mi´dzy regionami, odpowiednio du˝e transfery z krajów bogatszych do biedniejszych), które rekompensujà utrat´ kursu walutowego jako instrumentu przywracania konkurencyjnoÊci towarów danego kraju. W ten sposób mo˝liwe jest minimalizowanie skutków spo∏ecznych, zwiàzanych na ogó∏ ze wzrostem bezrobocia mogàcych wyniknàç z tytu∏u tzw. wstrzàsów (szoków) asymetrycznych, tzn. zdarzeƒ ró˝nej natury i pochodzenia (np. znaczàcy spadek cen na rynku mi´dzynarodowym na produkty wa˝ne dla eksportu danego kraju), które mogà dotknàç jeden bàdê kilka krajów obszaru w sposób odmienny ni˝ pozosta∏e kraje. Literatura dotyczàca OOW zasadniczo zaleca scentralizowanie na szczeblu unii walutowej istotnej cz´Êci polityki bud˝etowej (podatki i wydatki)2. Centralizacja taka ma s∏u˝yç m.in. zapewnieniu niezb´dnych transferów finansowych do krajów obszaru borykajàcych si´ ze skutkami ewentualnych wstrzàsów o charakterze asymetrycznym. W Raporcie Wernera z 1970 r. zalecenia co do centralizacji polityki bud˝etowej zosta∏y uwzgl´dnione, bowiem przewidziano w nim, ˝e unia walutowa, którà mia∏y utworzyç kraje Wspólnoty, powinna by∏a dysponowaç w∏asnym bud˝etem o skali zbli˝onej do tej, która wyst´puje w paƒstwa federalnych, oraz znaczàcymi uprawnieniami w kszta∏towaniu podatków. Mimo zaniechania w latach siedemdziesiàtych realizacji tego projektu, idea federalnego bud˝etu zosta∏a ponownie szerzej podj´ta 1977 r. w przygotowanym na zlecenie ówczesnej Komisji Wspólnot Europejskich specjalnym raporcie (tzw. Raport MacDougalla – MacDougall Report) na temat roli finansów publicznych w integracji europejskiej3. W raporcie stwierdzono, ˝e Wspólnota w tym czasie nie by∏a wystarczajàco „jednolita politycznie”, aby powierzyç jej prawo decydowania o takich „dobrach publicznych”, istotnych dla spo∏e2 Por. np. P.B. Kenen: The theory of optimum currency areas: an eclectic view. W: R.A. Mundell, A.K. Swoboda (eds): Monetary Problems of the International Economy. Chicago University Press, Chicago 1969. 3 Report of the Study Group on the Role of Public Finance in European Integration (the MacDougall Report). European Commission, Economic and Finance Series, General Report, Brussels 1977. 6 Polityka Bud˝etowa czeƒstw krajów cz∏onkowskich, jak bezpieczeƒstwo, edukacja, ochrona zdrowia czy obronnoÊç. JednoczeÊnie jednak wskazano, ˝e poczucie wspólnego losu, odró˝niajàce te kraje od paƒstw spoza Wspólnoty, powinno byç wystarczajàcym uzasadnieniem dla dà˝enia do federalizmu fiskalnego. Federalizm ten z kolei zosta∏ uznany za konieczny do zapewnienia ˝ywotnoÊci przysz∏ej unii walutowej. W raporcie okreÊlono trzy etapy integracji prowadzàcej do stadium federalizmu fiskalnego: – pierwszy to integracja przedfederacyjna (prefederal integration), w ramach której centralny bud˝et wynosi∏by 2-2,5% PKB Wspólnoty jako ca∏oÊci; – drugi to federacja dysponujàca relatywnie niewielkim centralnym bud˝etem - rz´du 5-7% PKB Wspólnoty; – trzeci to federacja majàca bud˝et centralny na poziomie 20-25% PKB Wspólnoty. Ta etapowa ewolucja mia∏aby doprowadziç we Wspólnocie do sytuacji podobnej do tej, jaka wyst´puje w obr´bie pojedynczego kraju. W ramach takiego kraju redystrybucja regionalna dokonuje si´ automatycznie, gdy˝ regiony, których sytuacja uleg∏a pogorszeniu, z jednej strony wp∏acajà mniej do bud˝etu centralnego, a z drugiej otrzymujà wi´cej w formie ró˝nych Êwiadczeƒ. W ten sposób transfery dokonujàce si´ wewnàtrz kraju pozwalajà stabilizowaç sytuacj´ jego poszczególnych regionów. Bioràc to pod uwag´, autorzy raportu wyraênie podkreÊlili, ˝e odpowiednio du˝y wspólny bud˝et w ramach unii walutowej jest konieczny do ∏agodzenia ujemnych skutków ró˝nych wstrzàsów, które mogà dotknàç poszczególne kraje, b´dàce w istocie regionami tej unii. W przeciwnym razie - tj. bez znaczàcej centralizacji uprawnieƒ bud˝etowych - trudno b´dzie przezwyci´˝aç potencjalne napi´cia spo∏eczne, a to z kolei zagrozi∏oby trwa∏oÊci unii walutowej. W celu poparcia idei federalizmu fiskalnego w odniesieniu do unii walutowej tak˝e wspó∏czeÊni autorzy odwo∏ujà si´ do doÊwiadczeƒ rzeczywiÊcie istniejàcych paƒstw federalnych. Na przyk∏ad w Stanach Zjednoczonych dzi´ki istnieniu federalnego systemu fiskalnego, mo˝liwa jest poprawa sytuacji bud˝etowej stanów dotkni´tych ró˝nymi niekorzystnymi zjawiskami. Jak si´ ocenia, automatyczne transfery z bud˝etu federalnego, b´dàce skutkiem mniejszych wp∏ywów podatkowych z danego stanu i wi´kszych wyp∏at na jego rzecz, sà w stanie wyrównaç 30-40% spadku dochodów bud˝etu stanowego. Wyciàga si´ stàd wniosek, ˝e stabilna unia walutowa w ramach UE wymaga funkcjonowania podobnego mechanizmu. Jest to szczególnie istotne, zwa˝ywszy na stosunkowo niskà mobilnoÊç si∏y roboczej w obr´bie Unii oraz sztywnoÊç p∏ac w krajach cz∏onkowskich. W tych warunkach wstrzàsy, które mog∏yby w sposób specyficzny dotknàç niektóre regiony, prowadzi∏yby tam do bezrobocia i znacznego spadku dochodów osobistych4. BANK I KREDYT c z e r w i e c 2 0 0 2 Bioràc pod uwag´ doÊwiadczenia istniejàcych federacji, mo˝na ponadto stwierdziç, ˝e scentralizowanie polityki bud˝etowej w unii walutowej nie tylko daje mo˝liwoÊç stosunkowo skutecznego dzia∏ania stabilizacyjnego (∏agodzenie skutków cyklicznego rozwoju gospodarki). Pozwala tak˝e na dokonywanie przez centralnà w∏adz´ transferów fiskalnych o charakterze d∏ugoterminowym z bogatszych do biedniejszych regionów unii. Znaczenie tych transferów dla funkcjonowania unii walutowej mo˝e wynikaç z tego, ˝e inwestycje na obszarach s∏abszych ekonomicznie sprzyjajà tam wzrostowi wydajnoÊci pracy i stwarzajà szanse na zmniejszenie dystansu dzielàcego te regiony od bogatych regionów unii. Z kolei przeciwnicy federalnego kierunku integracji argumentujà, ˝e dla krajów uczestniczàcych w obszarze jednowalutowym, czyli pozbawionych mo˝liwoÊci dostosowywania kursu walutowego oraz prowadzenia samodzielnej polityki stóp procentowych, polityka bud˝etowa nabiera znacznie wi´kszej wagi ni˝ przedtem, gdy˝ jest praktycznie jedynym instrumentem, który mo˝e byç wykorzystywany przez w∏adze narodowe w celu reagowania na wstrzàsy zewn´trzne. Mo˝e byç istotna zw∏aszcza wtedy, gdy mobilnoÊç si∏y roboczej jest zbyt niska, by ∏agodziç problemy bezrobocia b´dàce nast´pstwem tych wstrzàsów. Problem mia∏by mniejsze znaczenie, gdyby wstrzàsy te mia∏y jedynie charakter krótkookresowy. Wtedy potencjalny deficyt mo˝na by∏oby w du˝ej mierze sfinansowaç na rynku finansowym. JeÊliby jednak dany kraj ju˝ przedtem zakumulowa∏ du˝y d∏ug publiczny, to tak˝e mo˝liwoÊci pokrycia deficytu Êrodkami pochodzàcymi z rynku finansowego mog∏yby si´ okazaç ograniczone (mniejsza wiarygodnoÊç, wy˝sze koszty). Trudno wi´c by∏oby w∏adzom tego kraju zwalczaç ujemne skutki wstrzàsu zewn´trznego za pomocà polityki bud˝etowej. Nast´pstwem tego by∏by wzrost zapotrzebowania tego kraju na wsparcie finansowe z bud˝etu Unii. Obecny kszta∏t UGW, który zosta∏ stworzony na podstawie podpisanego w lutym 1992 r. w Maastricht Traktatu o Unii Europejskiej, mimo pewnych elementów istotnych dla paƒstwa federalnego (g∏ównie jednolita polityka pieni´˝na, kszta∏towana przez ponadnarodowy bank centralny) bli˝szy jest modelowi, który mo˝na okreÊliç jako przedfederacyjny (nale˝y podkreÊliç, ˝e g∏ównie na wniosek Wielkiej Brytanii z Traktatu o Unii Europejskiej wykreÊlone zosta∏y wszelkie poj´cia typu „federalny” czy „federalistyczny”). Wynika to przede wszystkim z faktu, ˝e mimo ustanowienia UGW, bud˝et ogólny UE (general budget) w relacji do PKB Unii jako ca∏oÊci utrzymany zosta∏ praktycznie na niezmienionym poziomie (czyli 1,27% PKB), a podstawowe kompetencje w sferze bud˝etowej pozosta∏y na szczeblu narodowym. W uj´ciu wzgl´dnym bud˝et ten jest 4 Por. T. Hitiris: European Union Economics. London 1998 Prentice Hall, s.175. BANK I KREDYT c z e r w i e c 2 0 0 2 oko∏o 40-krotnie mniejszy od bud˝etów indywidualnych krajów, przekraczajàcych cz´sto (jeÊli chodzi o dochody bud˝etowe) 40% PKB danego kraju. W 2000 r. w krajach obszaru euro ∏àczne wydatki tzw. sektora rzàdowego (the general government sector), obejmujàcego bud˝et centralny, bud˝ety regionalne i lokalne oraz sektor ubezpieczeƒ spo∏ecznych, stanowi∏y 48,6% PKB tego obszaru jako ca∏oÊci, dochody zaÊ 47,9% PKB (w efekcie deficyt wynosi∏ 0,7% PKB). W przypadku Stanów Zjednoczonych wskaêniki te kszta∏towa∏y si´ odpowiednio na poziomie 32% PKB oraz 34% PKB, a w Japonii 39% PKB i 30% PKB tego kraju5. Relatywnie niewielkie rozmiary unijnego bud˝etu (którego zresztà znaczna cz´Êç, bo oko∏o po∏owy, przeznaczana jest na finansowanie wspólnej polityki rolnej) oznaczajà, ˝e faktycznie nie mo˝e on odgrywaç wi´kszej roli jako mechanizm stabilizowania sytuacji gospodarczej krajów cz∏onkowskich ani gwarantowania dochodów spo∏eczeƒstwa w razie wystàpienia specyficznych dla danego kraju czy regionu wstrzàsów gospodarczych. Funkcje te pozostawione zosta∏y na szczeblu narodowym. W gestii krajów cz∏onkowskich znajdujà si´ wi´c wszelkie dzia∏ania na rzecz stabilizowania koniunktury gospodarczej, mieszczàce si´ w ramach polityki bud˝etowej. Z tych te˝ wzgl´dów na obecnym etapie integracji w ramach Unii Europejskiej jedynie w ograniczonym zakresie by∏oby uzasadnione rozpatrywanie zagadnienia okreÊlanego w literaturze jako „federalizm fiskalny” („fiscal federalism”), który zak∏ada przyznanie odpowiednio du˝ych kompetencji w odniesieniu do finansów publicznych szczeblowi centralnemu (federalnemu) i mniejszym regionom federacji. W podziale tych kompetencji w harmonijnie funkcjonujàcych paƒstwach federalnych uwzgl´dnia si´ na ogó∏ zarówno zasady sprawiedliwoÊci (solidarnoÊci), jak i efektywnoÊci. W tzw. Raporcie Delorsa (opublikowanym w kwietniu 1989 r. przez specjalny Komitet, powo∏any przez Rad´ Europejskà, którym kierowa∏ Jacques Delors – przewodniczàcy Komisji Europejskiej)6, który sta∏ si´ punktem wyjÊcia do okreÊlenia w Traktacie z Maastricht zasad funkcjonowania UGW, kwestia odnoszàca si´ w pewien sposób do federalizmu fiskalnego zosta∏a podj´ta przy ogólnej charakterystyce poj´cia unii gospodarczej, i to jedynie w sposób bardzo skrótowy. Stwierdza si´ 5 Tak znaczne ró˝nice w relacji wydatków i dochodów sektora rzàdowego do PKB mi´dzy obszarem euro a Stanami Zjednoczonymi sà rezultatem odmiennej roli, jakà paƒstwo odgrywa w gospodarce oraz w redystrybucji zasobów mi´dzy sektorami oraz mi´dzy grupami spo∏ecznymi. Na kszta∏t bud˝etu na obszarze euro du˝y wp∏yw majà rozbudowane systemy zabezpieczeƒ socjalnych w krajach cz∏onkowskich, a tak˝e wy˝szy Êredni wiek ludnoÊci ni˝ np. w Stanach Zjednoczonych. Pociàga to za sobà relatywnie wi´ksze wydatki na ochron´ zdrowia oraz na cele emerytalne. Por. The Monetary Policy of the ECB. European Central Bank, Frankfurt am Main 2001, s. 14. 6 Report on Economic and Monetary Union in the European Community. Committee for Study of Economic and Monetary Union (Delors Committee), 12 April 1989, "ECU Newsletter" (Quarterly Publication by San Paolo Bank Holding S.p.A Torino, Italy) 1989, nr 28 – Supplement. Polityka Bud˝etowa 7 tam mianowicie, ˝e uni´ gospodarczà (economic union) charakteryzujà jej nast´pujàce cztery elementy sk∏adowe: 1) jednolity rynek, w ramach którego towary, us∏ugi, si∏a robocza oraz kapita∏y mogà przemieszczaç si´ swobodnie; 2) polityka ochrony konkurencji oraz inne mechanizmy majàce zapewniç niezak∏ócone funkcjonowanie rynku; 3) wspólne polityki sprzyjajàce przemianom strukturalnym oraz rozwojowi regionalnemu; 4) koordynacja polityki makroekonomicznej, w tym stosowanie odpowiednich regu∏ polityki bud˝etowej, zobowiàzujàcych kraje cz∏onkowskie do nieprzekraczania okreÊlonego poziomu deficytu bud˝etowego. Pierwsze dwa elementy zosta∏y urzeczywistnione faktycznie do koƒca 1992 r. Trzeci element, b´dàcy jakimÊ zalà˝kiem federalizmu fiskalnego, jak dotychczas sprowadza∏ si´ do wydatkowania Êrodków z tzw. funduszy strukturalnych (Europejski Fundusz Orientacji i Gwarancji w Rolnictwie – FEOGA – Sekcja Orientacji, Europejski Fundusz Rozwoju Regionalnego, Europejski Fundusz Spo∏eczny, Fundusz SpójnoÊci)7, stanowiàcych integralnà cz´Êç bud˝etu ogólnego UE. Zwa˝ywszy na stosunkowo niewielkie rozmiary tego bud˝etu (w relacji do PKB Unii jako ca∏oÊci), si∏à rzeczy tak˝e jego oddzia∏ywanie w dziedzinie redystrybucji dochodów mi´dzy krajami cz∏onkowskimi nie mo˝e byç zbyt du˝e. Stwierdzenia tego nie zmienia fakt, ˝e dla niektórych krajów Unii, jak np. Irlandii, Hiszpanii czy Portugalii, b´dàcych beneficjentami netto (czyli otrzymujàcymi ∏àcznie wi´cej z unijnego bud˝etu ni˝ wynoszà ich wp∏aty do tego bud˝etu), by∏y to znaczàce fundusze (si´gajàce np. w przypadku Irlandii 4% PKB rocznie). Niekiedy mog∏y wi´c one przyczyniç si´ do zmniejszenia ró˝nic w poziomie zamo˝noÊci mi´dzy najbogatszymi i najbiedniejszymi krajami Wspólnoty. Czwarty element okreÊlajàcy uni´ gospodarczà wskazuje, ˝e Komitet Delorsa, w odró˝nieniu od wspomnianego wy˝ej Komitetu MacDougalla, za∏o˝y∏ decentralizacj´ polityki gospodarczej. Uzna∏ w zwiàzku z tym, ˝e konieczna jest koordynacja narodowych polityk bud˝etowych w taki sposób, bo mo˝liwe by∏o minimalizowanie ryzyka powstawania nadmiernych deficytów w bud˝etach krajów nale˝àcych do obszaru jednowalutowego. Przyj´te tu pragmatyczne podejÊcie jest konsekwencjà pogodzenia si´, przynajmniej na obecnym etapie integracji, z niemo˝liwoÊcià ustanowienia jednolitej polityki bud˝etowej. Ta z kolei jest rezultatem wielu czynników8. WÊród nich wskazuje si´ przede wszyst7 L. Or´ziak: System finansowy Wspólnot Europejskich. W: Unia Europejska. Przygotowania Polski do cz∏onkostwa. Praca pod red. E. KaweckiejWyrzykowskiej i E. Synowiec. Warszawa 2001 Wyd. IKCHZ, s. 455-479. 8 The economic policy framework in EMU. ”Monthly Bulletin” (European Central Bank), listopad 2001, s. 58. 8 Polityka Bud˝etowa kim wyst´pujàcà ciàgle dominacj´ preferencji (wzgl´dów) narodowych w kszta∏towaniu zarówno dochodów, jak i wydatków bud˝etowych. Priorytety dotyczàce polityki podatkowej oraz rodzaju i struktury wydatków z bud˝etu ró˝nià si´ w poszczególnych krajach cz∏onkowskich, niekiedy nawet bardzo powa˝nie. Jest to odbiciem faktu, ˝e tak istotne „dobra publiczne”, jak bezpieczeƒstwo socjalne, ochrona zdrowia, edukacja, bezpieczeƒstwo wewn´trzne i obronnoÊç, zapewniane sà na szczeblu krajowym. Za wa˝ny czynnik, przemawiajàcy za decentralizacjà polityki bud˝etowej, uznaje si´ te˝ istnienie w dalszym ciàgu ró˝nic w sytuacji koniunkturalnej krajów cz∏onkowskich, mimo zbli˝enia stanu ich gospodarek, które nastàpi∏o w wyniku dotychczasowego procesu integracyjnego. Jednolita polityka pieni´˝na, kszta∏towana przez EBC z punktu widzenia obszaru euro jako ca∏oÊci, nie jest w stanie uwzgl´dniç specyficznych potrzeb poszczególnych krajów cz∏onkowskich. Polityka ta jest wi´c dla tych krajów swego rodzaju czynnikiem zewn´trznym, na który nie majà one wp∏ywu. Dysponujàc swobodà w polityce bud˝etowej, rzàdy tych krajów powinny móc reagowaç w po˝àdany dla siebie sposób na zmiany koniunktury. Pozostawienie jednak zupe∏nej dowolnoÊci w tej dziedzinie nie da∏oby si´ z kolei pogodziç z faktem istnienia jednolitej polityki pieni´˝nej, realizowanej ze szczebla centralnego, nastawionej na zwalczanie inflacji. Stàd koniecznoÊç koordynacji krajowych polityk bud˝etowych i wprowadzenia wià˝àcych regu∏ co do salda bud˝etu. Takie podejÊcie, przyj´te przez Komitet Delorsa, znalaz∏o odzwierciedlenie w postanowieniach Traktatu z Maastricht dotyczàcych kryteriów zbie˝noÊci odnoszàcych si´ do finansów publicznych. Spe∏nienie tych kryteriów zosta∏o uznane przez twórców UGW za warunek wst´pny pe∏nego uczestnictwa w tej unii. Przyj´to ponadto, ˝e pewne ograniczenia w polityce fiskalnej potrzebne sà dla zapewnienia stabilnoÊci funkcjonujàcej ju˝ unii walutowej. Warto tu przywo∏aç pojawiajàce si´ w literaturze stwierdzenie, ˝e ustanowienie wskazanych wy˝ej kryteriów mia∏o te˝ pewne przyczyny o charakterze politycznym. Otó˝ np. D. Owen i P. Cole wyra˝ajà poglàd, ˝e Niemcy mia∏y nadziej´, i˝ w efekcie przyj´cia surowych wymagaƒ wobec stanu finansów publicznych niektóre kraje, np. W∏ochy, nie b´dà w stanie uzyskaç pe∏nego cz∏onkostwa w UGW. To z kolei zwi´kszy∏oby szanse na to, ˝e euro b´dzie walutà silnà9. Podstawowe znaczenie w ustanowieniu wià˝àcych regu∏ w odniesieniu do kszta∏towania polityki bud˝etowej przez kraje nale˝àce do unii walutowej odegra∏y jednak argumenty natury ekonomicznej. Do najwa˝niejszych wÊród nich mo˝na zaliczyç: 9 Por. D. Owen, P. Cole: EMU in perspective. Understanding monetary union. Pearson Education Limited, Haarlow, 1999, s. 112. BANK I KREDYT c z e r w i e c 2 0 0 2 Minimalizowanie negatywnego wp∏ywu deficytów w bud˝etach narodowych na stopy procentowe w ca∏ej Unii Du˝y deficyt bud˝etowy w jednym bàdê kilku krajach cz∏onkowskich mo˝e skutkowaç tendencjà do wzrostu stóp procentowych na ca∏ym obszarze Unii. Unia jest bowiem jednolitym rynkiem finansowym, charakteryzujàcym si´ m.in. swobodnym przep∏ywem kapita∏ów mi´dzy krajami cz∏onkowskimi. Oznacza to, ˝e rzàdy tych krajów, emitujàc papiery skarbowe na pokrycie deficytów bud˝etowych, mogà korzystaç z oszcz´dnoÊci wyst´pujàcych w innych krajach nale˝àcych do jednolitego rynku. Im wi´ksze by∏oby zapotrzebowanie na Êrodki finansowe na pokrycie tych deficytów, tym silniejsza mog∏aby byç tendencja do wzrostu rynkowych stóp procentowych w ca∏ym obszarze gospodarczym. Negatywne konsekwencje wyst´powania tej tendencji (g∏ównie w postaci wy˝szego oprocentowania kredytów, wy˝szych kosztów obs∏ugi istniejàcego zad∏u˝enia) dotkn´∏yby tak˝e podmioty, w tym rzàdy, z krajów dbajàcych o dyscyplin´ bud˝etowà. Z tego punktu widzenia szczególnie niekorzystnym zjawiskiem by∏by nadmierny deficyt, o trwa∏ym charakterze, w du˝ym kraju cz∏onkowskim (a jeszcze gorzej by∏oby, gdyby taki deficyt wyst´powa∏ w wi´cej ni˝ w jednym du˝ym kraju Unii). Móg∏by on powodowaç nie tylko wzrost stóp procentowych we wszystkich krajach, ale tak˝e absorpcj´ istotnej cz´Êci istniejàcych w Unii oszcz´dnoÊci. Ograniczanie ryzyka dla stabilnoÊci cen wynikajàcego ze zbyt ekspansywnej polityki bud˝etowej Zbyt ekspansywna polityka bud˝etowa, prowadzàca do nadmiernego deficytu bud˝etowego, a dalej idàc do zbyt du˝ego d∏ugu publicznego, mo˝e ostatecznie przyczyniç si´ do kryzysu finansowego w danym kraju cz∏onkowskim. Kraj ten bowiem mo˝e stanàç przed trudnoÊciami w pozyskaniu Êrodków na finansowanie deficytu. W takiej sytuacji mo˝e wystàpiç silna presja na bank centralny Unii, aby z∏agodzi∏ swà polityk´ pieni´˝nà i obni˝y∏ stopy procentowe. Wysoki stopieƒ niezale˝noÊci banku centralnego w unijnym systemie w∏adzy móg∏by spowodowaç faktycznà bezskutecznoÊç ró˝nych nacisków na t´ instytucj´. Bank jednak z pewnoÊcià musia∏by rozwa˝yç z jednej strony potencjalne konsekwencje rozluênienia polityki pieni´˝nej, a z drugiej ewentualne koszty mogàce wyniknàç dla ca∏ej Unii z kryzysu bankowego, który mo˝e byç skutkiem za∏amania finansów publicznych w kraju cz∏onkowskim. Nie da si´ wi´c wykluczyç tego, ˝e nawet wysoce niezale˝ny bank centralny, starajàc si´ wybraç mniejsze z∏o, mo˝e zdecydowaç si´ na zmiany w polityce pieni´˝nej sprzeczne z jego pierwotnymi za∏o˝eniami po to, by nie dopuÊciç do masowej upad∏oÊci banków oraz innych instytucji finansowych. Wynikajàce stàd mo˝liwe rozluênienie polityki pieni´˝nej mo˝e zaowocowaç wi´kszà inflacjà. BANK I KREDYT c z e r w i e c 2 0 0 2 Za na∏o˝eniem na kraje uczestniczàce w obszarze jednowalutowym ograniczeƒ w sferze kszta∏towania polityki bud˝etowej przemawia tak˝e to, ˝e rzàdy dopuszczajàc do nadmiernego deficytu, a w efekcie tak˝e zbyt wysokiego d∏ugu publicznego - faktycznie nie by∏y w stanie oprzeç si´ naciskom wywieranym przez si∏y spo∏eczne b´dàce beneficjentami wydatków bud˝etowych. Beneficjenci ci sà cz´stokroç dobrze zorganizowani i mogà skutecznie wp∏ywaç na decyzje rzàdu. Inaczej przedstawia si´ sytuacja pozosta∏ej cz´Êci spo∏eczeƒstwa (podatników), tworzàcej dochody bud˝etowe. Jest ona znacznie liczniejsza ni˝ ci, którzy korzystajà ze Êrodków bud˝etowych, a w rezultacie te˝ znacznie s∏abiej zorganizowana, co utrudnia jej wywieranie skutecznego sprzeciwu wobec wzrostu wydatków bud˝etowych. Nie mo˝na stwierdziç, ˝e wszystkie deficyty sà skutkiem istnienia tego zjawiska, ale stosowanie wspólnie uzgodnionych regu∏, dyscyplinujàcych rzàdy krajów cz∏onkowskich, powinno s∏u˝yç minimalizowaniu ryzyka ich nieodpowiedzialnych dzia∏aƒ w polityce bud˝etowej. SpoÊród cz∏onków UE, Belgia i W∏ochy podawane sà jako przyk∏ady krajów, w których polityka bud˝etowa, skutkujàca zakumulowaniem ogromnego d∏ugu publicznego (wynoszàcego ponad 120% PKB w 1997 r.), faktycznie nie le˝a∏a w ich interesie10. Na przyk∏ad we W∏oszech jeszcze w 1980 r. relacja d∏ugu publicznego do PKB wynosi∏a 58%. W efekcie deficytów bud˝etowych w kolejnych latach relacja ta przekroczy∏a 100% w 1991 r. Tymczasem wiadomo, ˝e jeÊli w jakimÊ kraju wyst´puje d∏ug publiczny tego rz´du, to polityka bud˝etowa zostaje silnie obcià˝ona koniecznoÊcià zapewnienia obs∏ugi tego d∏ugu, znacznie silniej ni˝ w kraju, w którym d∏ug ten wynosi np. 30%. To z kolei skutkuje niestabilnym systemem podatkowym, ciàgle rosnàcymi obcià˝eniami podatkowymi, a w rezultacie tak˝e rozwojem szarej strefy w gospodarce. WÊród krajów Unii Europejskiej to w∏aÊnie W∏ochy w minionym okresie odnotowa∏y szczególnie wyraêne zjawisko ucieczki dzia∏alnoÊci gospodarczej do tej strefy11. KoniecznoÊç minimalizowania ryzyka niewyp∏acalnoÊci kraju cz∏onkowskiego Zastosowanie wobec krajów UGW wymagaƒ co do stanu finansów publicznych wynik∏o te˝ z przekonania, ˝e uczestnictwo w jednolitym rynku finansowym UE mo˝e nie wystarczyç do tego, by sk∏oniç rzàdy do zdyscyplinowanej polityki bud˝etowej. Ogólnie bioràc, takie dyscyplinowanie mog∏oby wynikaç z trudnoÊci, jakie kraj majàcy zbyt du˝y deficyt bud˝etowy mo˝e napotkaç na jednolitym rynku Unii w pozyskaniu Êrodków 10 D. Gros i N. Thygesen przytaczajà wyst´pujàce w literaturze obrazowe okreÊlenie tej sytuacji, w jakiej znajdujà si´ rzàdy jako „dylemat wi´êniów” („prisoners dilemma”) – por. D. Gros, N. Thygesen: European Monetary Integrati. Essex 1998 Longman, s. 328. 11 Zob. szerzej: D. Gros, N. Thygesen, op.cit., s. 326 -344. Polityka Bud˝etowa 9 na finansowanie tego deficytu. TrudnoÊci te mogà byç rezultatem pogorszenia wiarygodnoÊci kredytowej danego kraju, co z kolei mo˝e skutkowaç obni˝eniem jego oceny ratingowej. Efektem tego na ogó∏ jest koniecznoÊç p∏acenia wy˝szego oprocentowania od kredytów zaciàganych na rynku Unii (a szerzej na mi´dzynarodowych rynkach finansowych) zarówno przez rzàd, jak i pozosta∏e podmioty z tego kraju. Coraz trudniejszy dost´p do tych kredytów powinien te˝ oddzia∏ywaç dyscyplinujàco na polityk´ bud˝etowà. DoÊwiadczenia du˝ych krajów federalnych pokazujà jednak, ˝e wp∏yw mechanizmów rynku finansowego na zachowanie w∏adz regionalnych w sferze kszta∏towania bud˝etu mo˝e byç stosunkowo ograniczony. Sankcje w postaci obni˝enia oceny ratingowej danego regionu nie odgrywa∏y dotychczas wi´kszej roli. Na przyk∏ad w Kanadzie ró˝nice w oprocentowaniu po˝yczek zaciàganych przez w∏adze jednostek terytorialnych charakteryzujàcych si´ ró˝nym stanem zad∏u˝enia nie przekracza∏y 50 punktów bazowych. Podobnie w Stanach Zjednoczonych koszty funduszy pozyskiwanych przez w∏adze stanowe na rynku przez d∏ugi czas nie wykazywa∏y wyraênego zwiàzku z sytuacjà bud˝etowà poszczególnych stanów. Badania przeprowadzone w latach dziewi´çdziesiàtych w odniesieniu do Stanów Zjednoczonych wskazujà jednak, ˝e wraz ze wzrostem zad∏u˝enia roÊnie te˝ premia z tytu∏u ryzyka, a po osiàgni´ciu przez d∏ug pewnego granicznego poziomu dost´p do kredytu mo˝e zostaç zupe∏nie odci´ty. Podobnà prawid∏owoÊç obserwuje si´ te˝ na mi´dzynarodowych rynkach finansowych. Banki na ogó∏ niech´tnie udzielajà kredytów tym podmiotom, które sà zdecydowane p∏aciç bardzo wysokie oprocentowanie. Wychodzà tu z za∏o˝enia, ˝e jedynie kredytobiorcy odznaczajàcy si´ z∏à sytuacja finansowà godzà si´ na takie oprocentowanie. To z kolei mo˝e oznaczaç, ˝e udzielenie im kredytu wià˝e si´ ze znacznie wy˝szym ryzykiem ni˝ przeci´tne. Ostatecznie bank udzieli kredytu o akceptowalnym poziomie ryzyka, albo nie udzieli go wcale. Powy˝ej okreÊlonego poziomu oprocentowania bank odcina po prostu dost´p do kredytu. W efekcie wyst´pujàca w praktyce ró˝nica w oprocentowaniu kredytów dla z∏ych i dobrych po˝yczkobiorców jest na ogó∏ niewielka. Z tego wzgl´du rynek finansowy, do pewnego krytycznego momentu, nie jest wi´c w stanie wystarczajàco dyscyplinowaç tak˝e rzàdy paƒstw, po˝yczajàce pieniàdze na finansowanie deficytu bud˝etowego. Od tego momentu faktyczna niedost´pnoÊç Êrodków finansowych mo˝e zapoczàtkowaç kryzys p∏ynnoÊci, a w dalszej kolejnoÊci kryzys finansowy. Nie majàc mo˝liwoÊci sfinansowania deficytu bud˝etowego poprzez emisj´ pieniàdza, ostatecznie kraj (bàdê kraje) nale˝àcy do obszaru jednowalutowego mog∏yby zaczàç wywieraç presj´ zarówno na inne kraje cz∏onkowskie, jak i bank centralny oraz instytucje UE, by udzieli∏y mu pomocy. 10 Polityka Bud˝etowa W odniesieniu do krajów uczestniczàcych w unii walutowej rysuje si´ wi´c fundamentalne pytanie: jeÊli znajdà si´ w tego rodzaju sytuacji kryzysowej, to czy mogà liczyç na wsparcie finansowe ze strony Europejskiego Banku Centralnego, a tak˝e innych paƒstw cz∏onkowskich oraz instytucji Unii Europejskiej. Odpowiedê na to pytanie mo˝na oprzeç zasadniczo na postanowieniach art. 101 oraz 103 Traktatu ustanawiajàcego Wspólnot´ Europejskà (TWE)12. W odniesieniu do EBC kluczowe znaczenie ma art. 101, paragraf 1. Wynika z niego wyraêny zakaz przyznawania przez EBC oraz banki centralne krajów cz∏onkowskich po˝yczek na pokrycie deficytu lub jakichkolwiek innych po˝yczek instytucjom lub organom Wspólnoty, rzàdom centralnym, organom regionalnym bàdê lokalnym, innym organom publicznym, innym organizmom lub przedsi´biorstwom publicznym paƒstw cz∏onkowskich. Zakaz dotyczy tak˝e bezpoÊredniego nabywania od nich przez EBC i narodowe banki centralne ich dokumentów d∏u˝nych. W paragrafie 2 art. 101 stwierdza si´, ˝e zakazu tego nie stosuje si´ do publicznych instytucji kredytowych, które korzystajà ze strony EBC oraz narodowych banków centralnych z takiego samego traktowania jak prywatne instytucje kredytowe w kwestii zapewnienia p∏ynnoÊci. Warto te˝ wskazaç, ˝e zgodnie z art. 102 TWE, istnieje zakaz korzystania z uprzywilejowanego dost´pu do instytucji finansowych przez w∏adze publiczne krajów cz∏onkowskich (centralne, regionalne i lokalne), a tak˝e instytucje lub organy wspólnotowe oraz przedsi´biorstwa i inne organizmy publiczne z krajów cz∏onkowskich. Wynika z tego, ˝e ewentualne deficyty bud˝etowe mogà byç finansowane tylko na warunkach rynkowych. JeÊli chodzi o EBC, to ponadto nale˝y wskazaç, ˝e mniejsza lub wi´ksza restrykcyjnoÊç jego polityki pieni´˝nej mog∏aby istotnie wp∏ynàç na przebieg kryzysu p∏ynnoÊci, którym ewentualnie zosta∏by dotkni´ty któryÊ z krajów cz∏onkowskich UGW. Wysoki stopieƒ niezale˝noÊci EBC (oraz Eurosystemu jako ca∏oÊci – czyli struktury obejmujàcej obecnie EBC oraz narodowe banki centralne dwunastu krajów obszaru euro) zdaje si´ wskazywaç, ˝e nie wprowadzi∏by on takich zmian w swej polityce, które podwa˝y∏yby skutecznoÊç jego antyinflacyjnej polityki pieni´˝nej. Z drugiej jednak strony trudno obecnie by∏oby przewidzieç, jak zachowa∏by si´ w praktyce bank centralny Unii, gdyby jeden kraj cz∏onkowski bàdê kilka zosta∏o dotkni´tych powa˝nym kryzysem. 12 Na mocy Traktatu z Maastricht z 7 lutego 1992 r. (który wszed∏ w ˝ycie 1 listopada 1993 r.) ustanowiona zosta∏a Unia Europejska oraz gruntownie zosta∏y zreformowane traktaty ustanawiajàce Wspólnoty Europejskie. Postanowienia Traktatu z Maastricht, w tym odnoszàce si´ do UGW, zosta∏y inkorporowane do Traktatu ustanawiajàcego Wspólnot´ Europejskà. Obowiàzujàca obecnie numeracja artyku∏ów zawartych w Traktacie ustanawiajàcym Wspólnot´ Europejskà z 25 marca 1957 r. (TWE) jest rezultatem zmian dokonanych w nim na podstawie Traktatu z Amsterdamu z 2 paêdziernika 1997 r., który wszed∏ w ˝ycie 1 maja 1999 r. BANK I KREDYT c z e r w i e c 2 0 0 2 Charakteryzujàc mo˝liwoÊci wsparcia finansowego ze strony innych krajów cz∏onkowskich oraz Unii jako ca∏oÊci, nale˝y odwo∏aç si´ do postanowieƒ art. 103 TWE. Stwierdza si´ tam, ˝e ani Wspólnota, ani paƒstwa cz∏onkowskie nie odpowiadajà za zobowiàzania rzàdów centralnych, organów regionalnych lub lokalnych, innych organów publicznych bàdê innych organizmów lub przedsi´biorstw publicznych paƒstwa cz∏onkowskiego i ich nie przyjmujà. Wyjàtek dotyczy tylko wzajemnych gwarancji finansowych dla wspólnego wykonania okreÊlonego projektu. Postanowienia Traktatu nie pozostawiajà wi´c w zasadzie wàtpliwoÊci co do tego, ˝e kraj cz∏onkowski dotkni´ty kryzysem b´dzie zdany na siebie. W istocie nie da si´ jednak stwierdziç, czy rzeczywiÊcie tak b´dzie, ˝e dany kraj nie uzyska pomocy ze strony innych krajów Unii. Bardziej prawdopodobne jest to, ˝e taka pomoc zostanie mu udzielona, i to nie ze strony pojedynczych krajów cz∏onkowskich, ale w ramach jakiejÊ akcji koordynowanej na szczeblu Unii. Mo˝na oczekiwaç tego rodzaju dzia∏ania zwa˝ywszy na fakt, ˝e nawet kraje nie tworzàce unii walutowej z innymi krajami, a dotkni´te kryzysami finansowymi, na ogó∏ uzyskiwa∏y dotychczas pomoc finansowà (np. Meksyk w 1995 r., Korea Po∏udniowa w 1998 r.). Istotna rol´ odgrywa∏ tu Mi´dzynarodowy Fundusz Walutowy, który aktywnie si´ anga˝owa∏ w pozyskanie niezb´dnych na ten cel Êrodków finansowych. W przypadku obszaru jednowalutowego, jakim jest UGW, ÊwiadomoÊç istnienia faktycznie wi´kszej solidarnoÊci finansowej mi´dzy krajami cz∏onkowskimi ni˝ ta, jaka wyst´puje w gronie cz∏onków MFW, mo˝e byç êród∏em swego rodzaju ryzyka moralnego. W∏adze niektórych krajów nale˝àcych do unii walutowej mog∏yby bowiem za∏o˝yç, ˝e ostatecznie i tak uzyskajà pomoc, choçby z tego powodu, by nie zosta∏a podwa˝ona mi´dzynarodowa reputacja ca∏ej Unii. W praktyce wi´c mo˝e im nie wystarczyç (zw∏aszcza w trudnej sytuacji gospodarczej i politycznej) determinacji w zwalczaniu deficytów bud˝etowych i redukowaniu zad∏u˝enia. W tej sytuacji zawarte w Traktacie regulacje, ˝e ani Wspólnota jako ca∏oÊç, ani jej poszczególne kraje, nie odpowiadajà za d∏ugi innych paƒstw cz∏onkowskich („no bail-out clause”), mogà byç niewystarczajàce do powstrzymania nierozwa˝nej polityki bud˝etowej poszczególnych krajów nale˝àcych do obszaru jednowalutowego. W sytuacji ograniczonej skutecznoÊci rynku finansowego w dyscyplinowaniu narodowej polityki bud˝etowej kluczowego znaczenia nabiera mo˝liwoÊç zastosowania w praktyce wià˝àcych wymagaƒ w odniesieniu do tej polityki, realizowanej przez kraje cz∏onkowskie. Regu∏y te powinny byç okreÊlone tak, by stosowanie si´ do nich zmniejsza∏o ryzyko wystàpienia kryzysu finansowego w efekcie spadku zaufania uczestników rynków finansowych do zdolnoÊci obs∏ugi swego d∏ugu przez dany kraj. Uczestnicy ci powinni wi´c mieç prze- BANK I KREDYT c z e r w i e c 2 0 0 2 konanie, ˝e przy realizowanej przez ten kraj polityce d∏ug nie b´dzie rós∏ w sposób nieograniczony. Polityka Bud˝etowa 11 Wzgl´dy polityczne zawa˝y∏y na tym, ˝e polityka bud˝etowa w ramach UGW pozosta∏a w gestii w∏adz narodowych. Z drugiej strony, dà˝enie do zapewnienia systemowych podstaw stabilnego i harmonijnego funkcjonowania Unii spowodowa∏o pogodzenie si´ krajów cz∏onkowskich z koniecznoÊcià pewnej ingerencji instytucji unijnych w sytuacj´ ich finansów publicznych. Ingerencj´ takà uznano za uzasadnionà zw∏aszcza w sytuacji, gdyby deficyt bud˝etowy czy d∏ug publiczny w danym kraju by∏y zjawiskiem niekorzystnym z punktu widzenia UGW jako ca∏oÊci. Problemem do rozstrzygni´cia pozosta∏o wi´c, jak sk∏oniç kraje cz∏onkowskie do przestrzegania dyscypliny w ramach finansów publicznych. Rozwiàzanie tego problemu zosta∏o zawarte w Traktacie z Maastricht. OkreÊlono w nim warunki wejÊcia do UGW oraz procedur´ post´powania w kwestiach bud˝etowych wobec krajów, które w tej Unii ju˝ si´ znajdujà. JeÊli chodzi o warunki wejÊcia do UGW, to sà one zapisane w art. 121 TWE (art. 109 j Traktatu z Maastricht). Odnoszà si´ one do inflacji, deficytu bud˝etowego, d∏ugu publicznego, uczestnictwa w Europejskim Systemie Walutowym oraz d∏ugoterminowej stopy procentowej13. Ogólne zapisy co do procedury post´powania wobec krajów cz∏onkowskich majàcych nadmierny deficyt bud˝etowy zawarte sà w art. 104 TWE. Stwierdza si´ w nim, ˝e paƒstwa cz∏onkowskie unikajà nadmiernego deficytu bud˝etowego. Zadanie monitorowania sytuacji bud˝etowej tych krajów powierzono Komisji Europejskiej, która ma identyfikowaç powa˝ne b∏´dy mogàce stanowiç êród∏o problemów bud˝etowych. Komisja ma w szczególnoÊci obowiàzek dokonywania oceny tej sytuacji na podstawie okreÊlonych w Traktacie dwóch kryteriów: 1) czy relacja mi´dzy planowanym lub rzeczywistym deficytem bud˝etowym a PKB przekracza wartoÊç referencyjnà (wartoÊç odniesienia), a jeÊli nie, to czy: – relacja ta zmniejszy∏a si´ w sposób istotny i osiàgn´∏a poziom bliski wartoÊci referencyjnej, – lub przekroczenie wartoÊci referencyjnej ma jedynie charakter wyjàtkowy i tymczasowy, a relacja jest bliska wartoÊci referencyjnej; 2) czy relacja d∏ugu publicznego do PKB przekracza wartoÊç referencyjnà i czy relacja ta zmniejsza si´ dostatecznie i zbli˝a si´ do wartoÊci referencyjnej. WartoÊci referencyjne zosta∏y okreÊlone w za∏àczonym do Traktatu Protokole w sprawie procedury dotyczàcej nadmiernego deficytu. Wynoszà one: 3% w odniesieniu do relacji mi´dzy deficytem bud˝etowym (deficit of general government) a PKB oraz 60% w odniesieniu do relacji mi´dzy d∏ugiem publicznym (gross debt of general government). W dotychczasowych dyskusjach na temat dyscypliny bud˝etowej najwi´cej zainteresowania wzbudza∏y te wskazane dwie liczby. Uwadze uchodzi∏y natomiast pewne ich istotne aspekty, wynikajàce ze wskazanych wy˝ej postanowieƒ Traktatu. Chodzi tu w szczególnoÊci o u˝yte w tym dokumencie stwierdzenie „bliski wartoÊci referencyjnej” („close to the reference value") odnoszàce si´ do poziomu deficytu bud˝etowego (liczonego w stosunku do PKB). Stwierdzenie to daje Komisji pewnà swobod´ przy dokonywaniu oceny sytuacji bud˝etowej i faktycznie mo˝e byç przedmiotem kontrowersji mi´dzy nià a danym krajem cz∏onkowskim. W przypadku d∏ugu publicznego nie ma w Traktacie sformu∏owania, ˝e jego poziom powinien byç bliski wartoÊci referencyjnej. Wynik∏o to najprawdopodobniej z tego, ˝e wtedy, gdy Traktat by∏ negocjowany, cz´Êç krajów cz∏onkowskich mia∏a deficyt znacznie przekraczajàcy 100% PKB. Trudno by∏o wtedy za∏o˝yç, ˝e relacj´ t´ w dajàcej przewidzieç perspektywie b´dzie mo˝na obni˝yç tak, by istotnie zbli˝y∏a si´ do wartoÊci referencyjnej. Uznano wi´c, ˝e pozytywnie mo˝na oceniç sam fakt zmniejszania si´ w zadowalajàcym tempie stosunku d∏ugu publicznego do PKB. Ocena, czy tempo jest satysfakcjonujàce, czy nie, mo˝e te˝ stanowiç êród∏o nieporozumieƒ mi´dzy stronami uczestniczàcymi w omawianej procedurze. Odr´bnà kwestià jest wskazanie uzasadnienia, dlaczego wartoÊci referencyjne zosta∏y okreÊlone na poziomie 3% i 60%. W literaturze ekonomicznej praktycznie trudno znaleêç wyt∏umaczenie zasadnoÊci tego konkretnego poziomu tych wielkoÊci. Istnieje natomiast w zasadzie zgodnoÊç, ˝e przynajmniej obie te wielkoÊci sà wzajemnie spójne. Na dowód tej spójnoÊci prezentowane jest nast´pujàce rozumowanie. Zak∏adajàc, ˝e d∏ugoterminowo nominalny roczny wzrost PKB wynosi 5% (na co sk∏ada si´ np. wzrost realny w wysokoÊci 2,5%, oraz wzrostu cen 2,5%), to przy deficycie bud˝etowym wynoszàcym 3% PKB, finansowanym w ca∏oÊci przez emisj´ d∏ugu, d∏ug publiczny stanowiàcy 60% PKB pozostanie ciàgle na tym poziomie (tzn. 0,03 = 0,05 x 0,6)14. W odniesieniu do powy˝szego rozumowania warto dodaç, ˝e tolerowanie deficytu bud˝etowego w wysokoÊci 3% PKB ka˝dego roku nie b´dzie prowadzi∏o do wzrostu d∏ugu publicznego przy spe∏nieniu stosunkowo rygorystycznego warunku, jakim jest sta∏y realny wzrost gospodarczy rz´du 2,5%. Procedura post´powania przewidziana w art. 104 TWE (the excessive deficit procedure) obejmuje kilka kolejnych kroków: 13 Szerzej na ten temat zob. L. Or´ziak: Euro – nowy pieniàdz. Warszawa 1999 Wydawnictwo Naukowe PWN. 14 Por. D. Owen, P. Cole: EMU in perspective. Understanding monetary union. Haarlow 1999 Pearson Education Limited, s. 111. Kwestia nadmiernego deficytu w Êwietle regulacji traktatowych 12 Polityka Bud˝etowa • Pierwszy jest wykonywany, jeÊli Komisja stwierdzi, ˝e kraj cz∏onkowski nie spe∏nia wymogów okreÊlonych jednym lub obydwoma wskazanymi w tym artykule kryteriami. Wówczas Komisja sporzàdza raport, w którym stwierdza tak˝e, czy deficyt bud˝etowy przekracza publiczne wydatki inwestycyjne, oraz bierze pod uwag´ wszelkie inne czynniki, w tym Êredniookresowà sytuacj´ bud˝etowà i gospodarczà danego kraju. Raport taki mo˝e zostaç przez Komisj´ sporzàdzony równie˝ wtedy, gdy kraj cz∏onkowski spe∏nia powy˝sze dwa kryteria, ale w jej ocenie istnieje ryzyko powstania nadmiernego deficytu [104 (3)]. • Drugi krok to wydanie opinii o powy˝szym raporcie Komisji przez Komitet Ekonomiczny i Finansowy [104 (4)]. • Trzeci krok nast´puje, gdy Komisja uzna, ˝e w kraju cz∏onkowskim istnieje nadmierny deficyt lub gdy taki deficyt mo˝e wystàpiç. Wtedy Komisja kieruje swà opini´ w tej sprawie do Rady [104 (5)]. • Czwarty krok polega na tym, ˝e Rada - stanowiàc kwalifikowanà wi´kszoÊcià g∏osów z uwzgl´dnieniem zalecenia Komisji oraz ewentualnych uwag zg∏oszonych przez dany kraj cz∏onkowski, po dokonaniu ogólnej oceny – decyduje, czy wyst´puje nadmierny deficyt [104 (6)]. • Piàty nast´puje po tym, jak Rada stwierdzi istnienie nadmiernego deficytu; Rada kieruje wtedy do danego kraju zalecenie, by w ciàgu wyznaczonego okresu po∏o˝y∏ kres tej sytuacji. Zastosowanie si´ do zalecenia przez zainteresowany kraj zamyka procedur´ [104 (7)]. • Szósty krok mo˝e mieç miejsce, gdy Rada stwierdzi, ˝e kraj ten we wskazanym okresie nie podjà∏ ˝adnego skutecznego dzia∏ania w odpowiedzi na skierowane do niego zalecenia. W takiej sytuacji Rada mo˝e te zalecenia podaç do wiadomoÊci publicznej [104 (8)]; • Siódmy krok mo˝e nastàpiç, gdy w dalszym ciàgu dany kraj uchyla si´ od dostosowania si´ do zaleceƒ Rady. W takim przypadku Rada mo˝e wezwaç ten kraj do podj´cia w okreÊlonym terminie dzia∏aƒ zmierzajàcych do takiego ograniczenia deficytu, które uznaje ona za konieczne, by zaradziç istniejàcej sytuacji [104 (9)]. • Ósmy krok oznacza, ˝e dopóki dany kraj nie stosuje si´ do decyzji przyj´tej na podstawie par. 9, dopóty Rada mo˝e zadecydowaç o zastosowaniu albo, w okreÊlonym przypadku, o zaostrzeniu jednego lub kilku poni˝szych Êrodków: – za˝àdaç od danego kraju cz∏onkowskiego, by przed emisjà papierów wartoÊciowych opublikowa∏ dodatkowe informacje, które Rada okreÊli, – wezwaç Europejski Bank Inwestycyjny do rozwa˝enia jego polityki po˝yczkowej stosowanej wobec danego kraju, – za˝àdaç od danego kraju z∏o˝enia na rzecz Wspólnoty nieoprocentowanego depozytu o odpowiedniej wysokoÊci a˝ do czasu, gdy - w opinii Rady - nadmierny deficyt zostanie skorygowany, – na∏o˝yç kary w odpowiedniej wysokoÊci. BANK I KREDYT c z e r w i e c 2 0 0 2 Przewodniczàcy Rady powinien poinformowaç Parlament Europejski o decyzji podj´tej przez Rad´ [104 (11)]. Zgodnie z art. 104 (12) Rada uchyla wszystkie bàdê tylko niektóre swoje decyzje podejmowane na podstawie paragrafów 6 - 9 i 11 tego artyku∏u w miar´, jak - w jej opinii - nadmierny deficyt w kraju cz∏onkowskim jest ograniczony. W przypadku gdy Rada uprzednio poda∏a zalecenia do publicznej wiadomoÊci, powinna tak˝e publicznie stwierdziç, ˝e nie ma ju˝ nadmiernego deficytu w danym kraju cz∏onkowskim. Istotne jest, ˝e podejmujàc decyzje okreÊlone w paragrafach 7 - 9, 11 i 12, Rada dzia∏a na podstawie zalecenia Komisji i stanowi wi´kszoÊcià dwóch trzecich g∏osów swoich cz∏onków, wa˝onych zgodnie z art. 205 (2), wy∏àczajàc g∏osy reprezentanta danego kraju cz∏onkowskiego. Na podkreÊlenie zas∏uguje to, ˝e Komisja Europejska oraz paƒstwa cz∏onkowskie, w Êwietle regulacji zawartych w art. 104 TWE, w odniesieniu do paragrafów 1 - 9 tego artyku∏u nie majà prawa wnieÊç sprawy do Trybuna∏u SprawiedliwoÊci (przewidzianego w art. 226 i 227 TWE). W ten sposób wyraênie wykluczona jest normalna w wielu innych kwestiach integracyjnych procedura oddzia∏ywania na kraj cz∏onkowski. Gdyby takie rozwiàzanie nie zosta∏o przyj´te, to kraj cz∏onkowski majàcy nadmierny deficyt zosta∏by poddany sankcjom okreÊlonym przez Trybuna∏. Kraje Unii uzna∏y jednak, ˝e polityka bud˝etowa nie mo˝e zostaç podporzàdkowana kontroli o charakterze czysto prawnym. Oznacza∏o to koniecznoÊç znalezienia jakiegoÊ specjalnego rozwiàzania, wymuszajàcego dyscyplin´ bud˝etowà. Traktat zobowiàza∏ Rad´, by stanowiàc jednomyÊlnie, na wniosek Komisji i po konsultacji z Parlamentem Europejskim i EBC, uchwali∏a w∏aÊciwe przepisy majàce zastàpiç wskazany w art. 140 (2) TWE Protokó∏ w sprawie procedury dotyczàcej nadmiernego deficytu. Charakteryzujàc istot´ procedury okreÊlonej w art. 104 TWE mo˝na stwierdziç, ˝e Rada (w tym przypadku jest to ECOFIN Council, czyli Rada skupiajàca ministrów finansów i gospodarki) musi najpierw - na bazie raportu Komisji - zadecydowaç, czy nadmierny deficyt wyst´puje. Nast´pnie mo˝e skierowaç do danego kraju zalecenia. JeÊli nie zostanà one zrealizowane, to ostatecznie mo˝e na∏o˝yç kar´. Kluczowym zagadnieniem jest wi´c to, w jaki sposób Rada mo˝e wykorzystywaç przyznane jej uprawnienia. Nie ma podstaw, by sàdziç, ˝e b´dzie to czyniç cz´sto i w sposób rygorystyczny. Mo˝na nawet za∏o˝yç, ˝e w tak delikatnej kwestii, jak polityka bud˝etowa, pozostajàca zasadniczo w gestii w∏adz narodowych, zarówno Komisja, jak i Rada zachowajà ostro˝noÊç i wstrzemi´êliwoÊç w podejmowaniu drastycznych kroków. SkutecznoÊç przewidzianego Traktatem oddzia∏ywania na kraj cz∏onkowski w du˝ej mierze mo˝e zale˝eç od dobrej woli krajów cz∏onkowskich uczestniczàcych w podejmowaniu przez Rad´ decyzji. Warto zwróciç uwag´ na dyskrecjonalny charak- BANK I KREDYT c z e r w i e c 2 0 0 2 ter sankcji przewidzianych w art. 104 (11), który wynika z faktu, ˝e Rada mo˝e, ale nie musi zadecydowaç o ich zastosowaniu. Ponadto, podejmowane przez Rad´ decyzje o zastosowaniu poszczególnych kroków procedury wymagajà uzyskania kwalifikowanej wi´kszoÊci g∏osów. Brakuje tu wi´c jakiegokolwiek automatyzmu w przechodzeniu od jednego do drugiego kroku. Ta swoista cecha regulacji traktatowych dotyczàcych zwalczania nadmiernego deficytu, przez niektórych postrzegana jako ich s∏aboÊç, by∏a jednym z powodów zg∏oszenia przez Ministra Finansów Niemiec propozycji tzw. Paktu StabilnoÊci (Pact for Stability), który Polityka Bud˝etowa 13 sta∏ si´ podstawà przyj´cia obowiàzujàcego obecnie „Paktu StabilnoÊci i Wzrostu" (Pact for Stability and Growth). Jak wskazuje „The Economist" to w∏aÊnie Niemcy zabiega∏y o rozwiàzanie w postaci Paktu po to, by powojenna tradycja zdrowego pieniàdza w tym kraju nie zosta∏a zagro˝ona przez uni´ walutowà z takimi krajami jak W∏ochy, majàcymi reputacj´ krajów o s∏abej walucie, wysokiej inflacji i charakteryzujàcymi si´ brakiem odpowiedzialnoÊci w kszta∏towaniu polityki bud˝etowej15. 15 Por. Could euro`s nuclear option ever be used? "The Economist" z 2 lutego 2002 r. Niekeynesowskie skutki zacieÊnienia polityki fiskalnej Andrzej Rzoƒca Wprowadzenie Wyniki analizy przeprowadzonej przez Jamesa Gwartneya, Roberta Lawsona i Randolla Holcombe'a wskazujà, ˝e wzrost udzia∏u wydatków publicznych w PKB w ostatnich 40 latach hamowa∏ rozwój gospodarek paƒstw OECD1. Z badaƒ przeprowadzonych przez Roberta Barro na próbie 100 krajów w latach 1960–1990 wynika, ˝e niski udzia∏ konsumpcji sektora finansów publicznych w PKB ma dodatni wp∏yw na tempo wzrostu PKB na mieszkaƒca2. Z podobnej analizy dokonanej przez Stanleya Fischera p∏ynie wniosek, ˝e na dynamik´ rozwoju w d∏ugim okresie pozytywnie wp∏ywa tak˝e niski deficyt sektora finansów publicznych3. Mimo wielu dowodów empirycznych, potwierdzajàcych, ˝e niski poziom fiskalizmu i zdrowe finanse pu1 L. Balcerowicz: Paƒstwo w przebudowie. Kraków 1999 Wydawnictwo Znak, s. 77-79. 2 R.J. Barro: Determinants of Economic Growth: a Cross-Country Empirical Study. NBER Working Paper 5698, National Bureau of Economic Research, Cambridge, August 1996. 3 S. Fischer: The Role of Macroeconomic Factors in Growth. Working Paper No. 4565, National Bureau of Economic Research, Cambridge, December, 1993. bliczne sà jednym z warunków szybkiego, d∏ugofalowego rozwoju, wÊród ekonomistów nie ma zgody co do skutków impulsów fiskalnych w krótkim okresie4. Relatywnie niska - mimo poprawy stanu finansów publicznych - dynamika rozwoju krajów Unii Europejskiej w latach dziewi´çdziesiàtych da∏a nowe argumenty zwolennikom podejÊcia keynesowskiego. Jednak doÊwiadczenia wielu krajów: Danii - w latach 1983-1986, Irlandii pod koniec lat osiemdziesiàtych, Belgii – w latach 1984-1987, Kanady – w latach 1986-1988, Portugalii – w latach 1984-1986 czy Szwecji w latach 19831989, wskazujà, ˝e impulsy fiskalne tak˝e w krótkim okresie mogà przynieÊç odwrotne skutki, ni˝ sugeruje podstawowe podejÊcie keynesowskie5. 4 Por. R. Perotti: What Do We Know About the Effects of Fiscal Policy. Collegio Ghislieri, Pavia, October 2000. 5 Problematyczna pozostaje tak˝e sama celowoÊç stabilizowania produktu i konsumpcji (czy to za pomocà polityki fiskalnej, czy te˝ pieni´˝nej). Wed∏ug Roberta Lucasa pe∏ne wyeliminowanie wahaƒ konsumpcji podnios∏oby u˝ytecznoÊç przeci´tnego gospodarstwa domowego (je˝eli wykazuje ono sta∏à wzgl´dnà awersj´ do ryzyka) o równowartoÊç mniej ni˝ 0,1% Êredniej konsumpcji; por.: D. Romer: Makroekonomia dla zaawansowanych. Warszawa 2000 Wydawnictwo Naukowe PWN, s. 450-451. 14 Polityka Bud˝etowa Skutki zacieÊnienia polityki fiskalnej w teorii ekonomii PodejÊcie keynesowskie W podstawowym modelu keynesowskim zacieÊnienie polityki fiskalnej prowadzi do spadku konsumpcji prywatnej i ca∏ego popytu wewn´trznego. Ten spadek jest najwi´kszy, je˝eli deficyt sektora finansów publicznych jest ograniczany poprzez redukcj´ wydatków publicznych na zakup dóbr i us∏ug. Nieco s∏abiej popyt wewn´trzny reaguje na podwy˝szenie podatków oraz ograniczenie transferów. Mno˝niki: podatkowy i transferów, sà bowiem równe – co do modu∏u – iloczynowi mno˝nika wydatków publicznych na zakup dóbr i us∏ug oraz kraƒcowej sk∏onnoÊci do konsumpcji6, a ta nale˝y do przedzia∏u od zera do jednoÊci. Wp∏yw polityki fiskalnej na popyt wewn´trzny jest w podejÊciu keynesowskim uzale˝niony od elastycznoÊci: inwestycji oraz popytu na realny zasób pieniàdza wzgl´dem stopy procentowej. Je˝eli pierwsza z tych wielkoÊci jest wysoka, a druga niska7, wtedy spadek popytu wewn´trznego powodowany zacieÊnieniem polityki fiskalnej jest równowa˝ony - przynajmniej w cz´Êci przez wzrost, wypychanych wczeÊniej przez wydatki rzàdu, inwestycji prywatnych8. W skrajnym przypadku (kiedy popyt na realny zasób pieniàdza okaza∏by si´ ca∏kowicie niewra˝liwy na zmiany stopy procentowej9) popyt wewn´trzny pozosta∏by - mimo zacieÊnienia polityki fiskalnej - na wyjÊciowym poziomie. Zmieni∏aby si´ jego struktura (zwi´kszy∏by si´ udzia∏ prywatnych wydatków inwestycyjnych), a równowaga na rynku dóbr i pieniàdza mia∏aby miejsce przy ni˝szym poziomie stóp procentowych. To, czy i w jakim stopniu zacieÊnienie polityki fiskalnej prze∏o˝y si´ w podejÊciu keynesowskim na spadek realnego produktu, zale˝y od skali sztywnoÊci cen i p∏ac. Je˝eli sà one elastyczne, wtedy gospodarka samoistnie zmierza do pe∏nego wykorzystania czynników produkcji - tak˝e wówczas, gdy inwestycje sà s∏abo wra˝liwe na zmiany stóp procentowych, a wielkoÊç popytu na realny zasób pieniàdza silnie zale˝y od poziomu stóp. Dzieje si´ tak na skutek dzia∏ania efektu majàtkowego spadku cen10 (niski popyt wewn´trzny powoduje spadek cen, a ni˝sze ceny oznaczajà wzrost 6 Przy za∏o˝eniu, ˝e elastycznoÊç inwestycji wzgl´dem stopy procentowej jest niska, a popytu na realny zasób pieniàdza - wysoka. 7 Wed∏ug ortodoksyjnych keynesistów jest jednak zupe∏nie odwrotnie: elastycznoÊç inwestycji wzgl´dem stopy procentowej jest niska, a popytu na realny zasób pieniàdza - wysoka. W efekcie, wp∏yw impulsów fiskalnych na popyt wewn´trzny jest bardzo silny (a zjawisko wypychania wydatków prywatnych przez publiczne - marginalne). 8 Wi´cej o zjawisku wypychania wydatków prywatnych przez publiczne znajduje si´ w dalszej cz´Êci tekstu. 9 Tzn. elastycznoÊç popytu na realny zasób pieniàdza wzgl´dem stopy procentowej jest równa zero. 10 Jest on nazywany efektem Pigou, od nazwiska ekonomisty, który jako pierwszy zwróci∏ na niego uwag´. BANK I KREDYT c z e r w i e c 2 0 0 2 majàtku netto gospodarstw domowych11, dzi´ki czemu mogà one zwi´kszyç swojà konsumpcj´). W przeciwnym przypadku, tzn. gdy inwestycje sà wra˝liwe na zmiany stóp procentowych, a wielkoÊç popytu na realny zasób pieniàdza s∏abo zale˝y od poziomu stóp procentowych, gospodarka mo˝e w warunkach elastycznych cen i p∏ac zmierzaç do pe∏nego wykorzystania czynników produkcji - nawet gdyby pominàç efekt majàtkowy - na skutek dzia∏ania tzw. efektu Keynesa. Polega on na tym, ˝e je˝eli w gospodarce wyst´puje bezrobocie, wtedy nadwy˝kowa si∏a robocza prowadzi do spadku nominalnych p∏ac. Wynikajàce z tego ni˝sze koszty przedsi´biorstw pozwalajà im obni˝yç ceny, z kolei ni˝sze ceny zwi´kszajà realnà wartoÊç poda˝y pieniàdza. Aby rynek pieniàdza móg∏ zostaç zrównowa˝ony, muszà istotnie spaÊç stopy procentowe - nadwy˝kowa poda˝ pieniàdza jest kierowana na rynek obligacji, powodujàc wzrost ich cen i spadek rentownoÊci. Ni˝sze stopy procentowe przyczyniajà si´ do wzrostu inwestycji i, w efekcie, popytu wewn´trznego. Wy˝szy popyt wewn´trzny spowalnia spadek cen w stosunku do spadku nominalnych p∏ac. W rezultacie, p∏ace realne obni˝ajà si´ a˝ do poziomu, w którym wyst´puje pe∏ne zatrudnienie)12. W warunkach elastycznych p∏ac i cen sterowanie popytem wewn´trznym za poÊrednictwem polityki fiskalnej staje si´ wi´c zb´dne i nieskuteczne. Nie prowadzi ono do po˝àdanych zmian produktu, a jedynie do wahaƒ cen. Wp∏yw polityki fiskalnej na produkt zale˝y w podejÊciu keynesowskim tak˝e od re˝imu kursowego oraz swobody przep∏ywu kapita∏u. I tak, w systemie kursu p∏ynnego, przy doskona∏ej mobilnoÊci kapita∏u, jedynym skutkiem ekspansji/zacieÊnienia polityki fiskalnej b´dzie aprecjacja/deprecjacja waluty krajowej13. Bariery dla przep∏ywu kapita∏u sprawiajà, ˝e polityka fiskalna mo˝e wp∏ywaç na realny produkt w krótkim okresie, ale skala tego oddzia∏ywania jest znacznie mniejsza ni˝ w gospodarce zamkni´tej. 11 Dotyczy to pieniàdza zewn´trznego, czyli znajdujàcego si´ w obiegu, w kasach banków i na rachunku banków w banku centralnym (to, w jakiej cz´Êci pieniàdz wewn´trzny i d∏ug publiczny stanowià majàtek netto, jest w ekonomii przedmiotem debaty). Ogranicza to, zdaniem niektórych ekonomistów, znaczenie efektu majàtkowego spadku cen. Z drugiej strony, je˝eli uznaç d∏ug publiczny za majàtek netto gospodarstw domowych, wtedy w podejÊciu keynesowskim - w którym podatek nie jest regulowany w formie rycza∏tu, a zale˝y od dochodu wzrost wydatków publicznych finansowany Êrodkami z emisji skarbowych papierów wartoÊciowych mo˝e zwi´kszyç, tak˝e dzi´ki efektowi majàtkowemu d∏ugu publicznego, popyt wewn´trzny, a w efekcie produkt na tyle, ˝e finanse paƒstwa zostanà zrównowa˝one. Jedynym skutkiem ekspansji fiskalnej b´dzie wi´c wy˝szy produkt. Por.: B. Snowdon, H. Vane, P. Wynarczyk: Wspó∏czesne nurty teorii makroekonomii. Warszawa 1998 Wydawnictwo Naukowe PWN, s. 107110 oraz 117-119. 12 B. Snowdon, H. Vane, P. Wynarczyk: Wspó∏czesne ..., op.cit., s. 112-113. 13 Formalne wyprowadzenie tego stwierdzenia mo˝na znaleêç m.in. w: D. Romer: Makroekonomia ..., op.cit., s. 232-234. BANK I KREDYT c z e r w i e c 2 0 0 2 Otwarcie gospodarki os∏abia wp∏yw impulsów fiskalnych na realny produkt tak˝e, je˝eli przyjàç, ˝e ceny i kurs walutowy sà w danej gospodarce ca∏kowicie sztywne14. Wynika to z faktu, ˝e cz´Êç popytu wewn´trznego kieruje si´ nie na dobra krajowe, a zagraniczne15. Import zwi´ksza si´ wraz ze wzrostem krajowej produkcji chocia˝by ze wzgl´du na rosnàce zapotrzebowanie przedsi´biorstw na surowce i materia∏y. Z kolei wielkoÊç eksportu zale˝y od konkurencyjnoÊci krajowych dóbr na rynkach mi´dzynarodowych oraz od popytu zewn´trznego. Na ˝aden z tych czynników polityka fiskalna danego kraju nie ma wi´kszego wp∏ywu w krótkim okresie16. Modele neoklasyczne Neoklasyczne modele makroekonomiczne wskazujà, ˝e zacieÊnienie polityki fiskalnej nie musi prowadziç do zmniejszenia ani prywatnej konsumpcji, ani popytu wewn´trznego17. • W modelu Ramseya-Cassa-Koopmansa (z nieskoƒczonym horyzontem czasowym gospodarstw domowych18) obni˝enie wydatków publicznych powoduje - je˝eli ma ono trwa∏y charakter - zwi´kszenie konsumpcji prywatnej równe wartoÊci spadku wydatków publicznych. WielkoÊç popytu wewn´trznego w bie˝àcym okresie si´ nie zmienia. Spadek wydatków rzàdu jest w ca∏oÊci zast´powany konsumpcjà sektora prywatnego. PrzejÊciowe ograniczenie wydatków publicznych prowadzi do wzrostu konsumpcji prywatnej mniejszego od spadku wydatków paƒstwa. Gospodarstwa domowe, wyg∏adzajàc poziom konsumpcji w czasie, decydujà si´ zwi´kszyç zasób oszcz´dnoÊci, by móc z nich sfinansowaç wzrost obcià˝eƒ podatkowych w przysz∏oÊci. O wp∏ywie ograniczenia wydatków publicznych na poziom konsumpcji decydujà wi´c w modelu Ramseya oczekiwania gospodarstw domowych co do trwa∏oÊci przeprowadzonych ci´ç. Jak dowodzà Francesco Giavazzi i Marco Pagano19 w przypadku zacie14 A elastycznoÊç popytu na pieniàdz wzgl´dem stopy procentowej bardzo wysoka. 15 Do mianownika mno˝ników wchodzi kraƒcowa sk∏onnoÊç do importu. Czym jest ona wi´ksza, tym mniejsza jest wartoÊç mno˝ników. 16 M. Garbicz, E. Golachowski: Elementarne modele makroekonomiczne. Warszawa 1996 Oficyna Wydawnicza Szko∏y G∏ównej Handlowej, s. 25-29. 17 Dok∏adny – sformalizowany - opis wp∏ywu paƒstwa na prywatnà konsumpcj´ w modelach neoklasycznych mo˝na znaleêç m.in. w: D. Romer: Makroekonomia ..., op.cit, s. 79-92 i 106-109. Ta pozycja stanowi podstawowe êród∏o, z którego korzysta∏em przygotowujàc ten fragment artyku∏u. 18 Nieskoƒczony horyzont czasowy gospodarstw domowych w modelu Ramseya mo˝na t∏umaczyç np. silnymi wi´ziami mi´dzypokoleniowymi. W takim przypadku jednostki ˝yjàce w kolejnych okresach mogà optymalizowaç nie tylko poziom swojej konsumpcji, ale i swoich dzieci, wnuków itd. 19 F. Giavazzi, M. Pagano: Can Severe Fiscal Contractions be Expansionary? Tales of Two Small European Countries, Working Paper No. 3372. Polityka Bud˝etowa 15 Ênienia polityki fiskalnej oczekiwania sà zale˝ne od skali ci´ç wydatków paƒstwa. Im jest ona wi´ksza, tym mocniejsze jest przekonanie gospodarstw domowych, ˝e redukcja wydatków publicznych b´dzie mia∏a trwa∏y charakter, a w rezultacie – w tym wi´kszym stopniu konsumpcja prywatna zast´puje wydatki paƒstwa. • W modelu Diamonda (ze skoƒczonym horyzontem czasowym gospodarstw domowych) obni˝enie wydatków publicznych skutkuje zwi´kszeniem konsumpcji prywatnej w stosunku mniejszym ni˝ 1:1. Spadek wydatków publicznych wymusza bowiem na gospodarstwach domowych, wyg∏adzajàcych konsumpcj´ w czasie, zwi´kszenie oszcz´dnoÊci. W innym wypadku ich konsumpcja z chwilà przejÊcia na emerytur´ uleg∏aby skokowemu zmniejszeniu. Wy˝sza akumulacja kapita∏u oznacza jednak wy˝sze - do chwili osiàgni´cia przez gospodark´ stanu ustalonego20 tempo wzrostu produktu. • Podwy˝szenie podatków w modelach z nieskoƒczonym horyzontem czasowym gospodarstw domowych nie ma wp∏ywu na wielkoÊç konsumpcji prywatnej21. Wp∏ywa na nià wy∏àcznie kszta∏towanie si´ wydatków publicznych22. Poniewa˝ gospodarstwa domowe majà nieskoƒczony horyzont, nie mogà przerzuciç kosztów wykupu skarbowych papierów wartoÊciowych na nast´pne pokolenia. Wydatki publiczne, je˝eli êród∏em ich finansowania jest d∏ug publiczny, sà wi´c traktowane jako odroczone podatki. Ograniczenie bud˝etowe gospodarstw domowych mo˝na w efekcie zapisaç bez koniecznoÊci wskazywania êróde∏ finansowania wydatków publicznych. Zwi´kszenie ci´˝arów podatkowych, które nie skutkuje trwa∏ym wzrostem wydatków publicznych, musi wi´c: – albo byç przewidywane przez gospodarstwa domowe, – albo mieç przejÊciowy charakter. Je˝eli za∏o˝y si´ wyst´powanie bariery p∏ynnoÊci gospodarstw domowych, uniemo˝liwiajàcej im optymalne wyg∏adzanie konsumpcji w czasie23, wtedy zacieÊnienie polityki fiskalnej poprzez okresowy wzrost podatków mo˝e prowadziç do spadku konsumpcji. Zmniejszenie przez rzàd wielkoÊci emisji obligacji 20 Stanem ustalonym (lub Êcie˝kà zrównowa˝onego wzrostu) jest nazywany stan, w którym wszystkie agregaty makroekonomiczne rosnà wed∏ug sta∏ych stóp. 21 Dotyczy to podatków pobieranych w formie rycza∏tu, a wi´c nie majàcych wp∏ywu na produkt kraƒcowy czynników produkcji. 22 Brak znaczenia êróde∏ finansowania wydatków publicznych dla decyzji gospodarstw domowych jest nazywany ekwiwalencjà ricardiaƒskà. 23 Pierwszym prostym testem wyst´powania bariery p∏ynnoÊci jest wprowadzenie bie˝àcego dochodu dyspozycyjnego do zbioru zmiennych objaÊniajàcych wielkoÊç konsumpcji gospodarstw domowych. Je˝eli oka˝e si´ on statystycznie istotny w wyjaÊnianiu wielkoÊci konsumpcji, b´dzie to oznaczaç, ˝e mo˝liwoÊci wyg∏adzania konsumpcji w czasie przez gospodarstwa domowe mogà rzeczywiÊcie byç ograniczone. 16 Polityka Bud˝etowa (których wykup mia∏yby zostaç sfinansowany z wy˝szych podatków w nast´pnych okresach) mo˝e bowiem faktycznie oznaczaç ograniczenie skali zapo˝yczania si´ gospodarstw domowych, chcàcych wyg∏adziç swojà konsumpcj´ w czasie24. Wzrost obcià˝eƒ podatkowych (równy redukcji emisji obligacji) b´dzie w takim przypadku prowadzi∏ do przymusowych oszcz´dnoÊci. ZacieÊnienie polityki fiskalnej poprzez wzrost podatków mo˝e prowadziç do zmian w prywatnej konsumpcji tak˝e wtedy, gdy nie sà one pobierane w formie rycza∏tu, jak za∏o˝ono powy˝ej, ale obcià˝ajà dochód np. z kapita∏u25. Sama zapowiedê wprowadzenia podatku od dochodów z kapita∏u skutkuje skokowym wzrostem konsumpcji i stopniowym spadkiem – a˝ do momentu osiàgni´cia przez gospodark´ nowego stanu ustalonego - zasobu kapita∏u w gospodarce. Jest to wynik spadku stopy zwrotu z kapita∏u po opodatkowaniu. Oszcz´dzanie staje si´ mniej op∏acalne – relatywnie (tj. w stosunku do przysz∏ej konsumpcji) zmniejsza si´ cena bie˝àcej konsumpcji. W rezultacie, gospodarstwa domowe zmieniajà swoje preferencje: w wi´kszym stopniu konsumujà, a w mniejszym - oszcz´dzajà26. Konsumpcja prywatna roÊnie a˝ do chwili wprowadzenia podatku, po czym zaczyna spadaç. Nie jest mo˝liwe jej trwa∏e utrzymanie na wy˝szym poziomie, poniewa˝ jej wczeÊniejszy wzrost dokonuje si´ za cen´ spadku zasobu kapita∏u w gospodarce. W rezultacie, poniewa˝ funkcja produkcji jest rosnàca wzgl´dem wielkoÊci nak∏adów ka˝dego z czynników produkcji, maleje tak˝e produkt (stanowiàcy podstaw´ konsumpcji). Na nowej Êcie˝ce zrównowa˝onego wzrostu zarówno zasób kapita∏u, jak i konsumpcja na osob´ sà ni˝sze ni˝ przed wprowadzeniem podatku27. • Wzrost obcià˝eƒ podatkowych w modelach ze skoƒczonym horyzontem czasowym gospodarstw domowych powoduje spadek konsumpcji prywatnej. Dzieje si´ tak równie˝ wtedy, gdy powodem ich zwi´kszenia nie jest koniecznoÊç sfinansowania wzrostu wydatków, a ch´ç ograniczenia emisji skar- BANK I KREDYT c z e r w i e c 2 0 0 2 bowych papierów wartoÊciowych. Zwi´kszenie udzia∏u podatków w finansowaniu wydatków publicznych prowadzi do wzrostu oszcz´dnoÊci (ograniczenia konsumpcji), poniewa˝ redukcja emisji obligacji zmniejsza majàtek netto gospodarstw domowych. Wynika to z faktu, ˝e wykup obligacji w modelu Diamonda obcià˝a przysz∏e pokolenia. Ograniczenie emisji skarbowych papierów wartoÊciowych oznacza wi´c zmniejszenie skali finansowania bie˝àcej konsumpcji przez przysz∏e pokolenia. Rozwini´cie modeli neoklasycznych Giuseppe Bertola i Allan Drazen28 rozwin´li model Ramseya, uwzgl´dniajàc dyskrecjonalny (uznaniowy) charakter decyzji o zacieÊnieniu polityki fiskalnej. Wp∏yw polityki fiskalnej na wielkoÊç popytu wewn´trznego zale˝y w tym modelu od udzia∏u wydatków publicznych w PKB. • Je˝eli jest on niski, wtedy ekspansja fiskalna mo˝e prowadziç do zwi´kszenia popytu wewn´trznego w bie˝àcym okresie, poniewa˝ gospodarstwa domowe, wyciàgajàc wnioski z przesz∏oÊci, uwa˝ajà zwi´kszenie wydatków publicznych za przejÊciowe, co – poniewa˝ wyg∏adzajà one poziom konsumpcji w czasie – prowadzi do zmniejszenia prywatnej konsumpcji o wielkoÊç mniejszà ni˝ wzrost wydatków publicznych. • Je˝eli udzia∏ wydatków publicznych przekroczy pewien próg, a redukcja wydatków publicznych nie nastàpi, gospodarstwa domowe przestajà wierzyç w przejÊciowoÊç wzrostu wydatków publicznych, co prowadzi do zmniejszenia prywatnej konsumpcji bliskiego wzrostowi wydatków paƒstwa. Ludzie nabierajà przekonania, ˝e osoby odpowiedzialne za prowadzenie polityki gospodarczej nie majà wystarczajàcej determinacji, by ograniczyç wydatki publiczne i b´dà decyzj´ o ich redukcji opóêniaç w czasie. Alan Sutherland w podobny sposób rozwinà∏ model mi´dzypokoleniowy (Diamonda)29. 24 Jak jednak dowodzi doÊwiadczenie mi´dzynarodowe, wzrost/spadek emisji skarbowych papierów wartoÊciowych cz´sto prowadzi do ograniczenia/zwi´kszenia kredytu dla sektora prywatnego w stosunku 1 do 1. Paƒstwo nie mo˝e wi´c poprzez d∏ug publiczny ∏agodziç bariery p∏yn- 27 Je˝eli podatek zosta∏ wprowadzony na czas oznaczony, wtedy na Êcie˝ce zrównowa˝onego wzrostu zasób kapita∏u i konsumpcja na osob´ b´dà takie, jak przed wprowadzeniem podatku. Wraz ze zbli˝aniem si´ terminu zniesienia podatku gospodarstwa domowe b´dà noÊci gospodarstw domowych (a samo wyst´powanie bariery p∏ynnoÊci nie oznacza, ˝e ekwiwalencja ricardiaƒska traci na znaczeniu). Wi´cej na ten temat mo˝na przeczytaç w: F. Hayashi: Tests for Liquidity Constraints: A Critical Survey. National Bureau of Economic Research Working Paper No. 1720, October 1985; T. Yotsuzuka: Ricardian Equivalence in the Presence of Capital Market Imperfections. "Journal of Monetary Economics", t. 20, September 1987, s. 411-436; publikacje te przytaczam za: D. Romer: Makroekonomia ..., op.cit, s. 90, 550 i 562. 25 W modelu Ramsey'a wielkoÊç nak∏adów pracy nie podlega optymalizacji. 26 W tym miejscu konieczne jest za∏o˝enie o takiej postaci funkcji u˝ytecznoÊci konsumpcji gospodarstw domowych (agentów ekonomicznych), która implikuje przewag´ efektu substytucyjnego zmian realnych stóp procentowych nad efektem dochodowym – np. funkcja CRRA (sta∏ej wzgl´dnej awersji do ryzyka). bowiem stopniowo zwi´kszaç zasób oszcz´dnoÊci i dodatkowo redukowaç konsumpcj´, oczekujàc wzrostu stopy zwrotu z kapita∏u. Z chwilà zniesienia podatku podzia∏ produktu mi´dzy oszcz´dnoÊci a konsumpcj´ b´dzie sytuowa∏ te dwie wielkoÊci na Êcie˝ce siod∏owej, prowadzàcej do wyjÊciowego stanu ustalonego. 28 G. Bertola, A. Drazen: Trigger Points and Budget Cuts: Explaining the Effects of Fiscal Austerity. C.E.P.R. Discussion Papers 599, 1991; publikacj´ przytaczam za: A. Alesina, R. Perotti: Fiscal Adjustments in OECD Countries: Camposition and Macroeconomic Effects. Working Paper 5730, National Bureau of Economic Research, August 1996. 29 A. Sutherland: Fiscal Crises and Aggregate Demand: Can High Public Debt Reverse the Effects of Fiscal Policy, „Journal of Public Economics”, 1997, 65, 147-162, publikacj´ przytaczam za: A. Alesina, R. Perotti: Fiscal Adjustments ..., op.cit. BANK I KREDYT c z e r w i e c 2 0 0 2 • Z modelu wynika, ˝e je˝eli poziom d∏ugu publicznego w relacji do PKB jest niski, wtedy ekspansja fiskalna mo˝e przynieÊç skutki przewidziane przez Keynesa. Gospodarstwa domowe b´dà mia∏y bowiem pewnoÊç, ˝e wykup skarbowych papierów wartoÊciowych obcià˝y nast´pne pokolenia. • Je˝eli natomiast relacja d∏ugu publicznego do PKB jest wysoka, wtedy zwi´kszanie deficytu b´dzie prowadziç do spadku popytu wewn´trznego. Gospodarstwa domowe b´dà bowiem oczekiwaç, ˝e – poniewa˝ d∏ug publiczny nie mo˝e rosnàç w nieskoƒczonoÊç (za∏o˝enie o non-Ponzi game) – polityka fiskalna wkrótce si´ zmieni i spadnie na nie ci´˝ar sp∏aty cz´Êci d∏ugu zaciàgni´tego przez wczeÊniejsze pokolenia. Zwi´kszenie w bie˝àcym momencie wydatków paƒstwa finansowanych d∏ugiem publicznym przybli˝a bowiem moment, w którym zmiana polityki fiskalnej stanie si´ konieczna. Z badaƒ przeprowadzonych przez Francesco Giavazziego, Tullio Jappelliego i Marco Pagano30 na próbie 18 paƒstw OECD wynika jednak, ˝e wystàpienie niekeynesowskich skutków zmiany polityki fiskalnej nie zale˝y od relacji d∏ugu publicznego do PKB. Skutki przejÊciowego ograniczenia (zwi´kszenia) wydatków publicznych w Êwietle teorii realnego cyklu koniunkturalnego W modelach realnego cyklu koniunkturalnego zak∏ada si´ wyst´powanie mi´dzyokresowej substytucji poda˝y si∏y roboczej. W ka˝dym z okresów ludzie dzielà swój czas na prac´, która umo˝liwia im wzrost konsumpcji (podnoszàcej ich poziom zadowolenia), oraz odpoczynek (zwi´kszajàcy sam w sobie u˝ytecznoÊç gospodarstw domowych). Decyzje o wielkoÊci nak∏adów pracy w poszczególnych okresach sà determinowane przez czynniki kszta∏tujàce op∏acalnoÊç pracy. Poda˝ si∏y roboczej w danym okresie roÊnie wraz ze wzrostem: – wynagrodzenia w stosunku do przysz∏ych okresów, – stopy procentowej31. Spadek (wzrost) wydatków publicznych prowadzi do wzrostu (ograniczenia) prywatnej konsumpcji. Poniewa˝ w efekcie maleje (roÊnie) kraƒcowa u˝ytecznoÊç konsumpcji32, gospodarstwa domowe zmniejszajà (zwi´kszajà) nak∏ady pracy. Je˝eli spadek (wzrost) wydatków publicznych ma charakter przejÊciowy, 30 F. Giavazzi, T. Jappelli, M. Pagano: Searching for Non-Keynesian Effects of Fiscal Policy. CSEF Working Paper no. 16, Centre for Studies in Economics and Finance, February 1999. 31 Intuicyjnie mo˝na to wyjaÊniç w nast´pujàcy sposób. Wzrost stopy procentowej zach´ca gospodarstwa domowe do zwi´kszenia zasobu oszcz´dnoÊci w bie˝àcym okresie, co umo˝liwi im utrzymanie wysokiego poziomu konsumpcji w przysz∏oÊci przy ni˝szych nak∏adach pracy. Aby zasób oszcz´dnoÊci móg∏ wzrosnàç, gospodarstwa domowe muszà, je˝eli nie chcà zredukowaç bie˝àcej konsumpcji, zwi´kszyç nak∏ady pracy. 32 Wraz ze spadkiem (wzrostem) kraƒcowej u˝ytecznoÊci konsumpcji roÊnie (maleje) kraƒcowa przykroÊç pracy. Polityka Bud˝etowa 17 gospodarstwa domowe, wyg∏adzajàc konsumpcj´ w czasie, zwi´kszajà (zmniejszajà) zasób kapita∏u. Ni˝szy (wy˝szy) poziom zatrudnienia i wi´kszy (mniejszy) zasób kapita∏u skutkujà wzrostem (spadkiem) p∏ac i ni˝szymi (wy˝szymi) stopami procentowymi. WysokoÊç tych ostatnich dodatkowo zniech´ca (zach´ca) do pracy. Podsumowujàc przejÊciowy spadek (wzrost) wydatków publicznych prowadzi do wygasajàcego: – wzrostu (spadku) prywatnej konsumpcji, – zwi´kszenia (zmniejszenia) inwestycji, – spadku (wzrostu) zatrudnienia. Ostateczny wp∏yw przejÊciowego spadku (wzrostu) wydatków publicznych na produkt zale˝y od postaci funkcji: produkcji i u˝ytecznoÊci, oraz wartoÊci wyst´pujàcych w nich parametrów. Nawet je˝eli produkt ulega ostatecznie zmniejszeniu (zwi´kszeniu), to spadek ten (wzrost) ust´puje wielkoÊcià zmianie wydatków paƒstwa. Mno˝nik wydatków rzàdu jest mniejszy od jednoÊci (i niekoniecznie dodatni). Wed∏ug Baxter i Kinga, je˝eli przejÊciowemu spadkowi (wzrostowi) wydatków publicznych towarzyszy ograniczenie (podwy˝szenie) stopy opodatkowania dochodów z pracy i kapita∏u33, to ∏àczny produkt roÊnie (maleje)34. Skutki zacieÊnienia polityki fiskalnej - doÊwiadczenia mi´dzynarodowe Z analizy kszta∏towania si´ w latach 1964-1994 wielkoÊci makroekonomicznych w krajach OECD, przeprowadzonej przez Philipa Lane`a i Roberto Perottiego35 wynika, ˝e: – wzrost wydatków publicznych na wynagrodzenia sfery bud˝etowej prowadzi do wzrostu wynagrodzeƒ w ca∏ej gospodarce, spadku PKB, zatrudnienia i poziomu zyskownoÊci w sektorze wytwarzajàcym dobra podlegajàce mi´dzynarodowej wymianie; – podobny wp∏yw na dynamik´ rozwoju gospodarki i poziom zatrudnienia ma wzrost opodatkowania pracy; – zmiany poszczególnych wielkoÊci makroekonomicznych powodowane zmianami polityki fiskalnej sà wi´ksze w systemie p∏ynnego kursu walutowego ni˝ sztywnego. W Êwietle wyników tych badaƒ, wp∏yw redukcji deficytu sektora finansów publicznych na tempo wzrostu gospodarki zale˝y od sposobu jego przeprowadze33 Zmiany stóp podatku dochodowego majà taki wp∏yw na produkt jak wstrzàsy technologiczne. 34 M. Baxter, G. King: Fiscal Policy in General Equilibrium. „American Economic Review”, t. 83, June 1993, s. 315-334; publikacj´ t´ przytaczam za: D. Romer: Makroekonomia ..., op.cit., s. 211. 35 P.R. Lane, R. Perotti: The Importance of Composition of Fiscal Policy: Effects, Working Paper 5730, National Bureau of Economic Research, August 1996. 18 Polityka Bud˝etowa nia. ZacieÊnienie polityki fiskalnej polegajàce na ograniczeniu wydatków publicznych na p∏ace skutkuje przyspieszeniem dynamiki rozwoju. Ograniczenie deficytu sektora finansów publicznych poprzez zwi´kszenie ci´˝arów podatkowych nak∏adanych na prac´ przyczynia si´ do spowolnienia tempa wzrostu gospodarki. Potwierdza to wyniki uzyskane wczeÊniej przez Alberto Alesina i Roberto Perottiego36. Z przeprowadzonej przez nich analizy wynika, ˝e: – poprawa stanu finansów paƒstwa ma bardziej trwa∏y charakter, je˝eli sà ograniczane wydatki paƒstwa na p∏ace oraz transfery, a nie - podwy˝szane podatki; 36 A. Alesina, R. Perotti: Fiscal Adjustments in OECD Countries: Camposition and Macroeconomic Effects, Working Paper 5730, National Bureau of Economic Research, August 1996. 37 Wed∏ug definicji przyj´tej przez Alberto Alesina i Roberto Perotti sukces w zacieÊnieniu polityki fiskalnej mia∏ miejsce wtedy, gdy zosta∏ spe∏niony przynajmniej jeden z nast´pujàcych warunków: • w 3 lata po okresie zacieÊnienia polityki fiskalnej pierwotne saldo strukturalne by∏o w relacji do PKB o co najmniej 2 pkt. proc. wy˝sze ni˝ w ostatnim roku zacieÊniania polityki fiskalnej; • w 3 lata po okresie zacieÊnienia polityki fiskalnej relacja d∏ugu publicznego do PKB by∏a o 5 pkt. proc. ni˝sza ni˝ w ostatnim roku zacieÊniania polityki fiskalnej. BANK I KREDYT c z e r w i e c 2 0 0 2 – udanemu zacieÊnieniu polityki fiskalnej37 zwykle towarzyszy znaczna poprawa zyskownoÊci przedsi´biorstw oraz spadek jednostkowych kosztów pracy. Podobne wyniki uzyskali tak˝e m.in. John McDermott i Robert F. Wescott38. Na podstawie danych pochodzàcych z 18 krajów OECD Francesco Giavazzi, Tullio Jappelli i Marco Pagano39 stwierdzili, ˝e: – zmiany polityki fiskalnej przynoszà odwrotne ni˝ przewidywa∏ Keynes skutki, je˝eli impuls fiskalny jest du˝y i trwa∏y; – niekeynesowskie skutki zmian polityki fiskalnej sà lepiej widoczne w przypadku jej zacieÊnienia ni˝ ekspansji40. 38 J. McDermott, R.F. Wescott: An Empirical Analysis of Fiscal Adjustments. IMF Working Paper, International Monetary Fund, Washington DC, June 1996. 39 F. Giavazzi, T. Jappelli, M. Pagano: Searching for Non-Keynesian Effects of Fiscal Policy. CSEF Working Paper no. 16, Centre for Studies in Economics and Finance, February 1999. 40 Wyniki przeprowadzonej przez Francesco Giavazzi, Tullio Jappelli i Marco Pagano analizy sugerujà tak˝e – odwrotnie ni˝ wi´kszoÊci innych tego typu badaƒ – ˝e nie-keynsowskie skutki zacieÊnienia polityki fiskalnej sà silniejsze, je˝eli jest ono dokonywane poprzez podwy˝ki podatków. BANK I KREDYT c z e r w i e c 2 0 0 2 Rynki i Instytucje Finansowe 19 Proces tworzenia jednolitego rynku finansowego Unii Europejskiej - stan obecny i perspektywy Ma∏gorzata Janicka Pojawienie si´ euro rozpocz´∏o nowy etap historii integracji gospodarczej krajów Unii Europejskiej. Wprowadzenie wspólnej waluty oznacza przyÊpieszenie procesu budowy Unii Gospodarczej i Walutowej (UGW) - finalnego etapu integracji gospodarczej realizowanej w ramach Unii Europejskiej. Wspólnej walucie, funkcjonujàcej na obszarze unii walutowej, nie towarzyszy jednak wspólny rynek finansowy, co powoduje, ˝e nie mogà byç osiàgni´te wszystkie potencjalne korzyÊci p∏ynàce z jej ustanowienia. Kraje Unii Europejskiej pragnà zmieniç ten stan rzeczy. Zosta∏y podj´te - zakrojone na szerokà skal´ - dzia∏ania, dzi´ki którym do 2005 r. powinien powstaç jeden, wspólny rynek finansowy. G∏ównym celem artyku∏u jest przedstawienie zakresu i celu tych w∏aÊnie dzia∏aƒ. W Raporcie Delorsa unia walutowa zosta∏a okreÊlona jako obszar walutowy, na którym sà spe∏nione nast´pujàce warunki: – pe∏na i nieodwracalna wymienialnoÊç walut, – ca∏kowita liberalizacja transakcji kapita∏owych i pe∏na integracja rynku finansowego, – eliminacja wahaƒ kursów walutowych oraz nieodwo∏alne usztywnienie parytetów walutowych. Dà˝àc do realizacji postanowieƒ Traktatu z Maastricht, jak potocznie nazywa si´ Traktat o Unii Europejskiej, kraje UE koncentrowa∏y si´ przede wszystkim na wdra˝aniu tych wymogów, które bezpoÊrednio wiàza∏y si´ z przysz∏ym wprowadzeniem wspólnej waluty. Ustanowienie jednolitego rynku finansowego nie by∏o warunkiem sine qua non wprowadzenia euro (choç stanowi jeden z warunków unii walutowej), dzi´ki czemu proces ten móg∏ zostaç od∏o˝ony na przysz∏oÊç. Precyzyjnie okreÊlony harmonogram tworzenia UGW nie zawiera∏ nawet projektu planu sfinalizowania budowy jednolitego rynku finansowego, co potwierdza tez´, ˝e nie traktowano istnienia tego rynku jako warunku koniecznego rozpocz´cia trzeciego etapu integracji. Istota rynku finansowego UE Wspólny rynek finansowy jest sk∏adowà jednolitego rynku wewn´trznego UE, którego fundament tworzà tzw. cztery wolnoÊci (swoboda przep∏ywu us∏ug, osób, towarów i kapita∏u). Choç powy˝sze swobody teoretycznie funkcjonujà, praktyka odbiega od teorii. Dowodem potwierdzajàcym t´ tez´ jest m.in. sytuacja panujàca na rynku finansowym. Faktem sta∏a si´ swoboda przep∏ywu kapita∏u, nie zdo∏ano jednak, jak dotàd, wprowadziç zintegrowanego rynku us∏ug finansowych. Budowa wspólnego rynku finansowego nie stanowi novum w historii integracji europejskiej. Z ró˝nym nat´˝eniem trwa ona od poczàtku istnienia Wspólnoty Europejskiej, choç jej rzeczywiste przyÊpieszenie nastàpi∏o dopiero w po∏owie lat 80. W 1985 r. zosta∏a uchwalona tzw. Bia∏a Ksi´ga program stworzenia jednolitego rynku wewn´trznego ówczesnej EWG. PodkreÊlono w niej m.in. koniecznoÊç zakoƒczenia liberalizacji przep∏ywu us∏ug, w tym tak˝e us∏ug finansowych. Bia∏a Ksi´ga zawiera∏a propozycje 20 Rynki i Instytucje Finansowe 282 aktów prawnych, których uchwalenie uwa˝ano za niezb´dny warunek dojÊcia do wspólnego rynku, wraz z harmonogramem ich wprowadzenia. Formalnym potwierdzeniem powy˝szych zamierzeƒ by∏o przyj´cie przez kraje EWG Jednolitego Aktu Europejskiego, który wszed∏ w ˝ycie w 1987 r. Kolejny istotny krok na drodze integracji gospodarczej Europy to Traktat o Unii Europejskiej, dzi´ki któremu rozpoczà∏ si´ trwajàcy w∏aÊnie proces jej gospodarczego scalania. Jednak z punktu widzenia rynku us∏ug finansowych zmiana jakoÊciowa o najwi´kszym ci´˝arze gatunkowym (nim rozpocz´∏a si´ trwajàca obecnie faza przemian) nastàpi∏a w∏aÊnie na prze∏omie lat 80. i 90. W tym okresie sformu∏owane zosta∏y podstawowe zasady, na których oparto budow´ jednolitego rynku finansowego. Do zasad tych mo˝na zaliczyç: – zasad´ nadzoru ze strony kraju macierzystego, – zasad´ wzajemnego uznawania przepisów narodowych, – zasad´ jednolitej licencji. Zasada jednolitej licencji oznacza, ˝e instytucja finansowa, która uzyska∏a pozwolenie na prowadzenie dzia∏alnoÊci w jednym kraju cz∏onkowskim UE, mo˝e podejmowaç t´ dzia∏alnoÊç w pozosta∏ych krajach cz∏onkowskich i oferowaç swoje us∏ugi, pod warunkiem, ˝e spe∏nia minimalne, wspólnie ustalone, wymagania. Instytucja ta podlega nadzorowi ze strony kraju macierzystego1. Przyj´cie powy˝szych rozwiàzaƒ by∏o rozstrzygni´ciem kompromisowym. Kraje cz∏onkowskie - z uwagi zarówno na w∏asne interesy, jak i obowiàzujàce na ich terytoriach regulacje prawne - nie by∏y w stanie wypracowaç jednolitych norm dzia∏ania instytucji finansowych. Z drugiej strony nie ulega wàtpliwoÊci, i˝ rozwiàzanie takie by∏o jedynym mo˝liwym w ówczesnych warunkach i fakt ten nale˝y uznaç za sukces. Kraje EWG by∏y Êwiadome jego mankamentów. Co ciekawe, zaliczono do nich filar zaakceptowanych rozwiàzaƒ - czyli zasad´ minimalnych wymogów - a prócz niej tak˝e mo˝liwoÊç wp∏ywania na dzia∏alnoÊç instytucji finansowych przez kraj goszczàcy w imi´ zasady „dobra publicznego” oraz brak jednolitej polityki podatkowej2. KoniecznoÊç spe∏nienia minimalnych wymogów oznacza, ˝e poszczególne kraje cz∏onkowskie mogà na∏o˝yç na dzia∏ajàce na ich terytoriach rodzime instytucje finansowe wy˝sze wymogi od wspólnie przyj´tych. W efekcie instytucje finansowe w ró˝nych krajach mogà mieç stworzone ró˝ne warunki dzia∏ania. Oznacza to, ˝e instytucje z krajów bardziej „restrykcyjnych” mogà poszukiwaç mo˝liwoÊci przeniesienia dzia∏alnoÊci do krajów o bardziej liberalnych wymo1 L.Or´ziak: Rynek finansowy Unii Europejskiej. Warszawa 1999 Twigger, sr. 49. 2 EC Financial Services Regulation, M. Egan, J. Rushbrooke, N. Lockett, John Wiley & Sons, 1994, s. 20-23. BANK I KREDYT c z e r w i e c 2 0 0 2 gach. Teoretycznie taka sytuacja nie niesie ze sobà zagro˝eƒ, gdy˝ kraje sà przecie˝ bardziej zainteresowane przyciàganiem i utrzymaniem inwestycji ni˝ zniech´caniem ewentualnych inwestorów. Jednak z punktu widzenia zasad wspólnego rynku brak jednolitych warunków dzia∏ania jest istotnym zak∏óceniem, które mo˝e prowadziç do powstania nierównowagi rynkowej. Kolejnà istotnà przeszkodà jest mo˝liwoÊç narzucenia przez kraj goszczàcy w∏asnych, wy˝szych standardów funkcjonowania instytucjom finansowym pochodzàcym z kraju o bardziej liberalnych zasadach. Uzasadnieniem takiego dzia∏ania jest powo∏anie si´ na „interes publiczny” kraju goszczàcego. Decyzja taka mo˝e byç zaskar˝ona, lecz ów ma∏o precyzyjny przepis prawa bywa niekiedy stosowany. Ostatni, lecz nie mniej istotny element to prawo podatkowe. Brak harmonizacji prawa podatkowego, w tym m.in. tak istotnej kwestii jak podatek od zysków kapita∏owych, oznacza zró˝nicowanie warunków Êwiadczenia us∏ug finansowych w poszczególnych krajach cz∏onkowskich. W efekcie ró˝nicuje to atrakcyjnoÊç dokonywania w tych krajach inwestycji finansowych3. Wymienione problemy istniejà nadal, mimo ˝e podejmowane sà Êrodki zaradcze, majàce je zniwelowaç4. Trzeba jednak zauwa˝yç, i˝ równie˝ krytycy idei oparcia jednolitego rynku na zasadzie jednolitej licencji przyznajà, ˝e uwzgl´dniajàc opór paƒstw cz∏onkowskich i ich niech´ç wobec wzajemnych ust´pstw, osiàgni´cie consensusu w tej kwestii mo˝na uznaç za wa˝ny krok na drodze integracji rynku finansowego. Zaawansowanie integracji poszczególnych segmentów rynku finansowego jest nierównomierne. W najszerszym zakresie uregulowano kwestie dotyczàce rynku kredytowego5 oraz rynku ubezpieczeniowego, w mniejszym - rynku papierów wartoÊciowych. Brakuje tak˝e doprecyzowania niektórych problemów zwiàza3 Kwestia ta jest obecnie dyskutowana przez kraje UE i powinna zostaç ostatecznie uregulowana do koƒca 2002 r. 4 Jak wspomniano, problem polityki podatkowej obowiàzujàcej na rynku finansowym powinien wkrótce zostaç rozwiàzany. JeÊli chodzi o inne kwestie, sytuacja jest zró˝nicowana. Np. co do instytucji kredytowych w Drugiej Dyrektywie Bankowej istnieje zapis, zgodnie z którym kraj goszczàcy mo˝e odmówiç autoryzacji firmie kredytowej, która pragnie ustanowiç w nim siedzib´, zaÊ gros dzia∏alnoÊci prowadziç w kraju o bardziej restrykcyjnych wymogach. Jednak powy˝szy zapis nie jest wià˝àcy i jako taki nie mo˝e byç egzekwowany. Ponadto pojawi∏a si´ obawa, ˝e kontrole jego realizacji mogà zak∏óciç „swobod´ osiedlania”. Patrz: EC Financial Services Regulation, op.cit., s. 20-5. 5 Jednym z istotniejszych problemów jest np. brak uregulowania kwestii p∏atnoÊci transgranicznych dokonywanych za poÊrednictwem banków. Badanie przeprowadzone w marcu 2001 r. wykaza∏o, ˝e przeci´tny koszt dokonania transferu 100 euro mi´dzy podmiotami operujàcymi w ró˝nych krajach UE wyniós∏ 24 euro (analizie poddano 1.500 transakcji). Dla porównania - najbardziej kosztowny by∏ transfer 100 euro z Grecji do Danii. Koszt takiej operacji to prawie 61 euro. Tymczasem transfer takiej samej sumy mi´dzy Belgià a Luksemburgiem nie kosztowa∏ nic. F. Bolkestein: Bank regulation in the EU - current issues. Brussels, 26 October 2001, Speech/01/492, s. 5. BANK I KREDYT c z e r w i e c 2 0 0 2 nych ze swobodà Êwiadczenia us∏ug inwestycyjnych na obszarze UE6. Poza regulacjà pozostaje wcià˝ kwestia funkcjonowania funduszy emerytalnych7. Poniewa˝ problematyka zarówno szeroko poj´tych us∏ug inwestycyjnych, jak i podmiotów dzia∏ajàcych po stronie poda˝owej rynku finansowego (z wy∏àczeniem obj´tych wczeÊniejszymi regulacjami) wpisuje si´ w zakres dzia∏ania rynku kapita∏owego, nasuwa si´ spostrze˝enie, ˝e owe braki regulacyjne dotyczà w przewa˝ajàcym stopniu w∏aÊnie tego segmentu rynku finansowego. Pojawia si´ pytanie o przyczyn´ tej nierównomiernej integracji poszczególnych segmentów rynku finansowego UE. Dlaczego uda∏o si´ wypracowaç w miar´ jednolite zasady dotyczàce funkcjonowania systemu bankowego8, tymczasem nie powiod∏y si´ próby pog∏´bienia integracji w zakresie rynku kapita∏owego? Wydaje si´, ˝e jednà z istotnych przyczyn by∏ przyj´ty przez zdecydowanà wi´kszoÊç krajów UE sposób organizacji systemu finansowego, w którym priorytetowà rol´ odgrywa∏ w∏aÊnie system bankowy. G∏ównym za∏o˝eniem tego modelu, zwanego kontynentalno-europejskim bàdê „zorientowanym bankowo”, jest nadrz´dna rola systemu bankowego, który stanowi g∏ówny „pas transmisyjny” Êrodków inwestycyjnych przep∏ywajàcych w gospodarce. Rola rynku kapita∏owego w modelu „zorientowanym bankowo” jest zdecydowanie mniejsza. Mo˝na wi´c zaryzykowaç twierdzenie, ˝e kraje UE skoncentrowa∏y swe si∏y przede wszystkim na osiàgni´ciu porozumienia dotyczàcego priorytetowego z ich punktu widzenia sektora gospodarki, odk∏adajàc kwesti´ uregulowania zasad dzia∏ania wspólnego rynku kapita∏owego na bli˝ej nieokreÊlonà przysz∏oÊç. Przyczyny zmiany stanowiska UE wobec integracji rynków finansowych Dogodny moment pojawi∏ si´ wraz z wprowadzeniem euro. Jak wskazujà europejscy eksperci - jednolitej walucie nie towarzyszy jednolity rynek finansowy. Oznacza to, ˝e korzyÊci z jej wprowadzenia b´dà mniejsze od mo˝liwych i oczekiwanych. Nie wydaje si´ jednak, by pojawienie si´ euro by∏o jedynym powodem nag∏ej determinacji krajów UE w dà˝eniu do budowy wspólnego rynku finansowego. Do niedawna systemy finansowe istniejàce w ró˝nych krajach kwalifikowano do jednej z dwóch podstawo6 Szczegó∏owe omówienie tych zagadnieƒ zawiera opracowanie: L. Or´ziak: Rynek finansowy Unii... op.cit. 7 Prace nad jej stworzeniem trwajà i sà zaawansowane. 8 Pojawiajà si´ te˝ opinie, ˝e np. najistotniejszà konsekwencjà uchwalenia Drugiej Dyrektywy Bankowej nie by∏o jej przyczynienie si´ do pog∏´bienia integracji rynku finansowego, lecz przede wszystkim do wzrostu efektywnoÊci funkcjonowania sektora bankowego poprzez „wypieranie” restrykcyjnych i nieefektywnych regulacji narodowych. Patrz: A. Steinherr: The new European financial marketplace. London, New York, Longman, 1992, s. 14. Rynki i Instytucje Finansowe 21 wych kategorii: system dzia∏ajàcy zgodnie z regu∏ami wspomnianego ju˝ modelu kontynentalno-europejskiego bàdê modelu angloamerykaƒskiego (tzw. zorientowanego rynkowo). Zagadnienie to by∏o wielokrotnie dyskutowane w opracowaniach poÊwi´conych problematyce Êwiatowych finansów9. W tym miejscu warto jedynie nadmieniç, i˝ g∏ównà cechà charakterystycznà systemu angloamerykaƒskiego jest nadrz´dne usytuowanie rynku kapita∏owego w strukturze finansowej danego kraju - to w∏aÊnie za jego poÊrednictwem przep∏ywa w gospodarce gros Êrodków finansowych. Ostatnie lata przynios∏y zmian´ tego stanu rzeczy. Na Êwiatowych rynkach pojawi∏a si´ tendencja do unifikacji dzia∏ajàcych systemów, zwana konwergencjà systemów finansowych, która ma bezpoÊredni zwiàzek z zachodzàcymi obecnie procesami globalizacji (i towarzyszàcymi jej liberalizacjà i deregulacjà sektora finansowego). Obserwujàc przemiany zachodzàce na rynkach finansowych, trudno oprzeç si´ wra˝eniu, ˝e owa konwergencja nie do koƒca jest „zupe∏nie nowà jakoÊcià”, jak chcieliby niektórzy, lecz ewolucjà systemu kontynentalnego w kierunku systemu angloamerykaƒskiego. Punkt ci´˝koÊci na rynkach finansowych krajów wysoko rozwini´tych przesuwa si´ zdecydowanie w kierunku rynku kapita∏owego. Fakt ten nie oznacza, ˝e kraje w których systemy finansowe funkcjonowa∏y wed∏ug modelu kontynentalnego, obecnie powielajà rozwiàzania przyj´te w Stanach Zjednoczonych. Nie ulega jednak wàtpliwoÊci, ˝e coraz wi´kszà rol´ w ich gospodarkach zaczyna odgrywaç rynek kapita∏owy. Analizujàc g∏ówne elementy nowego systemu, który ma powstaç w wyniku wspomnianej konwergencji, widaç zaÊ, ˝e w zasadzie jedynym istotnym elementem systemu kontynentalno-europejskiego jest konstrukcja banku uniwersalnego. Pojawia si´ jednak pytanie, czy jest to rzeczywiÊcie rezultatem owej konwergencji, czy te˝ odejÊcia od sztucznego i nieefektywnego rozwiàzania wprowadzonego wiele lat temu przez prawo Stanów Zjednoczonych. Przeprowadzone przez analityków amerykaƒskich badania wskazujà bowiem, i˝ „nie ma dowodu, ˝e po∏àczenie bankowoÊci komercyjnej i inwestycyjnej spowodowa∏o wzrost iloÊci upadajàcych banków”10 w okresie Wielkiego Kryzysu. Za∏o˝enie to leg∏o zaÊ u podstaw uchwalenia Glass-Steagall Act, ustawy rozdzielajàcej bankowoÊç komercyjnà i inwestycyjnà. Reasumujàc, mimo niemo˝noÊci jednoznacznego potwierdzenia tezy, zak∏adajàcej wi´kszà efektywnoÊç modelu angloamerykaƒskiego ni˝ kontynentalnoeuropejskiego11, Êwiatowy rynek finansowy (w tym tak˝e rynki finansowe krajów tworzàcych UE) zmierza 9 Np. K. Czerkas: Konwergencja Êwiatowych systemów finansowych - analiza zjawiska i jego skutków dla polskiego systemu finansowego. „Bank i Kredyt” nr 9/1998, s. 103-116. 10 C. England: Banking on Free Markets. „The Cato Review of Business & Government”, www.cato.org, s. 5. 11 EU Economy 2001 Review, s. 128. 22 Rynki i Instytucje Finansowe BANK I KREDYT c z e r w i e c 2 0 0 2 Tabela 1 Struktura lokowania oszcz´dnoÊci w wybranych regionach Êwiata (%) Stany Zjednoczone Unia Europejska Fundusze inwestycyjne 11 8 Japonia 4 Papiery wartoÊciowe 37 28 10 Fundusze emerytalne 32 15 9 Ubezpieczenie na ˝ycie 3 17 18 Depozyty bankowe 17 32 59 èród∏o: Risk capital markets, a key to job creation in Europe. From fragmentation to integration. „Euro Papers”, No. 32, January 1999, s. 10. W maju 1999 r. Komisja Europejska przedstawi∏a opracowanie Financial Services: Implementing the Frame- work for Financial Markets: Action Plan13. Zdaniem Komisji, mimo wczeÊniejszych prób integracji rynek finansowy UE nadal pozostaje podzielony, jego uczestnicy sà zaÊ pozbawieni mo˝liwoÊci swobodnego korzystania z us∏ug transgranicznych Êwiadczonych przez instytucje finansowe majàce siedzib´ w ró˝nych krajach UE. Zmian´ tego stanu rzeczy powinno spowodowaç w∏aÊnie wprowadzenie euro, które postrzegane jest jako swoisty katalizator procesu przemian. Przygotowane przez Komisj´ opracowanie prezentuje najistotniejsze kroki, które powinny zostaç podj´te, by jednolity rynek finansowy sta∏ si´ rzeczywistoÊcià. Najogólniej rzecz ujmujàc, mo˝na do nich zaliczyç nast´pujàce posuni´cia14: • Unia Europejska powinna zostaç wyposa˝ona w odpowiedni „aparat prawny”, dzi´ki któremu b´dzie w stanie sprostaç nowym wyzwaniom wynikajàcym ze zmian zachodzàcych w otoczeniu rynkowym. • Wszelkie istniejàce jeszcze na rynku kapita∏owym bariery powinny zostaç zniesione, tak aby koszt pozyskania kapita∏u na rynku europejskim zosta∏ zredukowany; • Zarówno instytucje Êwiadczàce us∏ugi finansowe, jak i ich odbiorcy powinni mieç mo˝liwoÊç bezproblemowego korzystania z mo˝liwoÊci oferowanych przez jednolity rynek finansowy. Odbiorcy us∏ug powinni mieç przy tym zapewniony odpowiedni poziom ochrony. • Powinna zostaç zacieÊniona wspó∏praca w∏adz nadzorujàcych rynek finansowy. • Powinna powstaç zintegrowana infrastruktura rynku finansowego, dzi´ki czemu wzroÊnie wolumen zawieranych na nim transakcji. W opracowaniu wskazano tak˝e, i˝ europejska gospodarka traci wiele intratnych mo˝liwoÊci zwiàzanych zarówno z inwestycjami, jak i kreacjà dodatkowych miejsc pracy w zwiàzku z niedorozwojem istotnego segmentu rynku kapita∏owego, jakim jest rynek podwy˝szonego ryzyka. Istnienie wielu przeszkód hamujàcych rozwój tego rynku powoduje, ˝e nie jest on w stanie osiàgnàç odpowiedniej „masy krytycznej”, co pozwoli∏oby mu staç si´ wa˝nà alternatywà pozyskiwania kapita∏u dla innowacyjnych, m∏odych przedsi´biorstw. Jak wskazujà badania, w okresie 1990-1995 1% firm noto- 12 Risk capital markets, a key to job creation i Europe. From fragmentation to integration. Raport prepared by Delphine sallard, Directorate General II, Economic and Financial Affairs, on a conference organised by the European Commission on 24 November 1998, in Brussels, s. 20. 13 Financial Services: Implementing the Framework for Financial Markets: Action Plan. Communication of the Commission, Com(1999)232, 11.05.1999. 14 Ibidem. w stron´ opcji „zorientowanej rynkowo”. Wed∏ug niej rynek kapita∏owy w coraz wi´kszym zakresie uczestniczy w finansowaniu rozwoju gospodarczego poszczególnych krajów. Tymczasem europejski rynek kapita∏owy nie tworzy zintegrowanej struktury, zaÊ obowiàzujàce na nim regulacje prawne utrudniajà bàdê wr´cz uniemo˝liwiajà zmian´ tego stanu rzeczy. „Dost´p do g∏´bokiego i p∏ynnego rynku kapita∏owego jest jednà z najwi´kszych przewag konkurencyjnych Stanów Zjednoczonych. Przez ostatnie szeÊç lat [od 1999 r. - dop. aut.] wartoÊç Êrodków pozyskanych przez spó∏ki w drodze pierwszej emisji publicznej wynios∏a 7.000 mld USD w Stanach Zjednoczonych i niewiele ponad 720 mld USD w ca∏ej Europie”12. Podj´cie decyzji o przyÊpieszeniu tworzenia jednolitego rynku finansowego nie wynika wi´c jedynie z logicznej sekwencji wydarzeƒ zwiàzanych z wprowadzeniem euro. Brak takiego rynku oznacza, ˝e teoretycznie zjednoczona Europa nie jest w stanie nawiàzaç równorz´dnej rywalizacji na mi´dzynarodowej arenie gospodarczej z faktycznie zintegrowanymi Stanami Zjednoczonymi. Czy jednak Unia Europejska jest w ogóle w stanie osiàgnàç podobny poziom integracji w sytuacji, gdy wypracowanie jakiegokolwiek porozumienia w istotnych kwestiach przychodzi krajom UE z takim trudem, kiedy dzielà nie tylko przepisy prawa, ale tak˝e j´zyk, kultura i tradycja? Bez wzgl´du na to, jak brzmi odpowiedê, Unia Europejska wydaje si´ nie mieç wyboru. Uwzgl´dniajàc tempo przemian zachodzàcych obecnie w Êwiatowej gospodarce, mo˝na zaryzykowaç twierdzenie, ˝e i tak na realizacj´ pewnych istotnych rozwiàzaƒ zdecydowano si´ za póêno. Budowa jednolitego rynku finansowego powinna by∏a post´powaç co najmniej równolegle z wprowadzeniem kolejnych etapów unii gospodarczo-walutowej. Tymczasem znaczàce przyspieszenie w tej kwestii nastàpi∏o dopiero w momencie rozpocz´cia trzeciego, ostatniego etapu unii. Plan dzia∏ania BANK I KREDYT c z e r w i e c 2 0 0 2 wanych na amerykaƒskim rynku NASDAQ utworzy∏ 16% nowych miejsc pracy - oko∏o 500 tys. stanowisk. W tym czasie firmy Fortune 500 traci∏y oko∏o 200 tys. miejsc pracy rocznie15. Bariery hamujàce rozwój rynku podwy˝szonego ryzyka niekoniecznie majà natur´ prawnà czy ekonomicznà. Uwa˝a si´, ˝e jednà z istotniejszych jest bariera kulturowa - Europejczycy niech´tnie dokonujà inwestycji obarczonych wi´kszym ryzykiem. Tez´ t´ potwierdzajà dane zawarte w tabeli 1: wskazujà one gdzie lokujà swe oszcz´dnoÊci obywatele USA, Europy i Japonii. Widaç wyraênie, ˝e Europejczycy nadal wysoko cenià sobie bezpieczne lokaty bankowe, choç w ogólnej strukturze inwestycji stosunkowo wysoki udzia∏ majà równie˝ lokaty w papiery wartoÊciowe. Przeobra˝enie struktury europejskiego rynku finansowego wymaga podj´cia dzia∏aƒ zakrojonych na szerokà skal´. Postulowana zmiana uregulowaƒ prawnych jest bez wàtpienia warunkiem koniecznym, aby proces oczekiwanych przemian w ogóle móg∏ si´ rozpoczàç. Mo˝e si´ jednak okazaç warunkiem niewystarczajàcym, by móg∏ zostaç z sukcesem zakoƒczony. Opracowanie Komisji Europejskiej nie poprzestaje jednak na identyfikacji przyczyn niekorzystnej sytuacji europejskiego rynku finansowego. Jego druga cz´Êç zawiera program konkretnych zmian, które powinny zostaç wprowadzone w celu jej poprawy. Plan dzia∏aƒ w zakresie us∏ug finansowych (Financial Services Action Plan - FSAP) zawiera zestaw kroków, które powinny zostaç podj´te, by móg∏ powstaç jednolity rynek us∏ug finansowych w ramach UE. Sà to przede wszystkim propozycje konkretnych zmian obowiàzujàcego prawa, ze wskazaniem terminu ich przygotowania i podmiotów za to odpowiedzialnych. Plan zawiera równie˝ tzw. cele strategiczne, które zdefiniowano w nast´pujàcy sposób: 1. Utworzenie europejskiego jednolitego finansowego rynku hurtowego. Aby go utworzyç nale˝y: – umo˝liwiç firmom - emitentom pozyskiwanie kapita∏u na konkurencyjnych warunkach w ramach ca∏ej UE, – zapewniç inwestorom i poÊrednikom finansowym swobodny dost´p do rynku, – zapewniç instytucjom Êwiadczàcym us∏ugi inwestycyjne mo˝liwoÊç swobodnego oferowania tych us∏ug na terenie UE, bez koniecznoÊci pokonywania ró˝nego typu barier administracyjnych czy prawnych, – ustanowiç przejrzystà i dobrze zintegrowanà struktur´ rynku, w ramach której zarzàdzajàcy funduszami b´dà w stanie dokonywaç najbardziej efektywnych inwestycji, 15 Risk capital markets, a key to job creation in Europe. From fragmentation to integration. „Euro Papers”, No 32, January 1999. Rynki i Instytucje Finansowe 23 – stworzyç klimat zaufania oparty na istnieniu okreÊlonych regu∏ prawnych, tak by handel papierami wartoÊciowymi by∏ wolny od ryzyka niewywiàzania si´ przez strony z warunków transakcji. W ramach realizacji tego celu przewidziano uchwalenie 19 aktów prawnych (wià˝àcych lub niewià˝àcych), przy czym ka˝demu z nich nadano odpowiednià rang´ w skali „wa˝noÊci” od 1 do 3. 2. Utworzenie otwartego i bezpiecznego rynku detalicznego. Wysi∏ki zmierzajàce do realizacji tego zadania wymagajà: – wyposa˝enia konsumentów we wszelkie niezb´dne Êrodki (dost´p do informacji, jasne zdefiniowanie przys∏ugujàcych im praw), aby mogli aktywnie dzia∏aç na jednolitym rynku finansowym, – zidentyfikowania i usuni´cia wszelkich rozbie˝noÊci w zakresie zasad Êwiadczenia us∏ug finansowych w ró˝nych krajach UE, by istnia∏a swoboda ich przep∏ywu mi´dzy krajami, – stworzenia podstaw prawnych, dzi´ki którym powstanà nowe kana∏y dystrybucji, nowe technologie zostanà zaÊ zastosowane w skali paneuropejskiej, – stworzenia efektywnego i bezpiecznego systemu rozliczeƒ, który umo˝liwi konsumentom ponoszenie jak najmniejszych op∏at podczas transakcji transgranicznych. W tym segmencie przewidziano powstanie 9 aktów prawnych, tak˝e o ró˝nym priorytecie. 3. Stworzenie odpowiednich norm ostro˝noÊciowych i zasad nadzoru. Aby zrealizowaç ten cel, nale˝y: – wyeliminowaç wszystkie niejasnoÊci w obecnie obowiàzujàcych normach ostro˝noÊciowych, wynikajàce np. z trwajàcego procesu globalizacji, – ustanowiç w∏aÊciwe standardy dzia∏ania sektora bankowego UE, tak by móg∏ sprostaç narastajàcej presji konkurencyjnej, – stworzyç zintegrowane struktury nadzoru na poziomie UE, dzi´ki którym mo˝liwe by∏oby utrzymanie stabilnoÊci i zaufania na rynku, – umo˝liwiç Wspólnocie Europejskiej odegranie istotnej roli w ustanawianiu globalnych standardów w zakresie regulacji i nadzoru (w∏àczajàc tak˝e konglomeraty finansowe). Realizacja tych postulatów wymaga opracowania 10 regulacji. Oprócz grupy trzech celów strategicznych, FSAP zawiera tak˝e cel ogólny: stworzenie lepszych warunków do powstania optymalnego, jednolitego rynku finansowego. Osiàgni´cie tego celu ma si´ staç mo˝liwe m.in. dzi´ki likwidacji ró˝nic w opodatkowaniu oraz powstaniu efektywnego i przejrzystego systemu corporate governance (co wymaga powstania 5 regulacji). Ogólnie plan przewiduje realizacj´ ponad 40 przedsi´wzi´ç (w formie dyrektyw UE oraz komuni- 24 Rynki i Instytucje Finansowe BANK I KREDYT c z e r w i e c 2 0 0 2 katów Komisji). Dzi´ki nim powinien zostaç zakoƒczony proces tworzenia prawnych podstaw jednolitego rynku finansowego. Analiza zakresu tematycznego proponowanych aktów prawnych nasuwa spostrze˝enie, ˝e rynkiem wymagajàcym najmniej zmian jest rynek kredytowy. W tym wypadku sugerowane sà poprawki g∏ównie o charakterze uzupe∏niajàcym, wynikajàce ze zmieniajàcych si´ warunków dzia∏ania otoczenia gospodarczego. Niewielkie zmiany dostosowawcze dotyczà tak˝e rynku ubezpieczeniowego czy te˝ rynku funduszy inwestycyjnych. Dzi´ki realizacji FSAP Unia Europejska ustanowi zapewne jednolite zasady funkcjonowania sektora funduszy emerytalnych, który wcià˝ pozostaje poza wspólnymi uregulowaniami. Gros projektów zawartych w planie odnosi si´ do rynku kapita∏owego jako takiego - ustanowienie jednolitego prospektu emisyjnego, jednolitych standardów dla raportów finansowych firm, problem manipulacji na rynku, problem transgranicznych fuzji i przej´ç, sprzeda˝ us∏ug finansowych na odleg∏oÊç, uregulowanie kwestii rozliczeƒ transakcji transgranicznych, itd. Powstanie FSAP jednoznacznie potwierdza determinacj´ Unii Europejskiej w dà˝eniu do stworzenia zintegrowanego rynku finansowego. Obradujàca w 2000 r. w Lizbonie, a nast´pnie w 2001 r. w Sztokholmie Rada Europejska po raz kolejny wyrazi∏a opini´, ˝e wprowadzenie jednolitego rynku us∏ug finansowych ma dla Unii Europejskiej znaczenie priorytetowe. Na szczycie w Lizbonie ustalony zosta∏ tak˝e ostateczny termin pe∏nego wprowadzenia planu – 2005 r. Do tego czasu powinny zostaç uchwalone wszystkie niezb´dne dyrektywy, powinno tak˝e nastàpiç ich w∏àczenie do prawa narodowego poszczególnych krajów. Specjalny priorytet nadano kwestii przyÊpieszenia integracji rynku papierów wartoÊciowych, która - zgodnie z decyzjami podj´tymi podczas szczytu odbywajàcego si´ w Sztokholmie - ma byç zakoƒczona do 2003 r. Co szeÊç miesi´cy Komisja Europejska przygotowuje raport, w którym przedstawiane jest zaawansowanie prac dotyczàcych realizacji planu. Ostatni, piàty z kolei, zosta∏ opublikowany w listopadzie 2001 r. Wynika z niego, ˝e tempo realizacji planu nie budzi wi´kszych zastrze˝eƒ. Do chwili obecnej przyj´tych zosta∏o 25 dyrektyw, 8 jest w trakcie przygotowania, 9 zosta∏o poddanych dyskusji w Parlamencie Europejskim i Radzie UE, 1 zaÊ odrzucono16. Za jednà z istotniejszych pora˝ek w dotychczasowej realizacji FSAP uwa˝a si´ odrzucenie przez Parlament Europejski projektu dyrektywy dotyczàcej przej´ç na rynku kapita∏owym. Jej g∏ównym celem jest ochrona mniejszoÊciowych udzia∏owców przed niekorzystnymi nast´pstwami tzw. wrogich przej´ç. Obecnie po raz kolejny jest ona rozpa- W listopadzie 2000 r. obradujàcy pod przewodnictwem A. Lamfalussy'ego tzw. Komitet M´drców (The Committee of Wise Men) przedstawi∏ Raport Wst´pny na temat regulacji obowiàzujàcych na europejskim rynku papierów wartoÊciowych (Initial Report of the Committee of Wise Men on the Regulation of the European Securities Markets)17. Zawiera on analiz´ stanu rozwoju 16 Financial Services - Europe Must Deliver on Time. Brussels, 30 November 2001, s. 6 17 Initial Report of the Committee of Wise Men on the Regulation of European Securities Markets. Brussels, 9 November, 2000. Fifth Report, Tabela 2 Aktywa funduszy emerytalnych krajów UE (% PKB) Kraj Wielka Brytania Szwecja Aktywa funduszy emerytalnych 101,0 107,0 Hiszpania 5,0 Portugalia 10,0 Norwegia 31,0 Holandia 141,0 W∏ochy 20,0 Irlandia 47,0 Niemcy 13,0 Francja 4,0 Finlandia 41,0 Dania 108,0 Belgia 12,0 Austria 12,0 èród∏o: A single market in financial services: effects on growth, employment and the real economy. European Parliament, Working Paper, Econ 124 En, s. 41. trywana przez Komisj´, która po zasi´gni´ciu porady ekspertów ma nanieÊç odpowiednie poprawki. Wiele problemów stwarza tak˝e ostateczne ustalenie zawartoÊci dyrektywy normujàcej zasady dzia∏ania funduszy emerytalnych. Zgodnie z ustaleniami, dyrektywa ta mia∏a zostaç przyj´ta do 2002 r., tymczasem nadal nie uda∏o si´ rozwiàzaç wielu wa˝nych problemów, dotyczàcych m.in.: zakresu dzia∏ania dyrektywy, mo˝liwoÊci inwestowania przez fundusze emerytalne (zarówno w uj´ciu iloÊciowym, jak i jakoÊciowym), pobieranych prowizji, transgranicznego uczestnictwa w funduszach. Aktywa, którymi dysponujà fundusze emerytalne, sà bardzo du˝e, co bezpoÊrednio przek∏ada si´ na ich rol´ w gospodarkach krajów UE (choç nale˝y zauwa˝yç, ˝e w poszczególnych krajach fundusze te majà ró˝nà wysokoÊç, co pokazujà dane zawarte w tabeli 2). W ostatnim, piàtym raporcie podkreÊlono tak˝e, ˝e obecnie - bardziej ni˝ kiedykolwiek - istotne jest jak najszybsze wprowadzenie jednolitego rynku finansowego (ma to zwiàzek z wydarzeniami, które mia∏y miejsce w USA 11 wrzeÊnia 2001 r. i ich wp∏ywem na Êwiatowà gospodark´). Raport Wst´pny Komitetu M´drców Rynki i Instytucje Finansowe 25 BANK I KREDYT c z e r w i e c 2 0 0 2 europejskiego rynku papierów wartoÊciowych; zweryfikowano w nim tak˝e przeszkody uniemo˝liwiajàce jego szybkà i efektywnà integracj´ (autorzy uwzgl´dniali w swych rozwa˝aniach tak˝e postanowienia FSAP). Oprócz diagnozy sytuacji w Raporcie Wst´pnym przedstawiono tak˝e propozycje reform, których wprowadzenie pozwoli∏oby ostatecznie doprowadziç do pe∏nej integracji rynku finansowego. Zdaniem autorów, na jednolitym rynku wewn´trznym UE brakuje zintegrowanego rynku finansowego. Istnienie wspólnego rynku finansowego jest niezb´dne dla Unii Europejskiej i jej obywateli - niezb´dne do osiàgni´cia wy˝szej stopy wzrostu gospodarczego, poprawy mi´dzynarodowej konkurencyjnoÊci UE, stworzenia nowych miejsc pracy, lepszej ochrony konsumentów, uwolnienia ducha przedsi´biorczoÊci w UE. Wed∏ug autorów Raportu Wst´pnego, oczekiwane korzyÊci p∏ynàce z powstania zintegrowanego rynku finansowego sà znaczne: 1. Dla obywateli UE Bez wàtpienia jednà z najwa˝niejszych korzyÊci jest prognozowany wzrost zysków z inwestycji dokonywanych przez nich w papiery wartoÊciowe (zarówno bezpoÊrednio, jak i poprzez fundusze). Przy okazji wskazuje si´ te˝ na pozytywny wp∏yw, jaki pojawienie si´ wspólnego rynku wywrze na rynek funduszy inwestycyjnych. Powinny one zwi´kszyç swoje aktywa i osiàgaç wy˝sze zyski dzi´ki swobodzie inwestowania na obszarze ca∏ej UE, lepszym technikom zarzàdzania, redukcji kosztów administracyjnych itd. (amerykaƒski fundusz inwestycyjny jest szeÊç razy wi´kszy ni˝ jego europejski odpowiednik, zaÊ kapitalizacja wszystkich funduszy inwestycyjnych dzia∏ajàcych na terenie USA jest dwukrotnie wi´ksza ni˝ europejskich). Powstanie jednolitego rynku powinno si´ tak˝e przyczyniç do zwi´kszenia zysków funduszy emerytalnych. W okresie 1984-1998 przeci´tna stopa zwrotu funduszy emerytalnych w krajach europejskich, które nie znios∏y restrykcji na∏o˝onych na inwestycje, wynios∏a 6,3%, w USA zaÊ - 10,5%. Rozbie˝noÊç ta ma du˝e znaczenie, jako ˝e ze wzgl´dów demograficznych systemy emerytalne w coraz wi´kszej liczbie krajów europejskich oparte b´dà na modelu kapita∏owym i wysokoÊç zysków osiàganych przez fundusze emerytalne prze∏o˝y si´ bezpoÊrednio na wysokoÊç wyp∏acanych w przysz∏oÊci emerytur. 2. Dla ma∏ych i Êrednich przedsi´biorstw Uwa˝a si´, ˝e utworzenie wspólnego rynku przyczyni si´ do rozwoju, a w zasadzie do powstania (gdy˝ w UE b´dzie budowany praktycznie od podstaw) jednego z jego segmentów - rynku kapita∏u podwy˝szonego ryzyka, zwanego rynkiem venture capital. Rozwój silnej i dynamicznej gospodarki europejskiej, opartej m.in. na silnych ma∏ych i Êrednich przedsi´biorstwach, jest ÊciÊle uzale˝niony od sukcesu tego przedsi´wzi´cia. Jednak sukces ten b´dzie pochodnà nie tylko czynników natury prawnej czy ekonomicznej, ale przede wszystkim psychologicznej. Spo∏eczeƒstwo europejskie, o czym ju˝ wspominano, znacznie mniej ch´tnie dokonuje inwestycji charakteryzujàcych si´ wy˝szym ryzykiem. Zmiana tego stanu rzeczy mo˝e si´ wi´c okazaç nie mniej trudna ni˝ reforma prawa. Jak twierdzà autorzy Raportu Wst´pnego (i spostrze˝enie to warto podkreÊliç): europejski rynek kapita∏owy b´dzie tak silny, jak silne jest jego najs∏absze ogniwo. W tej chwili ogniwem takim wydaje si´ w∏aÊnie rynek venture capital. 3. Dla du˝ych przedsi´biorstw Zintegrowany rynek umo˝liwi du˝ym firmom pozyskanie kapita∏u inwestycyjnego na znacznie korzystniejszych warunkach ni˝ dotychczas, zarówno poprzez emisj´ udzia∏owych papierów wartoÊciowych, jak i obligacji. Wszyscy uczestnicy rynku finansowego powinni odnieÊç korzyÊci ze wzrostu innowacyjnoÊci i konkurencji, które przyczynià si´ do restrukturyzacji obecnie dzia∏ajàcych instytucji finansowych. Raport wst´pny charakteryzuje tak˝e g∏ówne trendy istniejàce obecnie na Êwiatowym rynku finansowym. Rynek europejski, b´dàcy jego immanentnà cz´Êcià, równie˝ znajduje si´ w zasi´gu ich oddzia∏ywania. Plany dotyczàce jego rozwoju powinny wi´c je uwzgl´dniaç. Sà to nast´pujàce zjawiska: 1. Znaczàcy rozwój rynku papierów wartoÊciowych Na poczàtku lat 80. ponad 80% Êrodków finansowych pozyskiwanych przez firmy europejskie Tabela 3 Porównanie podstawowych danych charakteryzujàcych system finansowy krajów strefy euro i USA (% PKB, 1999 r.) Kredyty bankowe dla sektora przedsi´biorstw Emisja papierów wartoÊciowych o sta∏ym dochodzie: – przedsi´biorstw – instytucji finansowych – sektora publicznego Kapitalizacja rynku gie∏dowego èród∏o: ECB Monthly Bulletin, July 2000, za: Initial Report of The Committee of Wise Men.... Kraje strefy euro 45,2 USA 12,4 98,8 166,2 7,4 29,0 36,4 46,8 54,9 48,4 90,2 179,8 26 Rynki i Instytucje Finansowe pochodzi∏o z po˝yczek bankowych. Obecnie wartoÊç Êrodków pozyskanych przez firmy w drodze emisji ich akcji i obligacji przewy˝sza wartoÊç kredytów bankowych. Proporcje te nadal sà jednak odmienne ni˝ w Stanach Zjednoczonych, co znajduje potwierdzenie w danych zawartych w tabeli 3. PodkreÊla si´ tak˝e dynamiczny rozwój rynku akcji - liczba firm notowanych na gie∏dach krajów UE wzros∏a z 6.401 w 1995 r. do 8.111 w 1999 r. Warto jednak zauwa˝yç, ˝e najcz´Êciej stosowanym wskaênikiem rozwoju rynku gie∏dowego nie jest liczba firm na parkiecie, a udzia∏ kapitalizacji gie∏dowej w relacji do PKB danego kraju. Analiza poziomu tego wskaênika w ró˝nych krajach UE pozwala dostrzec mi´dzy krajami znaczàce ró˝nice, które trudno jednoznacznie interpretowaç. Sytuacj´ obrazujà dane zawarte w tabeli 4. Bioràc pod uwag´ tylko i wy∏àcznie przedstawione dane, mo˝na wyciàgnàç wniosek, ˝e np. rynek grecki jest znacznie bardziej rozwini´ty ni˝ rynek niemiecki. Konkluzja taka mo˝e okazaç si´ b∏´dna udzia∏ kapitalizacji w PKB nie jest w stanie przekazaç informacji o wielkoÊci obrotów na danym rynku, wartoÊci free float, iloÊci kapita∏u pozyskiwanego przez firmy poprzez emisj´ akcji, innowacyjnoÊci rynku, obowiàzujàcych na nim regulacjach prawnych itd. Kapitalizacja mo˝e byç znaczna, tymczasem pozyskiwany przez firmy kapita∏ niewielki, free float malejàcy, a wartoÊç obrotów bardzo zmienna. Nowà tendencjà obserwowanà na rynku europejskim, na którà wskazujà autorzy Raportu Wst´pnego, jest zmiana struktury inwestorów. Inwestorów „tradycyjnych”, do których zaliczane sà banki, stopniowo wypierajà dwie pozosta∏e grupy: – inwestorzy indywidualni - w do niedawna typowo „kontynentalnym” kraju - Niemczech - udzia∏ osób fizycznych posiadajàcych akcje wzrós∏ tylko w 1999 r. o 25%; – inwestorzy instytucjonalni - którzy jednak nadal nie odgrywajà na rynku tak istotnej roli jak inwestorzy amerykaƒscy (w 1999 r. przeci´tny europejski fundusz inwestycyjny mia∏ w swoim portfelu oko∏o 40% akcji, amerykaƒski - 60%). 2. Internacjonalizacja i europeizacja rynku papierów wartoÊciowych W ciàgu ostatnich lat znaczàco wzros∏a liczba i wartoÊç transakcji papierami wartoÊciowymi, zawieranych na rynkach zagranicznych. Dzi´ki globalizacji zmieni∏ si´ tak˝e wizerunek europejskiego rynku papierów wartoÊciowych. Coraz silniejsze sà zwiàzki mi´dzy uczestnikami i rynkami usytuowanymi w ró˝nych krajach, wzmaga si´ tak˝e mi´dzynarodowa konkurencja mi´dzy instytucjami Êwiadczàcymi us∏ugi finansowe. BANK I KREDYT c z e r w i e c 2 0 0 2 Tabela 4 Kapitalizacja gie∏dowego rynku akcji w relacji do PKB w krajach UE i USA (koniec 1999 r., %) Kraj WartoÊç wskaênika Belgia 74 Dania 64 Niemcy Grecja Hiszpania Francja 68 174 72 105 Irlandia 75 W∏ochy 62 Luxemburg 192 Holandia 176 Austria 16 Portugalia 62 Finlandia 272 Szwecja 155 Wielka Brytania 206 Strefa euro Stany Zjednoczone 85 181 èród∏o: BIS, FIBV (2000), za: Initial Report of The Committee of Wise Men.... 3. Konkurencja i wspó∏praca mi´dzy gie∏dami ró˝nych krajów Przed rynkami gie∏dowymi poszczególnych krajów pojawiajà si´ nowe wyzwania - muszà konkurowaç o zlecenia nie tylko mi´dzy sobà, ale tak˝e z nowymi podmiotami operujàcymi na rynku. Rozwój nowoczesnych technologii umo˝liwi∏ powstanie nowych systemów obrotu papierami wartoÊciowymi, nie tylko efektywniejszych, ale i taƒszych od dotychczas dzia∏ajàcych. W USA tzw. Alternatywne Systemy Obrotu (Alternative Trading Systems - ATSs) rywalizujà z du˝ymi gie∏dami i odnoszà znaczàce sukcesy - dotychczas przej´∏y 30% wielkoÊci obrotów NASDAQ oraz 5% NYSE. Obecnie w Europie funkcjonuje ponad 20 takich systemów, g∏ównie w Niemczech i Wielkiej Brytanii. Uwa˝a si´, ˝e to dopiero poczàtek ich dzia∏alnoÊci i w przysz∏oÊci b´dà odgrywaç znacznie wi´kszà rol´, tak˝e w handlu obligacjami i derywatami. 4. Rosnàca presja na konsolidacj´ systemów rozliczeniowych operujàcych w ró˝nych krajach Jako bardzo wa˝na przeszkoda hamujàca w istotny sposób rozwój europejskiego rynku finansowego postrzegany jest brak jednolitego europejskiego systemu rozliczeniowego. NieobecnoÊç takiego systemu ogromnie zwi´ksza koszty zawierania transakcji w skali mi´dzynarodowej, nie wspominajàc o niedogodnoÊciach zwiàzanych z brakiem harmonizacji zasad dzia∏ania systemów usytuowanych w ró˝nych krajach. Mimo wielu dyskusji nie uda∏o si´ jednak wypracowaç optymalnego z punktu widzenia rynku rozwiàzania czy nale˝a∏oby ustanowiç jednà nowà instytucj´, która oznacza∏aby ich pe∏nà integracj´ - Centralny Depozyt BANK I KREDYT c z e r w i e c 2 0 0 2 Papierów WartoÊciowych, czy te˝ stworzyç jedynie sieç Êcis∏ych powiàzaƒ mi´dzy ju˝ dzia∏ajàcymi instytucjami. Rynki i Instytucje Finansowe 27 5. Rosnàca zmiennoÊç cen instrumentów finansowych Procesy integracji i globalizacji niosà ze sobà znaczny wzrost zmiennoÊci cen papierów wartoÊciowych. Dotyczy to w szczególnoÊci walorów spó∏ek tzw. nowych technologii. Nie ma jednoznacznego stanowiska w kwestii, czy jest to tendencja chwilowa, wywo∏ana przez obecne gwa∏towne przemiany w Êwiatowej gospodarce, czy te˝ nowy i trwa∏y element funkcjonowania rynków finansowych. W Raporcie Wst´pnym eksperci tworzàcy Komitet M´drców wiele uwagi poÊwi´cili identyfikacji przeszkód natury prawnej, których obecnoÊç ogranicza mo˝liwoÊci utworzenia wspólnego rynku. Obowiàzujàce obecnie w UE regulacje prawne opierajà si´ na dwóch podstawowych zasadach: koniecznoÊci spe∏niania okreÊlonych minimalnych standardów i wzajemnego uznania regulacji narodowych przez poszczególne kraje. Istniejàce regulacje teoretycznie obejmujà wi´kszoÊç istotnych - z punktu widzenia rynku papierów wartoÊciowych - kwestii, tj.: dopuszczanie papierów wartoÊciowych do obrotu na gie∏dach papierów wartoÊciowych, sporzàdzanie prospektu emisyjnego, funkcjonowanie firm inwestycyjnych, tworzenie systemów gwarancyjnych dla inwestorów, dzia∏anie rynków regulowanych, wykorzystywanie poufnych informacji, tworzenie instytucji wspólnego inwestowania w papiery wartoÊciowe czy regulacji prawnych dotyczàcych funkcjonowania spó∏ek kapita∏owych. Obowiàzujàce przepisy prawa sà jednak cz´sto nieprecyzyjne i niekompletne. Wspó∏praca mi´dzy instytucjami nadzorujàcymi rynki papierów wartoÊciowych, szczególnie w zakresie zawierania transakcji transgranicznych, jest minimalna. Brakuje instytucji dzia∏ajàcej w skali ca∏ej UE, która mia∏aby uprawnienia do Êcigania wykroczeƒ pope∏nianych na tym rynku. Ponadto, wprowadzenie regulacji unijnych do narodowych systemów prawnych jest wysoce niesatysfakcjonujàce, co istotnie hamuje wzrost transgranicznego obrotu papierami wartoÊciowymi. Raport Wst´pny przedstawia najwa˝niejsze, zdaniem jego autorów, utrudnienia, które uniemo˝liwiajà powstanie zintegrowanego rynku18: 1. Przed wieloma problemami wcià˝ stojà emitenci papierów wartoÊciowych. Brakuje jednolitej licencji dla emitentów (EU passport for issuers). Firmy, które chcà pozyskiwaç kapita∏ na ró˝nych rynkach, muszà podporzàdkowaç si´ obowiàzujàcym na nim wymogom prawnym, cz´sto ró˝niàcym si´ mi´dzy sobà. Nie ma jednej obowiàzujàcej definicji publicznej oferty zbycia papierów wartoÊciowych, skutkiem czego w ró˝nych krajach ta sama oferta mo˝e byç kwalifikowana jako publiczna bàdê prywatna. Obecnie obowiàzujàce regulacje prawne nie zach´cajà firm, a wr´cz je zniech´cajà, do pozyskiwania kapita∏u w ramach zintegrowanego rynku UE. Nie zosta∏y tak˝e zharmonizowane zasady publikowania przez firmy informacji oraz zasady prowadzenia ksi´gowoÊci. 2. OkreÊlone trudnoÊci majà tak˝e inwestorzy. Brakuje obowiàzujàcej ogólnie definicji „profesjonalnego inwestora”. Inwestorzy indywidualni sà ró˝nie traktowani w ró˝nych krajach. Brakuje jednolitej definicji „manipulacji rynkowej”. Mo˝liwoÊç dokonywania transakcji transgranicznych jest nadal zak∏ócana przez brak porozumienia dotyczàcego wykorzystywania papierów wartoÊciowych jako zabezpieczenia transakcji. 3. W kwestii funkcjonowania rynków nie ma jednolitej licencji dla rynków zorganizowanych i dzia∏ajàcych systemów obrotu (nie ma mo˝liwoÊci Êwiadczenia przez nie us∏ug transgranicznych). Regulowany rynek pozagie∏dowy (OTC market) znajduje si´ praktycznie poza zakresem obowiàzywania dyrektyw UE. 4. Firmy inwestycyjne dzia∏ajà, co prawda, zgodnie z zasadà jednolitej licencji, jednak mimo to muszà wype∏niaç dodatkowe wymogi w ka˝dym kraju cz∏onkowskim. Podlegajà bowiem ró˝nym instytucjom nadzorczym funkcjonujàcym w poszczególnych krajach UE. 5. Ostatnim problemem - last but not least – jest to, ˝e znaczna liczba instytucji regulujàcych i nadzorujàcych dzia∏anie rynków papierów wartoÊciowych w poszczególnych krajach cz∏onkowskich powoduje powstawanie dodatkowych kosztów i zamieszanie wÊród uczestników rynku. W ramach UE dzia∏a w tej chwili oko∏o 40 takich instytucji - zdecydowanie za wiele, by system móg∏ efektywnie funkcjonowaç. Unia Europejska Êwiadoma faktu, ˝e wymienione wy˝ej trudnoÊci stanowià bardzo istotnà barier´ rozwoju zintegrowanego rynku papierów wartoÊciowych - podj´∏a dzia∏ania zmierzajàce do zmiany tego stanu rzeczy19. Za jednà z wa˝niejszych inicjatyw uwa˝a si´ powo∏anie w 1997 r. FESCO (The Forum of European Securities Commissions) - Forum Europejskich Komisji Papierów WartoÊciowych. W jego sk∏ad wesz∏y instytucje paƒstw tworzàcych Europejski Obszar Gospodarczy (the European Economic Area - EEA). G∏ównym celem dzia∏ania Forum jest ustalanie, na podstawie dyrektyw UE, wspólnych standardów funkcjonowania rynków papierów wartoÊciowych. Ponadto Forum sporzàdza opracowania i analizy dotyczàce ró˝nego typu problemów zwiàzanych z rynkiem papierów wartoÊciowych oraz s∏u˝y jako platforma wspó∏pracy i porozumienia dla paƒstw w nim uczestniczàcych. Choç z punktu widzenia rynku papierów wartoÊciowych istnienie FESCO jest niewàtpliwie potrzebne, organizacja ta odgrywa stosunkowo niewielkà rol´. Brakuje jej oficjalnego 18 Ibidem. 19 Ibidem. 28 Rynki i Instytucje Finansowe umocowania prawnego, decyzje podejmuje na zasadzie consensusu, zaÊ rekomendacje, które wydaje, nie sà wià˝àce, tak wi´c stopieƒ ich realizacji w poszczególnych paƒstwach cz∏onkowskich jest ró˝ny i zale˝y od pozycji rodzimego regulatora rynku. Kolejnà wa˝nà dla rynku inicjatywà, o której ju˝ wspominano, by∏o przed∏o˝enie przez Komisj´ Europejskà FSAP - planu integracji rynku us∏ug finansowych, który obecnie jest w trakcie wprowadzania. Raport Wst´pny potwierdza zasadnoÊç powstania FSAP. Jego autorzy uwa˝ajà tak˝e, ˝e przyj´te w planie Êrodki osiàgni´cia zintegrowanego rynku finansowego sà w∏aÊciwe. Ich obaw´ budzà nie tyle kwestie merytoryczne, ile system stanowienia prawa w ramach UE, który jest nieefektywny i nieelastyczny. 1. Proces uchwalania prawa jest zdecydowanie zbyt powolny. Szacuje si´, ˝e w przypadku rozporzàdzenia bàdê dyrektywy trwa on przeci´tnie trzy lata, w skrajnych przypadkach mo˝e trwaç znacznie d∏u˝ej (jak np. w przypadku dyrektywy regulujàcej kwestie przej´ç na rynku kapita∏owym, nad którà prace trwajà ju˝ ponad 12 lat). Z uwagi na tempo zmian zachodzàcych na rynku finansowym jest to absolutnie nie do przyj´cia. 2. Przyj´cie wielu rozwiàzaƒ dotyczàcych gospodarki cz´sto wymaga zgody politycznej. W efekcie przyj´ty ostatecznie tekst bywa niejednoznaczny, zaÊ osiàgni´ty stopieƒ harmonizacji tak nik∏y, i˝ de facto nie prowadzi do pog∏´bienia integracji. 3. Zbyt wolno przebiega wprowadzanie prawa przez paƒstwa cz∏onkowskie. 4. Wiele istotnych kwestii dotyczàcych rynku papierów wartoÊciowych nie jest w satysfakcjonujàcy sposób uregulowanych na szczeblu wspólnotowym (np. problematyka funduszy emerytalnych, standardy rachunkowoÊci). 5. Brakuje sprawnego mechanizmu dostosowywania prawa UE do zmian zachodzàcych w otoczeniu rynkowym. 6. Istniejàce wymogi, dotyczàce wzajemnej wspó∏pracy, wymiany informacji mi´dzy krajami itd., sà niewystarczajàce. Oprócz wy˝ej wymienionych, do istotnych przeszkód w powstaniu zintegrowanego rynku nale˝à: – rozbie˝noÊci w innych rozwiàzaniach istniejàce w systemach prawnych krajów UE, majàce istotny zwiàzek z rynkiem papierów wartoÊciowych (np. procedury dotyczàce bankructwa), – ró˝norodnoÊç rozwiàzaƒ prawnych przyj´tych przez poszczególne kraje cz∏onkowskie, – ró˝nice w opodatkowaniu, – ró˝nice kulturowe20. 20 Kwestia ta nie b´dzie szerzej rozwijana w niniejszym artykule. Nie ulega jednak wàtpliwoÊci, i˝ ró˝nice kulturowe sà bardzo istotnà barierà hamujàcà powstawanie zintegrowanego rynku, nie tylko finansowego. BANK I KREDYT c z e r w i e c 2 0 0 2 Zdaniem Komitetu M´drców, za zadania priorytetowe (które zosta∏y tak˝e zawarte w FSAP) nale˝y uznaç: 1) aktualizacj´ dyrektywy dotyczàcej mo˝liwoÊci Êwiadczenia us∏ug inwestycyjnych na terenie UE, 2) ujednolicenie warunków pozyskiwania kapita∏u w ramach UE (by procedura ta by∏a taka, jak na rynkach narodowych), 3) stworzenie otwartego i przejrzystego europejskiego rynku finansowego, 4) ujednolicenie produktów finansowych w ramach UE, 5) ustanowienie w∏aÊciwego poziomu zabezpieczenia dla inwestorów. Przygotowany przez Komitet M´drców Raport Wst´pny zawiera bardzo wiele istotnych spostrze˝eƒ, warto jednak zwróciç uwag´ na jego wniosek finalny. Komitet stwierdzi∏ mianowicie z ca∏à stanowczoÊcià, ˝e obowiàzujàcy obecnie w UE proces stanowienia prawa jest nieadekwatny do wyzwaƒ, jakie niesie ze sobà rozwój wspó∏czesnych rynków finansowych, i z uwagi na t´ niewydolnoÊç nie b´dzie mo˝liwe terminowe wykonanie zadaƒ wyznaczonych przez FSAP. Autorzy Raportu Wst´pnego zaproponowali wi´c reform´ procesu legislacyjnego, dzi´ki której procedura powstawania aktów prawnych zosta∏aby istotnie skrócona, poprawi∏aby si´ tak˝e ich jakoÊç merytoryczna. Powy˝sze wnioski spotka∏y si´ z aprobatà w∏adz UE. Komitet zosta∏ zobowiàzany do kontynuowania prac i przygotowania propozycji reformy procedury stanowienia prawa, tak by nie zosta∏y podwa˝one zapisy Traktatu ani uprawnienia instytucji narodowych. Jego praca zyska∏a tak˝e pe∏ne poparcie Rady Europejskiej obradujàcej w grudniu 2000 r. na szczycie w Nicei. Raport Finalny Komitetu M´drców W lutym 2001 r. opublikowany zosta∏ Raport Finalny21 (Final Report of the Committee of Wise Men on the Regulation of European Securities Markets), b´dàcy kontynuacjà Raportu Wst´pnego. Przygotowa∏ go tak˝e pracujàcy w tym samym sk∏adzie co poprzednio Komitet M´drców. Raport Finalny, oprócz zwi´z∏ego przedstawienia wniosków zawartych w Raporcie Wst´pnym zawiera projekt kompleksowej reformy procesu tworzenia prawa w ramach UE. Autorzy jasno stwierdzajà, i˝ „choç cz´Êç problemów [dotyczàcych wspólnego rynku finansowego dop. aut.] wynika z niekompletnej struktury prawa obowiàzujàcego na poziomie europejskim, znacznie wi´k21 Final Report of the Committee of Wise Men on the Regulation of European Securities Markets. Brussels, 15 February 2001. BANK I KREDYT c z e r w i e c 2 0 0 2 sza cz´Êç odpowiedzialnoÊci za ten stan rzeczy le˝y po stronie sposobu funkcjonowania europejskiego procesu legislacyjnego. Problem le˝y w systemie jako takim”22. W obecnie dzia∏ajàcym systemie od momentu z∏o˝enia przez Komisj´ projektu aktu prawnego do jego uchwalenia up∏ywajà zwykle oko∏o dwa lata, a w przypadku us∏ug finansowych czas ten jest d∏u˝szy. Ponadto nacisk paƒstw cz∏onkowskich powoduje, ˝e Komisja znacznie cz´Êciej przygotowuje propozycje dyrektyw ni˝ rozporzàdzeƒ, dzi´ki czemu kraje majà znacznie wi´ksze pole manewru we wprowadzaniu przyj´tych postanowieƒ23 (proces ten tak˝e trwa oko∏o 18 miesi´cy). Niestety, cz´sto prowadzi to tak˝e do niew∏aÊciwego przeniesienia postanowieƒ dyrektywy bàdê ich zró˝nicowanej interpretacji w poszczególnych paƒstwach. Do g∏ównych wad funkcjonujàcej procedury stanowienia prawa mo˝na zaliczyç nast´pujàce: – jest zbyt powolna, – jest zbyt „sztywna” - nie jest w stanie elastycznie dostosowaç si´ do szybko zmieniajàcych si´ warunków rynkowych, – przyczynia si´ do powstania wielu niejasnoÊci, – podstawowe, kluczowe z punktu widzenia rynku, regulacje traktowane sà tak samo, jak te o znacznie mniejszym ci´˝arze gatunkowym. Cz´Êç II Raportu Finalnego zawiera konkretne rekomendacje dotyczàce reformy systemu decyzyjnego Wspólnot. Ju˝ w Raporcie wst´pnym Komitet zaproponowa∏ stworzenie zupe∏nie nowej procedury stanowienia wspólnotowego prawa, która obj´∏aby rynek finansowy. Oto jej podstawowy zarys: Poziom 1. – uchwalanie podstawowych zasad dotyczàcych danego obszaru (framework principles) nadal ma byç przeprowadzane przy u˝yciu dotychczasowych u˝ywanych procedur. Poziom 2. – powo∏anie dwóch nowych instytucji – Europejskiego Komitetu Papierów WartoÊciowych (EU Securities Committee - ESC) oraz Europejskiego Komitetu W∏adz Rynków Papierów WartoÊciowych (EU Securities Regulators Committee - ESRC), który swà strukturà przypomina∏by FESCO. Instytucje te mia∏yby wspomagaç Komisj´ Europejskà we wprowadzaniu szczegó∏ów prawa, którego pryncypia zosta∏yby okreÊlone na poziomie 1. Poziom 3. – zacieÊnienie wspó∏pracy mi´dzy dzia∏ajàcymi w krajach cz∏onkowskich UE w∏adzami rynków papierów wartoÊciowych w celu zapewnienia w∏aÊciwego i bezproblemowego przeniesienia prawa powsta∏ego na poziomach 1 i 2. Poziom 4. – wprowadzanie i stosowanie przyj´tego prawa, wspomagane przez wspó∏prac´ paƒstw cz∏onkow22 Ibidem. 23 Postanowienia dyrektywy okreÊlajà cel i termin jego realizacji, pozostawiajàc paƒstwom cz∏onkowskim swobod´ jego osiàgni´cia. Rynki i Instytucje Finansowe 29 skich, w∏adz rynku kapita∏owego i sektora prywatnego oraz przez zdecydowane dzia∏ania Komisji Europejskiej. Tak, najogólniej rzecz ujmujàc, wyglàda owa nowa procedura. Jednak przedstawione powy˝ej cztery poziomy zawierajà zbyt ogólne treÊci, by na ich podstawie mo˝na by∏o zrozumieç istot´ nowego podejÊcia zaproponowanego w Raporcie Wst´pnym. Zasadna wydaje si´ wi´c ich bli˝sza prezentacja. Poziom 1. Zdaniem Komitetu M´drców, bez koniecznoÊci zmiany regulacji traktatowych, mo˝na wprowadziç nowy typ dyrektywy i rozporzàdzenia, który dotyczy∏by rynku papierów wartoÊciowych. Uchwalone zgodnie z dotychczasowà procedurà akty prawne zawiera∏yby wy∏àcznie najwa˝niejsze i podstawowe regulacje, normujàce zasady funkcjonowania danego obszaru rynku papierów wartoÊciowych, stanowi∏yby tak˝e rezultat consensusu politycznego paƒstw cz∏onkowskich. Regulacje zdefiniowane na poziomie 1. powinny jasno okreÊlaç Êrodki techniczne przewidziane do wprowadzania postanowieƒ dyrektywy/rozporzàdzenia, które by∏yby wykorzystywane na poziomie 2. oraz wskazywaç, w jakim zakresie mogà byç zmieniane bàdê aktualizowane bez koniecznoÊci ponownego uruchamiania procedury legislacyjnej na poziomie 1. Rada UE i Parlament Europejski powinny byç precyzyjnie informowane o zakresie uprawnieƒ, które majà byç przyznane, Komisja Europejska (tam, gdzie to mo˝liwe) powinna zaÊ sprecyzowaç treÊci, wprowadzane nast´pnie na poziomie 2. Kluczowa dla niniejszej procedury jest gwarancja, ˝e zasadnicze kwestie delegowane na poziom 2. w ka˝dym przypadku muszà uzyskaç aprobat´ Rady Ministrów i Parlamentu Europejskiego. Najwa˝niejszà zaletà tego rozwiàzania b´dzie bez wàtpienia, znaczne przyÊpieszenie procesu legislacyjnego. Negocjacje na najwy˝szym szczeblu b´dà bowiem dotyczy∏y jedynie rozwiàzaƒ kluczowych, a nie technicznych detali. Poziom 2. Zgodnie z za∏o˝eniami, na poziomie 2. powinno nast´powaç uszczegó∏awianie aktów prawnych przygotowanych na poziomie 1. Etap ten wymaga skoordynowanej wspó∏pracy narodowych w∏adz regulujàcych rynki papierów wartoÊciowych w poszczególnych krajach, Komisji Europejskiej oraz nowo powo∏anej instytucji - Europejskiego Komitetu Papierów WartoÊciowych (ESC). Komitet W∏adz Rynków Papierów WartoÊciowych UE (ESRC) pe∏ni w za∏o˝eniach funkcj´ doradczà. Podmioty te powinny wypracowaç i wprowadziç szczegó∏owe rozwiàzania oparte na podstawowych, lecz ogólnych regulacjach uchwalonych w ramach poziomu 1. Nie analizujàc procedur stanowienia prawa w ramach poziomu 2., nale˝y podkreÊliç istotnà rol´ ESC. 30 Rynki i Instytucje Finansowe Zgodnie z proponowanymi rozwiàzaniami, instytucja ta powinna pe∏niç trzy funkcje: – istotnej sk∏adowej procesu legislacyjnego przebiegajàcego w ramach poziomu 2. (poprzez g∏osowanie nad propozycjami Komisji, w ustalonym okresie - zwykle 3 miesi´cy) – instytucji doradczej Komisji, szczególnie przy stanowieniu prawa poziomu 1., – instytucji doradzajàcej na poziomie 2. (wraz z ESRC). Uprawnienia ESRC majà natomiast, zgodnie z projektem, przebiegaç dwutorowo: – jako organu doradczego Komisji na poziomie 2., – w pe∏ni niezale˝nego komitetu skupiajàcego regulatorów krajowych rynków, zapewniajàcego w∏aÊciwe wprowadzanie europejskiego prawa na poziomie 3. Autorzy Raportu Finalnego podkreÊlajà, ˝e kluczowe znaczenie z punktu widzenia w∏aÊciwego i bezkonfliktowego przebiegu procesu legislacyjnego na poziomie 2. ma odpowiednia; harmonijna wspó∏praca z Parlamentem Europejskim, który powinien byç na bie˝àco informowany o wszystkich planowanych posuni´ciach i podejmowanych decyzjach. Do Parlamentu nale˝y te˝ ostatnie s∏owo na tym etapie procesu legislacyjnego - to on decyduje o przyj´ciu projektu rozwiàzaƒ przed∏o˝onego przez Komisj´ (w razie ich odrzucenia Komisja musi je ponownie rozwa˝yç). Poziom 3. G∏ównym celem na poziomie 3. jest utworzenie swoistej „sieci” wspó∏pracy mi´dzy w∏adzami dzia∏ajàcymi na poszczególnych rynkach papierów wartoÊciowych, aby jak najlepiej przenieÊç regulacje prawne powsta∏e na poziomach 1. i 2. do systemów narodowych. Na tym poziomie kluczowà rol´ odgrywa ESRC, który ma wypracowywaç jednolite zasady wprowadzania i interpretacji prawa. Waga decyzji podejmowanych w ramach tego komitetu jest znaczna; powinny one zapadaç na zasadzie consensusu. W obradach komitetu, jako obserwator, mo˝e braç udzia∏ Komisja Europejska. Poziom 4. Ostatni poziom tworzenia i wprowadzania europejskiego prawa obejmuje praktyczne stosowanie prawa na poziomie narodowym. Choç zadanie to realizujà, si∏à rzeczy, instytucje funkcjonujàce w poszczególnych krajach, odpowiedzialnoÊç za przebieg tego procesu ponosi Komisja Europejska – „stró˝” traktatów europejskich. Komisja Europejska oczekuje jednak wspó∏pracy od pozosta∏ych instytucji dzia∏ajàcych na rynku. To w∏aÊnie one sà w stanie powiadamiaç na bie˝àco o wszelkich nieprawid∏owoÊciach zwiàzanych zarówno z wprowadzaniem prawa, jak i jego stosowaniem. Zdaniem autorów Raportu, niezwykle wa˝ne z punktu widzenia sukcesu ca∏ej zaprezentowanej kon- BANK I KREDYT c z e r w i e c 2 0 0 2 cepcji - jest ciàg∏e monitorowanie efektywnoÊci procesu przebiegajàcego na poziomie 4. Zgodnie z sugestiami zawartymi w Raporcie Wst´pnym, co pó∏ roku powinny byç przygotowywane na ten temat szczegó∏owe sprawozdania, które nast´pnie by∏yby przedk∏adane Radzie UE. Szczegó∏y dotyczàce zakresu obszaru, który podlega∏by kontroli, i osób za nià odpowiedzialnych majà byç ustalone w terminie póêniejszym. Podsumowanie Intencjà autorów obu zaprezentowanych raportów by∏o stworzenie nowego systemu zmieniajàcego obowiàzujàce dotàd procedury stanowienia prawa, g∏ównie w obr´bie rynku papierów wartoÊciowych. Choç zaproponowane rozwiàzania mia∏y przede wszystkim uproÊciç owe procedury, trudno uznaç wszystkie za jasne i przejrzyste. Generalnie przedstawione w raportach wnioski zyska∏y pe∏ne poparcie podmiotów operujàcych na rynkach finansowych UE. Pojawi∏y si´ jednak pewne wàtpliwoÊci24, jak np. obawa przed przeregulowaniem rynku, niejasnoÊci co do celów i procedur stosowanych na poszczególnych poziomach, niejasne kompetencje dwóch nowych komitetów - ESC i ESRC, problem wzajemnej zale˝noÊci i wspó∏pracy miedzy tymi komitetami, rola Parlamentu Europejskiego. Przedstawiony projekt stanowi jedynie pewnà propozycj´ nowych rozwiàzaƒ, która tworzy punkt wyjÊcia dyskusji nad konstrukcjà - optymalnej z punktu widzenia rynku - nowej struktury decyzyjnej w obr´bie UE. Bez wzgl´du na to, w jakiej formie zostanie ostatecznie zaakceptowana, trzeba podkreÊliç jej ogromne znaczenie nie tylko dla rynku kapita∏owego, ale dla ca∏ego rynku finansowego Unii. Raport Finalny proponuje bardzo istotne zmiany w zbyt powolnym, nieefektywnym, nieelastycznym systemie stanowienia europejskiego prawa, przy czym co wa˝ne - nowe rozwiàzania nie oznaczajà obni˝enia jakoÊci powstajàcych aktów prawnych. Jak podkreÊlajà autorzy, kluczowe znaczenie ma otwartoÊç i pe∏na przejrzystoÊç procesu legislacyjnego oraz ciàg∏e monitorowanie jego efektywnoÊci. JeÊli zaproponowane rozwiàzania zostanà zastosowane w praktyce i odniosà sukces, byç mo˝e stanà si´ punktem wyjÊcia rozwa˝aƒ nad kompleksowà reformà procesu legislacyjnego wewnàtrz Wspólnoty. Trudno jednak powiedzieç, kiedy ów moment nastàpi, jako ˝e w tej chwili istniejà opóênienia w stosunku do ustalonego w Raporcie Finalnym harmonogramu ewentualnej realizacji projektu. Zgodnie z za∏o˝eniami Raportu Finalnego, przedstawiona reforma procesu legislacyjnego mia∏a zostaç 24 Analysis of the comments on the Initial Report of the Committee of Wise Men on the Regulation of European Securities Markets. W: Final Report ... Annex 3. BANK I KREDYT c z e r w i e c 2 0 0 2 wprowadzona od poczàtku 2002 r. Z uwagi na brak zgody ze strony Parlamentu Europejskiego, który obawia∏ si´ ograniczenia swoich kompetencji, termin ten zosta∏ przesuni´ty. Dopiero w lutym tego roku Parlament ostatecznie zaaprobowa∏ nowà koncepcj´ regulowania rynku kapita∏owego25. Otwiera to mo˝liwoÊç dotrzymania wyznaczonych wczeÊniej terminów - utworzenia wspólnego rynku kapita∏owego do 2003 r., zaÊ jednolitego rynku finansowego - do 2005 r. Po latach prób i po∏owicznych sukcesów idea jednolitego rynku finansowego - postrzeganego jako obszar, na którym z jednej strony obowiàzujà wzajemnie uznawane standardy dotyczàce ró˝nych dziedzin funkcjonowania sektora finansowego, z drugiej zaÊ zachowana zostaje odr´bnoÊç poszczególnych rynków narodowych, a wraz z nià tak˝e narodowe regulacje - mo˝e wkrótce zostaç urzeczywistniona. Obecna determinacja Unii Europejskiej w dà˝eniu do ustanowienia wspólnego rynku finansowego jest bezdyskusyjna. Warto jednak zastanowiç si´ nad wa˝nà kwestià: czy Unia Europejska 25 J. Bielecki: Wkrótce wspólne regu∏y. „Rzeczpospolita” nr 31, z dnia 06.02.2002 r., s. B5. Rynki i Instytucje Finansowe 31 sprecyzowa∏a docelowy kszta∏t wspólnego rynku, który ma stanowiç uwieƒczenie trwajàcych obecnie prac, czy te˝ po raz kolejny opracowano zestaw teoretycznie s∏usznych narz´dzi, bez wizji finalnego rezultatu rozpocz´tych dzia∏aƒ. Jak pokazujà dotychczasowe doÊwiadczenia integracji walutowej (zwanej te˝ monetarnà) i integracji rynków finansowych26, znacznie wi´ksze szanse powodzenia podejmowanych inicjatyw istnia∏y wówczas, gdy zosta∏ precyzyjnie wytyczony konkretny cel, zaÊ sposób jego osiàgni´cia pozostawiono dalszym dyskusjom, ni˝ w sytuacji, gdy obrano drog´ post´powania, nie wiedzàc dok∏adnie, dokàd ona zmierza27. Czy obecne pog∏´bienie integracji rynków finansowych ma byç „tylko” kolejnym etapem przejÊciowym czy te˝ „ju˝” etapem finalnym? 26 Procesy te, choç silnie ze sobà zwiàzane, przebiegajà jednak niezale˝nie. 27 Integracja walutowa zosta∏a szczegó∏owo zdefiniowana w Raporcie Delorsa, lecz sposób jej osiàgni´cia pozostawiono dalszym dyskusjom. Odwrotnie ni˝ w przypadku integracji rynków finansowych, która od strony proceduralnej zosta∏a dok∏adnie sprecyzowana w opublikowanej w 1985 r. „Bia∏ej Ksi´dze”, nie okreÊlono jednak co ma byç konkretnym jej efektem (poza ogólnymi twierdzeniami dotyczàcymi wspólnego rynku). Patrz: A. Steinherr: The new European financial ..., op.cit., s. 136 – 137. Instytucje polskiego rynku finansowego Piotr Zapadka Poj´cie instytucji rynku finansowego zawiera wiele kategorii podmiotów. Sà to podmioty zarzàdzajàce Êrodkami finansowymi powierzonymi im przez osoby trzecie; przedmiotem ich dzia∏alnoÊci jest szeroko rozumiany obrót instrumentami finansowymi. Sà to równie˝ inne podmioty uczestniczàce w funkcjonowaniu rynku finansowego, takie jak fundusze gwarancyjne, poÊrednicy finansowi, jak równie˝ bank centralny, do którego ustawowych zadaƒ nale˝y m.in. zapewnienie p∏ynnoÊci ca∏ego systemu pieni´˝nego. Sà to tak˝e podmioty nadzorujàce funkcjonowanie systemu i dzia∏anie podmiotów rynku finansowego; ich g∏ównà rolà jest zapewnienie bezpieczeƒstwa Êrodków finanso- wych klientów instytucji finansowych oraz zapewnienie stabilnego funkcjonowania tego rynku. Wydaje si´, ˝e mówiàc o instytucjach tworzàcych rynek finansowy, nale˝y ∏àcznie traktowaç wszystkie powy˝ej wymienione kategorie podmiotów. Celem niniejszego artyku∏u jest dokonanie zarysu podmiotowego instytucji funkcjonujàcych na polskim rynku finansowym. Ich wybór i prezentacja majà s∏u˝yç stworzeniu syntetycznego uj´cia dzia∏ajàcych na nim najistotniejszych podmiotów polskiego rynku finansowego1. 1 Niniejszy tekst jest przygotowany wed∏ug stanu prawnego na dzieƒ 31 marca 2002 r. 32 Rynki i Instytucje Finansowe Banki Przemo˝ny wp∏yw na funkcjonowanie rynków finansowych w dzisiejszych gospodarkach majà banki. Âwiadczy o tym m.in. wysoki udzia∏ banków w kapitalizacji gie∏d, w inwestycjach kapita∏owych, dzia∏alnoÊci firm leasingowych, dokonywanych czynnoÊciach faktoringowych, zauwa˝alna dominacja w sferze dzia∏alnoÊci maklerskiej oraz inne dzia∏ania na wszystkich obszarach rynku finansowego. W polskim rynku finansowym obecnoÊç banków jest na tyle silna, ˝e w uproszczeniu mo˝na mowiç o istnieniu ukszta∏towanej swojego rodzaju „bankostruktury”2, która decyduje o rozwoju i funkcjonowaniu ca∏ego rynku finansowego. Do najistotniejszych funkcji banków nale˝à: – funkcja kredytowa, polegajàca na udzielaniu kredytów; – funkcja p∏atnicza, polegajàca na dokonywaniu p∏atnoÊci w imieniu klientów indywidualnych i korporacyjnych; – funkcja depozytowa, polegajàca na przyjmowaniu depozytów; – zarzàdzenie aktywami finansowymi i majàtkiem na rzecz i w imieniu klientów; – czynnoÊci zwiàzane z poÊrednictwem banków w obrocie papierami wartoÊciowymi. Wyró˝niane sà nast´pujàce zasady funkcjonowania banków3: – zasada samodzielnoÊci banków, polegajàca na dzia∏aniu przez banki we w∏asnym imieniu, na podejmowaniu suwerennych decyzji oraz na samofinansowaniu i suwerennoÊci finansowej, – zasada uprawnieƒ banków, wynikajàcych z obowiàzujàcych przepisów, takich jak np. moc prawna dokumentów urz´dowych dla dokumentów wystawianych przez banki, wystawianie bankowego tytu∏u egzekucyjnego czy te˝ instytucja tajemnicy bankowej, – zasada obowiàzków banków, takich jak przeciwdzia∏anie wykorzystywaniu dzia∏alnoÊci bankowej do celów przest´pczych, utrzymywanie p∏ynnoÊci p∏atniczej czy ochrona powierzonych depozytów, – zasada mo˝liwoÊci prowadzenia przez banki tak˝e innej dzia∏alnoÊci, takiej jak np. obrót papierami wartoÊciowymi, nabywanie nieruchomoÊci czy Êwiadczenie us∏ug konsultacyjno-doradczych, – zasada prawa klienta do swobodnego wyboru banku (wyjàtkiem wynikajàcym z ustawy o Narodowym Banku Polskim jest zapis o obs∏udze rachunku bud˝etu paƒstwa przez NBP), – zasada sprawowania przez paƒstwo nadzoru nad dzia∏alnoÊcià banków, 2 W. Baka: Rola banków w rozwoju systemu finansowego w Polsce. „Prawo bankowe” nr 3/1998. 3 J. Harasimowicz: Polskie Prawo bankowe (1918-1996).Warszawa 1996 KiK. BANK I KREDYT c z e r w i e c 2 0 0 2 – zasada minimalizacji ryzyka, czemu mo˝e s∏u˝yç np. badanie zdolnoÊci kredytowej kredytobiorcy. Analizujàc istniejàce przepisy prawa, mo˝na uznaç, ˝e system bankowy w Polsce, ma charakter dwuszczeblowy4. Górny szczebel tworzy bank centralny. Rola banku centralnego w stosunku do systemu bankowego polega na regulacji obiegu emitowanego pieniàdza oraz wielkoÊci tworzonego przez banki tzw. pieniàdza bankowego, w celu zapewnienia p∏ynnoÊci ca∏ego systemu bankowego oraz utrzymania sta∏ego poziomu cen5. Dolny zaÊ szczebel tworzà: banki dzia∏ajàce na zasadach komercyjnych, czyli banki komercyjne. Ta cz´Êç sektora bankowego jest bardzo zró˝nicowana, co powoduje koniecznoÊç wyró˝nienia w jej ramach kilku pionów: 1) banków dzia∏ajàcych na zasadach ogólnych okreÊlonych w ustawie Prawo bankowe – takich jak banki paƒstwowe lub banki w formie spó∏ki akcyjnej, 2) banków spó∏dzielczych, dzia∏ajàcych na podstawie ustawy o restrukturyzacji banków spó∏dzielczych i BG˚, 3) grup bankowych, powsta∏ych z po∏àczenia si´ banków, 4) banków specjalistycznych, takich jak banki hipoteczne czy kasy oszcz´dnoÊciowo–budowlane. Przedmiotem prowadzonej przez banki dzia∏alnoÊci sà czynnoÊci bankowe i czynnoÊci pozabankowe. Zgodnie z art. 2 Prawa bankowego banki sà uprawnione do wykonywania „czynnoÊci bankowych obcià˝ajàcych ryzykiem Êrodki powierzone pod jakimkolwiek tytu∏em zwrotnym”. Dlatego jest to dokonywanie przez bank czynnoÊci bankowych, których przedmiotem sà Êrodki ulokowane przez klientów banku. Ârodki te obcià˝a ryzyko bankowe, natomiast klienci banku majà tytu∏y zwrotne do ewentualnego odzyskania przekazanych bankowi Êrodków finansowych. Dzia∏alnoÊç banków okreÊlajà art. 5 i art. 6 aktualnie obowiàzujàcej ustawy Prawo bankowe6. Art. 5 zawiera zamkni´ty katalog czynnoÊci bankowych sensu stricto które mogà byç wykonywane tylko przez banki. Jest to: – przyjmowanie wk∏adów pieni´˝nych p∏atnych na ˝àdanie lub z nadejÊciem oznaczonego terminu oraz prowadzenie rachunków tych wk∏adów, – prowadzenie innych rachunków bankowych, – udzielanie kredytów, – udzielanie i potwierdzanie gwarancji bankowych oraz zatwierdzanie akredytyw, – emitowanie bankowych papierów wartoÊciowych, – przeprowadzanie bankowych rozliczeƒ pieni´˝nych, 4 D. Daniluk, B. Smykla: Nowe prawo bankowe. „Zeszyty Finansowe” nr 5/1997. 5 A. Zalcewicz: Obligacje NBP – nowy rodzaj papierów wartoÊciowych wyemitowanych przez polski bank centralny. „Glosa” sierpieƒ 2000 r. 6 Dz.U. nr 140 poz. 939 z 1998 r. ze zmianami. BANK I KREDYT c z e r w i e c 2 0 0 2 – wydawanie, rozliczanie i umarzanie pieniàdza elektronicznego, – wykonywanie innych czynnoÊci przewidzianych wy∏àcznie dla banku w odr´bnych ustawach. Powy˝sze czynnoÊci mogà byç dokonywane tylko przez uprawnione do tego podmioty, czyli przez banki, po uzyskaniu przez nie odpowiednich zezwoleƒ uprawniajàcych do wykonywania tego typu czynnoÊci bankowych (zezwolenia na funkcjonowanie banku udziela Komisja Nadzoru Bankowego). Inne podmioty nie mogà dokonywaç powy˝szych czynnoÊci pod groêbà sankcji okreÊlonych w art. 171 ust. 1. Stanowi on, ˝e kto bez pozwolenia prowadzi dzia∏alnoÊç polegajàcà na gromadzeniu Êrodków pieni´˝nych innych osób fizycznych, prawnych lub jednostek organizacyjnych nie majàcych osobowoÊci prawnej, w celu udzielenia kredytów, po˝yczek pieni´˝nych lub obcià˝ania ryzykiem tych Êrodków w jakikolwiek inny sposób, podlega grzywnie do 5.000.000 z∏otych i karze pozbawienia wolnoÊci do lat 3. Mo˝na zatem stwierdziç, ˝e dzia∏alnoÊç bankowa jest reglamentowana przez przepisy prawa i dozwolona (pod sankcjà kary) jedynie na podstawie specjalnego zezwolenia. Zgodnie z art. 5 ust. 2 Prawa bankowego, czynnoÊciami bankowymi sà tak˝e inne czynnoÊci, o ile wykonywane sà one przez banki, takie jak: – udzielanie po˝yczek pieni´˝nych oraz po˝yczek i kredytów konsumenckich w rozumieniu przepisów odr´bnej ustawy, – operacje czekowe i wekslowe oraz operacje, których przedmiotem sà warranty, – wydawanie kart p∏atniczych oraz wykonywanie operacji przy ich u˝yciu, – terminowe operacje finansowe, – nabywanie i zbywanie wierzytelnoÊci pieni´˝nych, – przechowywanie przedmiotów i papierów wartoÊciowych oraz udost´pnianie skrytek sejfowych, – wykonywanie czynnoÊci obrotu dewizowego, – udzielanie i potwierdzanie por´czeƒ, – wykonywanie czynnoÊci zleconych, zwiàzanych z emisjà papierów wartoÊciowych. Powy˝ej przedstawione czynnoÊci mogà byç równie˝ wykonywane przez inne podmioty nie b´dàce bankami, lecz wtedy nie mogà byç i nie sà one traktowane jako czynnoÊci bankowe. Oprócz przedstawionych powy˝ej czynnoÊci bankowych zawartych w art. 5, banki mogà tak˝e prowadziç tzw. dzia∏alnoÊç pozabankowà. Art. 6 Prawa bankowego odnosi si´ do tej kwestii, stanowiàc, ˝e banki poza wykonywaniem czynnoÊci bankowych mogà: – obejmowaç lub nabywaç akcje i prawa z akcji, udzia∏y innej osoby prawnej nie b´dàcej bankiem lub jednostki uczestnictwa w funduszach inwestycyjnych, – zaciàgaç zobowiàzania zwiàzane z emisjà papierów wartoÊciowych, – dokonywaç obrotu papierami wartoÊciowymi, Rynki i Instytucje Finansowe 33 – dokonywaç na warunkach uzgodnionych z d∏u˝nikiem zamiany wierzytelnoÊci na sk∏adniki majàtku d∏u˝nika, z tym ˝e bank jest obowiàzany do ich sprzeda˝y w okresie nie d∏u˝szym ni˝ 3 lata od daty nabycia, – nabywaç i zbywaç nieruchomoÊci, – Êwiadczyç us∏ugi konsultacyjno–doradcze w sprawach finansowych, – Êwiadczyç inne us∏ugi finansowe, – wykonywaç inne czynnoÊci, je˝eli przepisy odr´bnych ustaw uprawniajà je do tego. Zarówno czynnoÊci bankowe zastrze˝one wy∏àczenie dla banków (art. 5 ust. 1), jak i inne czynnoÊci (art. 5 ust. 2) powinny byç okreÊlone w statucie banku. Mo˝liwoÊç wykonywania przez banki okreÊlonych czynnoÊci bankowych podlega kontroli Komisji Nadzoru Bankowego, w procesie licencjonowania banku. Zgodnie bowiem z art. 34 ust. 1 Prawa bankowego, w zezwoleniu na utworzenie banku Komisja okreÊla m.in. czynnoÊci bankowe, do których wykonywania bank jest upowa˝niony. Nale˝y podkreÊliç, ˝e wykonywanie przez bank czynnoÊci bankowych lub innych czynnoÊci, które sà traktowane jako czynnoÊci bankowe („stajà si´” nimi), niesie ze sobà mo˝liwoÊç u˝ywania przez banki sui generis „przywilejów bankowych”. Sà to m.in. mo˝liwoÊci zastosowania bankowego tytu∏u egzekucyjnego, instytucji tajemnicy bankowej czy te˝ nadania dokumentom bankowym mocy urz´dowej. Te w∏aÊnie „przywileje” przys∏ugujà podmiotom, które uzyskajà stosowne zezwolenie KNB. Warto w tym momencie wspomnieç o normach zawartych w przepisach ustawy z dnia 14 grudnia 1994 r. o Bankowym Funduszu Gwarancyjnym (BFG)7. Ustawa ta zak∏ada bowiem, po pierwsze, funkcjonowanie obowiàzkowego systemu gwarantowania Êrodków pieni´˝nych powierzonych bankom przez deponentów zarówno w formie Êrodków zgromadzonych na rachunkach bankowych, jak i w formie nale˝noÊci, które wynikajà z innych czynnoÊci bankowych, potwierdzonych wystawionymi przez bank imiennymi dokumentami, z wy∏àczeniem papierów wartoÊciowych okreÊlonych w przedmiotowej ustawie. Podmiotami obj´tymi obowiàzkowym systemem gwarantowania Êrodków pieni´˝nych sà: banki krajowe w rozumieniu ustawy Prawo bankowe oraz oddzia∏y banków zagranicznych (zgodnie z kryteriami okreÊlonymi w przedmiotowej ustawie). Zgodnie z art. 13 omawianej ustawy, podmioty obj´te obowiàzkowym systemem gwarantowania sk∏adek obwiàzane sà do wnoszenia na rzecz BFG obowiàzkowych op∏at rocznych. Ich wysokoÊç okreÊlonà na podstawie art. 13 Rada BFG przekazuje podmiotom obj´tym systemem nie póêniej ni˝ do koƒca roku kalendarzowego poprzedzajàcego rok, w którym op∏ata ma byç wniesiona. 7 Dz.U. nr 4 z 1995 r., poz. 18. 34 Rynki i Instytucje Finansowe BANK I KREDYT c z e r w i e c 2 0 0 2 Schemat 1 Podmioty tworzàce system bankowy NBP BFG KNB instytucje stabilizujàce instytucje tworzàce rynek BANKI Oddzia∏y i przedstawicielstwa banków zagranicznych Banki paƒstwowe Grupy bankowe Banki – Spó∏ki Akcyjne Banki spó∏dzielcze Banki specjalistyczne hipoteczne kasy oszcz´dnoÊciowobudowlane Po drugie zaÊ omawiana ustawa przewiduje funkcjonowanie BFG jako swoistego gwaranta w funkcjonowaniu systemu obrotu Êrodkami pieni´˝nymi. Kluczowymi przepisami ustawy o BFG sà art. 21 i nast´pne stanowiàce, ˝e celem obowiàzkowego systemu gwarantowania Êrodków pieni´˝nych zgromadzonych na rachunkach bankowych jest zapewnienie deponentom wyp∏aty, do wysokoÊci okreÊlonej ustawà, Êrodków gwarantowanych w razie ich niedost´pnoÊci. Przedmiotem gwarancji jest wierzytelnoÊç deponenta, w zwiàzku z którà z dniem spe∏nienia warunków gwarancji nabywa on w stosunku do BFG uprawnienie do Êwiadczenia pieni´˝nego. Dzieƒ spe∏nienia warunków gwarancji jest to okreÊlony w ustawie dzieƒ wydania postanowienia o og∏oszeniu upad∏oÊci banku. Niezale˝nie od tego, w jakiej wysokoÊci i na ilu rachunkach bankowych deponent posiada∏ Êrodki pieni´˝ne w danym banku, omawiana ustawa okreÊla maksymalnà wysokoÊç roszczeƒ deponenta w stosunku do BFG. WysokoÊç tzw. Êrodków gwarantowanych kszta∏tuje si´ od 1 stycznia 2002 r. na nast´pujàcym poziomie: a) równowartoÊç w z∏otych 1.000 euro – w 100% wartoÊci, b) wysokoÊç przekraczajàca równowartoÊç 1.000 euro, a nieprzekraczajàca równowartoÊci w z∏otych 18.000 euro – w 90% wartoÊci (od 1 stycznia 2003 r. górna granica Êrodków gwarantowanych w 90% osiàgnie poziom 22.500 euro). Pozosta∏ymi uczestnikami systemu bankowego sà: Spó∏dzielcze Kasy Oszcz´dnoÊciowo – Kredytowe (SKOK) i poÊrednicy kredytowi. Celem dzia∏ania SKOK-ów jest realizacja idei samopomocy finansowej polegajàcej na wzajemnym kredytowaniu si´ cz∏onków kas ze zgromadzonych przez siebie w kasie Êrodków pieni´˝nych8. Agencje poÊrednictwa kredytowego, zwane potocznie poÊrednikami kredytowymi, udzielajà natomiast kredytów na podstawie umów agencyjnych, zawartych z bankiem, których kszta∏t okreÊlony jest w przepisach art. 758 i nast. k.c. Oba powy˝sze podmioty, a tak˝e istniejàce wszelkiego rodzaju fundusze mikropo˝yczkowe nale˝y uznaç za sui generis uczestników systemu bankowego, którzy dope∏niajà i uzupe∏niajà dzia∏alnoÊç banków, funkcjonujàc szczególnie w sektorach ubo˝szych klientów indywidualnych, drobnych przedsi´biorców czy w lokalnych spo∏ecznoÊciach. Nale˝y podkreÊliç, ˝e zgodnie z nowelizacjà ustawy Prawo bankowe, z dnia 23 sierpnia 2001 r., dzia∏alnoÊç bankowà na terenie Rzeczypospolitej Polskiej b´dà równie˝ swobodnie prowadzi∏y oddzia∏y instytucji kredytowych, co nastàpi z chwilà uzyskania przez Polsk´ cz∏onkowstwa w Unii Europejskiej. Instytucjà kredytowà, zgodnie z definicjà zawartà w ustawie Prawo bankowe, która wesz∏a w ˝ycie od 7 stycznia 2002 r., jest podmiot majàcy swojà siedzib´ za granicà Rzeczypospolitej Polskiej - na terytorium jednego z paƒstw cz∏onkoskich Unii Europejskiej. Podmiot ten prowadzi dzia∏alnoÊç polegajàcà na przyjmowaniu depozytów lub innych Êrodków powierzonych pod jakimkolwiek tytu∏em zwrotnym i udzielaniu kredytów lub na wydawaniu pieniàdza elektronicznego. 8 Ustawa z dnia 14 grudnia 1995 r. (Dz.U. nr 1 z 1996 r., poz. 2). BANK I KREDYT c z e r w i e c 2 0 0 2 Zak∏ady ubezpieczeƒ Na podstawie przepisów ustawy z dnia 28 lipca 1990 r. o dzia∏alnoÊci ubezpieczeniowej9, dzia∏alnoÊç ubezpieczeniowa bezpoÊrednia i poÊrednia (reasekuracyjna) mo˝e byç prowadzona wy∏àcznie za zezwoleniem Ministra Finansów przez zak∏ady ubezpieczeƒ. Sà one zobowiàzane do niezajmowania si´ bezpoÊrednio innà dzia∏alnoÊcià gospodarczà poza dzia∏alnoÊcià ubezpieczeniowà i dzia∏alnoÊcià z nià zwiàzanà (z wyjàtkiem okreÊlonej w ustawie mo˝liwoÊci prowadzenia przez zak∏ady ubezpieczeƒ dzia∏alnoÊci akwizycyjnej na rzecz otwartych funduszy emerytalnych). Innymi s∏owy, ustawodawca upowa˝ni∏ zak∏ady ubezpieczeƒ do prowadzenia bezpoÊrednio i na w∏asny rachunek jedynie dzia∏alnoÊci ubezpieczeniowej. Wszelka inna dzia∏alnoÊç mo˝e byç natomiast prowadzona za poÊrednictwem podmiotów zale˝nych od zak∏adów ubezpieczeƒ10. Prowadzenie przez zak∏ady ubezpieczeniowe dzia∏alnoÊci gospodarczej niezwiàzanej bezpoÊrednio z dzia∏alnoÊcià ubezpieczeniowà stanowi podstaw´ do cofni´cia przez Ministra Finansów, na wniosek organu nadzoru, zezwolenia na prowadzenie tej dzia∏alnoÊci, z uwagi na naruszenie prawa. Zgodnie z orzeczeniem Sàdu Najwy˝szego dnia 16 kwietnia 1996 r., przedmiotem dzia∏alnoÊci ubezpieczeniowej mo˝e byç tak˝e udzielanie przez zak∏ady ubezpieczeƒ gwarancji11. Zgodnie z przepisami ustawy, zak∏ad ubezpieczeƒ nie mo˝e prowadziç jednoczeÊnie dzia∏alnoÊci w dziale ubezpieczeƒ na ˝ycie i w dziale pozosta∏ych ubezpieczeƒ osobowych i majàtkowych. Zgodnie zatem z wolà ustawodawcy, zak∏ad ubezpieczeƒ mo˝e prowadziç dzia∏alnoÊç wy∏àcznie w jednym z dwóch wymienionych powy˝ej dzia∏ów. Celem tego zapisu jest zapewnienie bezpieczeƒstwa osób ubezpieczonych na ˝ycie, które w razie Êwiadczenia wszelkiego rodzaju us∏ug ubezpieczeniowych „pod jednym dachem” mog∏oby zostaç zagro˝one poprzez straty spowodowane na przyk∏ad zbyt du˝à iloÊcià dokonywanych wyp∏at z tytu∏u ubezpieczeƒ majàtkowych. Zak∏ady ubezpieczeƒ mogà prowadziç dzia∏alnoÊç ubezpieczeniowà wy∏àcznie w formie spó∏ki akcyjnej lub towarzystwa ubezpieczeƒ wzajemnych. Zak∏ad ubezpieczeƒ jako spó∏ka akcyjna funkcjonuje na podstawie przepisów Kodeksu spó∏ek handlowych (KSH)12, przy czym zastosowanie majà równie˝ przepisy ustawy o dzia∏alnoÊci ubezpieczeniowej, traktowane jako lex specialis wobec KSH. Towarzystwa ubezpieczeƒ wzajemnych („Towarzystwa”) sà natomiast osobami prawnymi, które uzyskujà osobowoÊç z chwilà wpisu 9 Dz.U. nr 11 z 1996 r., poz. 62. 10 C. Gawlas, R. Mikulski: Ustawa o dzia∏alnoÊci ubezpieczeniowej – komentarz. Warszawa 1997 H.C. Beck . 11 Wyrok z dnia 16 kwietnia 1996 r. SN U II CRN 38/96 OSNC 1996/9/122. 12 Ustawa z 15 wrzeÊnia 2000 r. (Dz.U. nr 94, poz. 1037). Rynki i Instytucje Finansowe 35 do rejestru towarzystw wzajemnych, prowadzonego przez Sàd Rejonowy dla m. St. Warszawy13. Podobnie jak w przypadku zak∏adów ubezpieczeƒ, statut towarzystwa i jego ewentualne zmiany podlegajà zatwierdzeniu przez Ministra Finansów przed dokonywaniem czynnoÊci przed sàdem rejestrowym. Cechà charakterystycznà funkcjonowania Towarzystwa jest ubezpieczanie swych cz∏onków na zasadzie wzajemnoÊci. Statut Towarzystwa okreÊla zasady uzyskania i utraty cz∏onkostwa oraz jego rodzaje. Ponadto, jeÊli nie stanowi on inaczej, uzyskanie cz∏onkostwa w Towarzystwie musi byç zwiàzane z zawarciem umowy ubezpieczenia, utrata cz∏onkostwa zaÊ – z wygaÊni´ciem stosunku ubezpieczenia. Ustawa wyró˝nia te˝ kategori´ tzw. ma∏ych towarzystw ubezpieczeƒ wzajemnych. Zakres ich dzia∏ania jest ograniczony z uwagi na ma∏à liczb´ cz∏onków, niewielkà liczb´ lub niewielkie sumy zawieranych ubezpieczeƒ bàdê te˝ niewielki terytorialny zasi´g dzia∏alnoÊci. Zgodnie z omawianà ustawà o dzia∏alnoÊci ubezpieczeniowej, zak∏ady ubezpieczeƒ mogà korzystaç z poÊrednictwa ubezpieczeniowego. Polega ono na wykonywaniu czynnoÊci faktycznych lub prawnych zwiàzanych z zawarciem lub wykonywaniem umów ubezpieczenia lub reasekuracji. PoÊrednictwem ubezpieczeniowym zajmujà si´ wy∏àcznie agenci ubezpieczeniowi lub brokerzy ubezpieczeniowi, a w zakresie reasekuracji – wy∏àcznie brokerzy reasekuracyjni. Warto dodaç, ˝e zagraniczne zak∏ady ubezpieczeƒ mogà podejmowaç i prowadziç dzia∏alnoÊç ubezpieczeniowà na terytorium Rzeczypospolitej Polskiej na zasadzie wzajemnoÊci, stosujàc przepisy omawianej ustawy, jedynie poprzez g∏ówny oddzia∏ zagranicznego zak∏adu ubezpieczeƒ. G∏ówny oddzia∏ dzia∏a na podstawie przepisów prawa polskiego i statutu okreÊlanego przez zagraniczny zak∏ad ubezpieczeƒ, sporzàdzanego w formie aktu notarialnego. Nale˝y ponadto wspomnieç, ˝e na podstawie przepisów ustawy o dzia∏alnoÊci ubezpieczeniowej utworzony zosta∏ Ubezpieczeniowy Fundusz Gwarancyjny („UFG”), do którego zadaƒ nale˝y: – wyp∏acanie odszkodowaƒ i Êwiadczeƒ z tytu∏u ubezpieczenia obowiàzkowego, o którym mowa w omawianej ustawie (odszkodowanie za szkod´ na osobie, gdy szkoda zosta∏a wyrzàdzona w okolicznoÊciach uzasadniajàcych odpowiedzialnoÊç cywilnà posiadacza pojazdu lub kierujàcego pojazdem mechanicznym lub rolnika - gdy nie ustalono ich to˝samoÊci i nie zidentyfikowano pojazdu), – w przypadku og∏oszenia upad∏oÊci zak∏adu ubezpieczeƒ zaspokajanie roszczeƒ osób uprawnionych z tytu∏u umów ubezpieczenia, okreÊlonych w ustawie, 13 Funkcjonowanie omawianego rejestru regulujà przepisy Rozporzàdzenia Ministra SprawiedliwoÊci z dnia 4 lutego 1991 r. w sprawie prowadzenia rejestru towarzystw wzajemnych (Dz.U. nr 14 z 1991 r., poz.65). 36 Rynki i Instytucje Finansowe BANK I KREDYT c z e r w i e c 2 0 0 2 Schemat 2 Podmioty tworzàce rynek ubezpieczeƒ UFG Paƒstwowy Urzàd Nadzoru Ubezpieczeƒ instytucje stabilizujàce instytucje tworzàce rynek PoÊrednicy ubezpieczeniowi Zak∏ady ubezpieczeƒ Towarzystwa ubezpieczeƒ wzajemnych Ma∏e TUM oraz umów ubezpieczenia na ˝ycie w wysokoÊci 50% wierzytelnoÊci, nie wi´cej jednak ni˝ kwota b´dàca równowartoÊcià w z∏otych 30.000 euro, wed∏ug Êredniego kursu Narodowego Banku Polskiego, zgodnie z tabelà kursowà og∏aszanà przez NBP, obowiàzujàcà w dniu og∏oszenia upad∏oÊci. Po wyp∏acie odszkodowania UFG dochodzi zwrotu wyp∏aconych kwot od sprawcy i osoby, która nie dope∏ni∏a obowiàzku zwarcia umowy ubezpieczenia obowiàzkowego. W uzasadnionych przypadkach UFG mo˝e odstàpiç od dochodzenia cz´Êci lub ca∏oÊci odszkodowania. Fundusze inwestycyjne Fundusz inwestycyjny jest osobà prawnà, której wy∏àcznym przedmiotem dzia∏alnoÊci jest lokowanie Êrodków pieni´˝nych zebranych publicznie lub niepublicznie, jeÊli ustawa tak stanowi, w okreÊlone w ustawie papiery wartoÊciowe i inne prawa majàtkowe14. Fundusz inwestycyjny prowadzi dzia∏alnoÊç, przestrzegajàc zasad ograniczania ryzyka inwestycyjnego okreÊlonych w ustawie. Celem powstania tego typu instytucji finansowych jest przekazywanie aktywów finansowych w zarzàdzanie podmiotom w tym wyspecjalizowanym. Poniewa˝ fundusze inwestycyjne gromadzà Êrodki finansowe wielu uczestników, sà traktowane jako „instytucje zaufania publicznego”. Bardzo istotne z punktu widzenia funkcjonowania funduszy inwestycyjnych jest rozdzielenie poj´ç: funduszy inwestycyjnych i towarzystw funduszy inwestycyjnych. 14 Ustawa z dnia 28 sierpnia 1997 r. o funduszach inwestycyjnych (Dz. U. nr 933 z 1997 r., poz. 139, ze zmianami) Organem funduszu inwestycyjnego jest towarzystwo funduszy inwestycyjnych (zwane dalej „Towarzystwem”). Towarzystwo tworzy fundusz inwestycyjny po uzyskaniu zezwolenia Komisji Papierów WartoÊciowych i Gie∏d (KPWiG), która wydaje zezwolenie na utworzenie funduszu inwestycyjnego w terminie dwóch miesi´cy od dnia z∏o˝enia wniosku. Ka˝dorazowa zmiana statutu funduszu wymaga zezwolenia KPWiG. Utworzenie jakiegokolwiek funduszu inwestycyjnego uzale˝nione jest zatem najpierw od istnienia Towarzystwa. Ponadto, przedmiotem dzia∏alnoÊci Towarzystwa jest wy∏àcznie tworzenie funduszy inwestycyjnych i zarzàdzanie nimi oraz reprezentowanie ich wobec osób trzecich. Towarzystwa zajmujà si´ zatem zarzàdzaniem majàtkiem funduszy i tylko do tego ograniczajà swoje dzia∏ania. Siedzibà funduszu inwestycyjnego jest siedziba Towarzystwa b´dàcego jego organem. Towarzystwo mo˝e utworzyç wi´cej ni˝ jeden fundusz. Uczestnikami funduszu inwestycyjnego sà osoby fizyczne, prawne oraz jednostki organizacyjne nie majàce osobowoÊci prawnej, które za wp∏aty wnoszone do funduszu nabywajà jednostki uczestnictwa lub certyfikaty inwestycyjne. Jednostki uczestnictwa lub certyfikaty inwestycyjne reprezentujà prawa majàtkowe uczestników funduszu, okreÊlone ustawà i statutem funduszu inwestycyjnego. Fundusz inwestycyjny zbywa jednostki uczestnictwa albo certyfikaty inwestycyjne bezpoÊrednio lub za poÊrednictwem podmiotu prowadzàcego dzia∏alnoÊç maklerskà. Uczestnicy funduszu nie odpowiadajà za zobowiàzania funduszu. Mienie funduszu inwestycyjnego, zwane „aktywami funduszu", obejmuje Êrodki z tytu∏u wp∏at jego uczestników, prawa nabyte przez fundusz oraz po˝ytki z tych praw. Fundusz inwestycyjny doko- BANK I KREDYT c z e r w i e c 2 0 0 2 nuje wyceny posiadanych aktywów funduszu, ustala wartoÊç aktywów netto oraz wartoÊç aktywów netto przypadajàcych na jednostk´ uczestnictwa lub certyfikat inwestycyjny. Aktywa funduszu wycenia si´ wed∏ug rynkowej wartoÊci sk∏adników aktywów funduszu w dniu wyceny, z zachowaniem zasady ostro˝nej wyceny, pomniejszajàc o jego zobowiàzania. Obowiàzki okreÊlone w ustawie jako przechowywanie aktywów funduszu inwestycyjnego wykonuje depozytariusz, z którym Towarzystwo zawiera umow´ o przechowanie aktywów funduszu. Towarzystwo zawiera w imieniu funduszu umow´ o przechowywanie aktywów funduszu. Mo˝e jà zawrzeç wy∏àcznie z bankiem, którego siedziba znajduje si´ na obszarze Rzeczypospolitej Polskiej i którego fundusze w∏asne wynoszà co najmniej 100.000.000 z∏, albo z Krajowym Depozytem Papierów WartoÊciowych Spó∏kà Akcyjnà – o którym mowa poni˝ej. Umowa o przechowywanie aktywów funduszu okreÊla szczegó∏owe obowiàzki depozytariusza i funduszu inwestycyjnego, sposób ich wykonywania, a tak˝e wynagrodzenie depozytariusza, sposób kalkulacji kosztów obcià˝ajàcych fundusz oraz wskazuje osoby wyznaczone przez depozytariusza do wykonywania umowy. Fundusz inwestycyjny mo˝e byç utworzony jako: fundusz otwarty, specjalistyczny fundusz otwarty, fundusz zamkni´ty oraz fundusz mieszany. Fundusze inwestycyjne ró˝nià si´ g∏ównie tym, jakie rodzaje papierów wartoÊciowych oferujà uczestnikom. Fundusz inwestycyjny otwarty zbywa jednostki uczestnictwa i odkupuje je na ˝àdanie uczestnika funduszu. Jego jednostki uczestnictwa mo˝e nabyç ka˝dy, gdy˝ ustawa nie przewiduje ˝adnych ograniczeƒ w tej kwestii. Z chwilà odkupienia jednostki uczestnictwa sà umarzane z mocy prawa. Jednostki uczestnictwa danego funduszu inwestycyjnego otwartego reprezentujà jednakowe prawa majàtkowe (tj. majà takà samà wartoÊç). Nie mogà byç zbyte przez uczestnika na rzecz osób trzecich. Ponadto, podlegajà one dziedziczeniu. Fundusz ten zbywa i odkupuje jednostki uczestnictwa z cz´stotliwoÊcià okreÊlonà w statucie, nie rzadziej jednak ni˝ raz na dwa tygodnie. Uczestnik tego funduszu mo˝e ˝àdaç ich odkupienia w punkcie obs∏ugi klienta biura maklerskiego oraz innych punktach obs∏ugi uczestników funduszu bez koniecznoÊci posiadania rachunku inwestycyjnego. Jednostki uczestnictwa sà zbywane i odkupywane po cenie wynikajàcej z podzielenia wartoÊci aktywów netto funduszu przez liczb´ jednostek ustalonà na podstawie rejestru uczestników funduszu w dniu wyceny, odpowiednio powi´kszonej lub pomniejszonej o op∏aty, które fundusz mo˝e pobieraç za zbywanie jednostek uczestnictwa lub certyfikatów inwestycyjnych. Uwag´ zwraca uzale˝nienie wartoÊci jednostek uczestnictwa od wyceny aktywów funduszu, co powoduje prostà zale˝noÊç zysków osiàganych przez uczestników funduszu od wyników zarzàdzania jego aktywami, osiàgni´tymi przez Towarzystwo. Rynki i Instytucje Finansowe 37 Statut specjalistycznego funduszu inwestycyjnego otwartego mo˝e stanowiç, ˝e uczestnikami funduszu mogà zostaç podmioty okreÊlone w statucie lub takie, które spe∏niajà warunki okreÊlone w statucie. Jest to bez wàtpienia zaw´˝eniem zakresem uczestników tego funduszu. Tà w∏aÊnie charakterystycznà cechà ró˝nià si´ wymienione powy˝ej fundusze. Fundusz inwestycyjny zamkni´ty emituje certyfikaty inwestycyjne, których sam nie nabywa. Certyfikat inwestycyjny jest papierem wartoÊciowym na okaziciela, jest niepodzielny i reprezentuje jednakowe prawa majàtkowe, a umarza si´ go wy∏àcznie w przypadkach przewidzianych w ustawie. Do dopuszczenia certyfikatów inwestycyjnych do publicznego obrotu i do obrotu tymi certyfikatami stosuje si´ przepisy o publicznym obrocie papierami wartoÊciowymi, o ile ustawa nie stanowi inaczej (sà one zatem emitowane na zasadzie akcji – w serii, w okreÊlonej iloÊci itp.). Wydanie przez KPWiG zezwolenia na utworzenie funduszu inwestycyjnego zamkni´tego jest równoznaczne z dopuszczeniem pierwszej emisji certyfikatów inwestycyjnych do obrotu publicznego. Jest to zatem swoiste „zrównanie” certyfikatów inwestycyjnych z akcjami spó∏ek gie∏dowych. Kolejne emisje certyfikatów inwestycyjnych równie˝ wymagaç b´dà zgody KPWiG. Certyfikaty te mo˝na nabyç zarówno na rynku pierwotnym, jak i wtórnym, a zatem uczestnicy omawianego funduszu muszà posiadaç rachunek inwestycyjny w domu maklerskim. Certyfikaty inwestycyjne stajà si´ zatem przedmiotem obrotu, na zasadach publicznego obrotu papierami wartoÊciowymi. Dlatego te˝ ich wartoÊç uzale˝niona jest od wartoÊci rynkowej (gie∏dowej), jakà osiàgajà. Omawiany fundusz inwestycyjny nie ma ustawowego obowiàzku nabywania emitowanych przez siebie certyfikatów. Jedynym sposobem zmiany ich w∏aÊciciela jest zatem zbycie ich innemu inwestorowi na gie∏dzie. Fundusz inwestycyjny zamkni´ty dokonuje wyceny aktywów funduszu i ustala wartoÊç aktywów netto oraz wartoÊç aktywów netto przypadajàcà na certyfikat inwestycyjny z cz´stotliwoÊcià okreÊlonà w statucie, nie rzadziej jednak ni˝ raz na szeÊç miesi´cy, na siedem dni przed rozpocz´ciem zbywania certyfikatów kolejnej emisji. Cena emisyjna certyfikatów inwestycyjnych drugiej emisji i nast´pnych nie mo˝e byç ni˝sza ni˝ wartoÊç aktywów netto funduszu przypadajàca na certyfikat inwestycyjny wed∏ug ostatniej wyceny aktywów poprzedzajàcej emisj´. Cena certyfikatu mo˝e byç powi´kszona o op∏at´, jakà fundusz inwestycyjny mo˝e pobieraç za zbywanie certyfikatów inwestycyjnych. Fundusz inwestycyjny zamkni´ty prowadzi rejestr certyfikatów inwestycyjnych. Fundusz inwestycyjny mieszany, podobnie jak fundusz inwestycyjny zamkni´ty, emituje certyfikaty inwestycyjne. W przeciwieƒstwie do funduszy inwestycyjnych zamkni´tych wykupuje je jednak na ˝àdanie uczestnika funduszu. Z chwilà wykupienia przez fundusz 38 Rynki i Instytucje Finansowe BANK I KREDYT c z e r w i e c 2 0 0 2 Schemat 3 Podmioty tworzàce rynek funduszy inwestycyjnych KPWiG KDPW instytucje stabilizujàce instytucje tworzàce rynek Towarzystwa funduszy inwestycyjnych Otwarte Specjalistyczne otwarte Fundusze inwestycyjne Zamkni´te Mieszane certyfikaty inwestycyjne sà umarzane z mocy prawa. Certyfikaty inwestycyjne sà wykupywane przez fundusz z cz´stotliwoÊcià okreÊlonà w statucie, nie rzadziej jednak ni˝ raz w roku. Fundusze emerytalne Fundusz emerytalny (dalej „Fundusz”), jest osobà prawnà prawa publicznego, utworzonà na podstawie ustawy o organizacji i funkcjonowaniu funduszy emerytalnych z dnia 20 listopada 1997 r.15 (dalej „ustawa”). Czas ich trwania jest - z mocy ustawy - nieograniczony. Przedmiotem dzia∏alnoÊci Funduszu jest gromadzenie Êrodków pieni´˝nych i ich lokowanie, z przeznaczeniem na wyp∏at´ cz∏onkom funduszu po osiàgni´ciu przez nich wieku emerytalnego. Fundusze stajà si´ zatem, po pierwsze, instytucjami zaufania publicznego, po drugie zaÊ istotnym elementem ca∏ego programu i narz´dziem realizacji pewnej filozofii systemu emerytalnego. Cel funkcjonowania Funduszy mo˝na zatem sprowadziç do inwestowania lub zyskownego lokowania Êrodków finansowych cz∏onków Funduszu (czyli przysz∏ych emerytów), a nast´pnie do ich wyp∏aty, w chwili okreÊlonej w przepisach dotyczàcych wymagalnoÊci tych wyp∏at. 15 Dz.U. nr 934 z 1997 r., poz. 139 ze zmianami. Organem funduszu ÊciÊle zwiàzanym z funduszem emerytalnym jest towarzystwo emerytalne (zwane dalej „Towarzystwem”), utworzone - zgodnie z przepisami Ustawy - w formie spó∏ki akcyjnej. Nale˝y podkreÊliç, ˝e Towarzystwo tworzy Fundusz oraz, jako jego organ, zarzàdza Funduszem i reprezentuje go w stosunkach z osobami trzecimi - w sposób okreÊlony dla reprezentacji Towarzystwa w jego statucie a siedziba Towarzystwa jest jednoczeÊnie siedzibà Funduszu. Takà dzia∏alnoÊç mo˝e prowadziç wy∏àcznie Towarzystwo. Towarzystwo tworzy i zarzàdza tylko jednym Funduszem, chyba ˝e zarzàdzanie wi´cej ni˝ jednym Funduszem jest skutkiem przej´cia przez Towarzystwo zarzàdzania innym Funduszem albo po∏àczenia Towarzystw. Minimalna wysokoÊç kapita∏u akcyjnego Towarzystwa nie mo˝e byç ni˝sza ni˝ równowartoÊç w z∏otych 4.000.000 euro. Ponadto, aktywa funduszu stanowià: sk∏adki wp∏acane w imieniu cz∏onków funduszu oraz nabyte przez fundusz prawa i po˝ytki z tych praw. WartoÊç aktywów netto funduszu ustala si´, pomniejszajàc wartoÊç aktywów funduszu o jego zobowiàzania. Urzàd Nadzoru nad Funduszami Emerytalnymi, (zwany dalej „UNFE”), który nadzoruje funkcjonowanie rynku funduszy emerytalnych, wydaje zezwolenie na utworzenie Funduszu. Po uzyskaniu tego zezwolenia, Towarzystwo niezw∏ocznie sk∏ada do sàdu rejestrowego wniosek o wpisanie Funduszu do rejestru funduszy. Fundusz z chwilà wpisania do rejestru funduszy nabywa BANK I KREDYT c z e r w i e c 2 0 0 2 Rynki i Instytucje Finansowe 39 Schemat 4 Podmioty tworzàce rynek funduszy emerytalnych ZUS UNFE instytucje stabilizujàce instytucje tworzàce rynek Towarzystwa emerytalne Depozytariusz Fundusze emerytalne osobowoÊç prawnà, natomiast Towarzystwo staje si´ organem Funduszu. Rejestr funduszy, który jest jawny i dost´pny dla osób trzecich, prowadzi Sàd Wojewódzki w Warszawie. Warto równie˝ podkreÊliç, ˝e ka˝dorazowe nabycie lub obj´cie akcji Towarzystwa wymaga zezwolenia UNFE, a w szczególnoÊci przekroczenie progów: 20%, 25%, 33%, 50%, 66%, 75% lub 80% g∏osów na walnym zgromadzeniu. Ze wzgl´dów ostro˝noÊciowych, zwiàzanych z ochronà powierzonych przez cz∏onków Funduszu Êrodków finansowych, Towarzystwo musi respektowaç ustawowe ograniczenia zwiàzane szeroko rozumianà dzia∏alnoÊcià inwestycyjnà, do których nale˝y m.in zakaz: – nabywania lub obejmowania udzia∏ów, akcji albo innych papierów wartoÊciowych, jednostek uczestnictwa w funduszach inwestycyjnych lub tytu∏ów uczestnictwa emitowanych przez instytucje wspólnego inwestowania majàce siedzib´ za granicà oraz uczestniczenia w spó∏kach nie majàcych osobowoÊci prawnej; – nabywania papierów wartoÊciowych emitowanych przez Depozytariusza (o którym mowa poni˝ej); - udzielania po˝yczek, gwarancji i por´czeƒ, z wyjàtkiem po˝yczek z zak∏adowego funduszu Êwiadczeƒ socjalnych; - zaciàgania po˝yczek i kredytów, w tym tak˝e dokonywania emisji obligacji, je˝eli wysokoÊç zobowiàzaƒ Towarzystwa z tego tytu∏u przekroczy ∏àcznie 20% wartoÊci kapita∏ów w∏asnych. Uzyskanie cz∏onkostwa w otwartym funduszu nast´puje z chwilà zawarcia umowy z Funduszem. Cz∏onkowie deklarujà w niej, do którego z Funduszy b´dà przekazywane miesi´czne sk∏adki za poÊrednictwem Zak∏adu Ubezpieczeƒ Spo∏ecznych. Skutkiem powy˝szej umowy jest równie˝ powstanie uprawnienia cz∏onków Funduszu do wyp∏aty przysz∏ej emerytury. Nale˝y podkreÊliç, ˝e cz∏onkowie Funduszu, czyli przyszli emeryci, nie odpowiadajà za jego zobowiàzania. Fundusz jest obowiàzany wybraç depozytariusza („Depozytariusz”), któremu – na podstawie umowy – powierza przechowywanie swoich aktywów. Depozytariuszem mo˝e byç bank, który jest bankiem krajowym w rozumieniu ustawy Prawo bankowe oraz posiada fundusze w∏asne w okreÊlonej w Ustawie wysokoÊci. Do obowiàzków Depozytariusza w zakresie przechowywania aktywów Funduszu nale˝y m.in: prowadzenie rejestru aktywów funduszu zapisywanych na w∏aÊciwych rachunkach oraz przechowywanych przez Depozytariusza i inne podmioty, uprawnione do tego na mocy odr´bnych przepisów lub na podstawie umów zawieranych za zgodà Depozytariusza; zapewnienie, aby aktywa funduszu by∏y lokowane zgodnie z przepisami prawa oraz statutem funduszu, zapewnienie terminowego rozliczania umów dotyczàcych aktywów funduszu oraz umów z cz∏onkami funduszu. Domy maklerskie Istotnymi uczestnikami rynku finansowego sà podmioty prowadzàce dzia∏alnoÊç maklerskà. Zgodnie z ustawà o publicznym obrocie papierami wartoÊciowymi z dnia 21 sierpnia 1997 r.16, mo˝e byç ona prowadzona 16 Dz.U. nr 118, poz. 754. 40 Rynki i Instytucje Finansowe wy∏àcznie przez spó∏k´ akcyjnà z siedzibà na terytorium Rzeczypospolitej Polskiej - przez dom maklerski. Prowadzenie dzia∏alnoÊci maklerskiej wymaga zezwolenia KPWiG, wydanego na wniosek zainteresowanego podmiotu. Dzia∏alnoÊç maklerska obejmuje wykonywanie czynnoÊci zwiàzanych z obrotem papierami wartoÊciowymi dopuszczonymi do publicznego obrotu, polegajàcych na: • Oferowaniu papierów wartoÊciowych w obrocie pierwotnym lub w pierwszej ofercie publicznej. • Nabywaniu lub zbywaniu papierów wartoÊciowych na cudzy rachunek, na zasadach okreÊlonych w ustawie o publicznym obrocie papierami wartoÊciowymi jako us∏ugi brokerskie. W umowie o Êwiadczenie us∏ug brokerskich dom maklerski zobowiàzuje si´ do zawierania umów zlecenia nabycia lub zbycia papierów wartoÊciowych na rynku regulowanym, na warunkach okreÊlonych w tej umowie. Na podstawie umowy dom maklerski mo˝e zobowiàzaç si´ tak˝e do prowadzenia rachunku papierów wartoÊciowych lub rachunku pieni´˝nego s∏u˝àcego do obs∏ugi rachunku papierów wartoÊciowych. Dom maklerski zobowiàzuje si´, wobec dajàcego zlecenie, do nabycia lub zbycia oznaczonych papierów wartoÊciowych w imieniu w∏asnym, lecz na rachunek dajàcego zlecenie. • Nabywaniu lub zbywaniu papierów wartoÊciowych na w∏asny rachunek w celu realizacji zadaƒ zwiàzanych z organizacjà rynku regulowanego. • Zarzàdzaniu cudzym pakietem papierów wartoÊciowych na zlecenie. Przez zarzàdzanie cudzym pakietem papierów wartoÊciowych na zlecenie, zgodnie z omawianà ustawà, rozumie si´ odp∏atne podejmowanie i realizacj´ decyzji inwestycyjnych na rachunek zleceniodawcy, w ramach pozostawionych przez zleceniodawc´ do dyspozycji zarzàdzajàcego Êrodków pieni´˝nych i papierów wartoÊciowych zapisanych na rachunkach zleceniodawcy. • Doradztwie w zakresie obrotu papierami wartoÊciowymi. Przez doradztwo w zakresie obrotu papierami wartoÊciowymi, zgodnie z omawianà ustawà, rozumie si´ odp∏atne udzielanie pisemnej lub ustnej rekomendacji nabycia lub zbycia oznaczonych papierów wartoÊciowych albo powstrzymania si´ od zawarcia transakcji dotyczàcej tych papierów. • Prowadzeniu rachunków papierów wartoÊciowych oraz rachunków pieni´˝nych s∏u˝àcych do ich obs∏ugi. Przedmiotem czynnoÊci, o których mowa powy˝ej mogà byç równie˝ papiery wartoÊciowe b´dàce w obrocie na zagranicznych rynkach regulowanych w krajach nale˝àcych do OECD. Dom maklerski majàcy zezwolenie na wykonywanie okreÊlonych wy˝ej czynnoÊci – zarzàdzania cudzym pakietem papierów wartoÊciowych na zlecenie oraz doradztwa w zakresie obrotu papierami wartoÊciowymi - jest zobowiàzany, zgodnie z dyspozycjà zawartà w omawianej ustawie, do zatrudniania doradców BANK I KREDYT c z e r w i e c 2 0 0 2 inwestycyjnych. Do wykonywania pozosta∏ych czynnoÊci domu maklerskiego niezb´dne jest zatrudnienie maklerów papierów wartoÊciowych. Nabycie prawa do wykonywania zawodu maklera papierów wartoÊciowych lub doradcy inwestycyjnego wymaga spe∏nienia ustawowych warunków (art. 22 ustawy o publicznym obrocie papierami wartoÊciowymi) oraz uzyskania zezwolenia KPWiG, czyli wpisania na list´ maklerów papierów wartoÊciowych lub list´ doradców inwestycyjnych. Oba powy˝sze zawody sà zawodami zaufania publicznego, gdy˝ ich wykonywanie wià˝e si´ z operacjami finansowymi majàcymi wp∏yw na majàtek zleceniodawcy oraz interesy Skarbu Paƒstwa. Ponadto, za zezwoleniem KPWiG i na okreÊlonych w nim warunkach domy maklerskie mogà podejmowaç czynnoÊci faktyczne i prawne, których celem jest doprowadzenie do obj´cia lub nabycia przez zleceniodawc´ papierów wartoÊciowych niedopuszczonych do publicznego obrotu, oraz inne czynnoÊci zwiàzane z obrotem takimi papierami lub z obs∏ugà towarzystw funduszy powierniczych, towarzystw funduszy inwestycyjnych, funduszy inwestycyjnych, towarzystw emerytalnych i funduszy emerytalnych. Domy maklerskie, w liczbie co najmniej 25, mogà utworzyç izb´ gospodarczà, do której obowiàzków nale˝y w szczególnoÊci okreÊlanie i kodyfikacja zasad uczciwego obrotu oraz przyj´tych w obrocie zwyczajów. Organizacj´ w∏adz izby, tryb ich powo∏ywania, zakres kompetencji oraz zadania izby okreÊla statut izby. Zagraniczna osoba prawna, prowadzàca dzia∏alnoÊç maklerskà w kraju nale˝àcym do OECD, mo˝e prowadziç dzia∏alnoÊç maklerskà na terytorium Rzeczypospolitej Polskiej w formie oddzia∏u lub przedstawicielstwa. Do dzia∏alnoÊci maklerskiej prowadzonej przez zagraniczne osoby prawne w tej formie stosuje si´ odpowiednio przepisy dotyczàce domów maklerskich. Doradztwo w zakresie obrotu papierami wartoÊciowymi dopuszczonymi do publicznego obrotu mo˝e byç prowadzone przez zagraniczne osoby prawne Êwiadczàce us∏ugi o tym samym charakterze w krajach nale˝àcych do OECD, bez zachowania warunku okreÊlonego powy˝ej, czyli dzia∏ania w formie oddzia∏u lub przedstawicielstwa. Dodatkowo, za zezwoleniem KPWiG i na warunkach w nim okreÊlonych podmiot zagraniczny, który przechowuje papiery wartoÊciowe lub poÊredniczy w obrocie papierami wartoÊciowymi w krajach nale˝àcych do OECD (czyli zagraniczny dom maklerski), mo˝e - dzia∏ajàc na rachunek innych podmiotów zagranicznych i na podstawie udzielonego przez nie upowa˝nienia - zawieraç umowy o Êwiadczenie us∏ug brokerskich lub otwieraç rachunki papierów wartoÊciowych w podmiotach, które na terytorium Rzeczypospolitej Polskiej Êwiadczà us∏ugi brokerskie lub prowadzà rachunki papierów wartoÊciowych. Istotà tej dzia∏alnoÊci jest dokonywanie czynnoÊci na polskim rynku kapita∏owym przez zagraniczne domy maklerskie, które nie Rynki i Instytucje Finansowe 41 BANK I KREDYT c z e r w i e c 2 0 0 2 Schemat 5 Funkcjonowanie domów maklerskich KDPW KPWiG instytucje stabilizujàce instytucje tworzàce rynek Zagraniczny Dom Maklerski Dom Maklerski Doradcy inwestycyjni, maklerzy GIE¸DA PAPIERÓW WARTOÂCIOWYCH zak∏adajà w∏asnych oddzia∏ów lub przedstawicielstw w Polsce, lecz zlecajà okreÊlone czynnoÊci polskim domom maklerskim. Zgodnie z przepisami omawianej ustawy, prowadzenie dzia∏alnoÊci maklerskiej jest mo˝liwe równie˝ przez bank. Wymaga to jednak zezwolenia KPWiG wydanego na wniosek zainteresowanego banku. Krajowy Depozyt Papierów WartoÊciowych SA We w∏aÊciwym funkcjonowaniu zarówno rynku kapita∏owego, jak i ca∏ego rynku finansowego istotnà rol´ odgrywa Krajowy Depozyt Papierów WartoÊciowych („Krajowy Depozyt”) majàcy form´ spó∏ki akcyjnej. Dzia∏a on na podstawie art. 124 i nast´pnych ustawy o publicznym obrocie papierami wartoÊciowymi. Jego akcje mogà byç wy∏àcznie imienne i sà pozbawione prawa do dywidendy. Wynika to z faktu, ˝e jest on spó∏kà „non profit”, realizujàcà okreÊlone, niezmiernie wa˝ne zadania w publicznym obrocie papierami wartoÊciowymi. Akcjonariuszami Krajowego Depozytu mogà byç wy∏àcznie: spó∏ki prowadzàce gie∏d´, domy maklerskie, spó∏ki prowadzàce rynek pozagie∏dowy, Skarb Paƒstwa, Narodowy Bank Polski oraz banki. Do zadaƒ Krajowego Depozytu, okreÊlanego jako centralna instytucja depozytowo-rozliczeniowa w zakresie publicznego obrotu papierami wartoÊciowymi17, nale˝y przede wszystkim prowadzenie depozytu papierów wartoÊciowych. Polega ono na prowadzeniu systemu rejestracji papierów wartoÊciowych, obejmujàcego rachunki papierów wartoÊciowych i konta depozytowe prowadzone przez podmioty do tego upowa˝nione, a w szczególnoÊci na: 17 Prawo Handlowe. Praca pod red. J. Opalskiego. Warszawa 1999 KiK. • Rejestrowaniu papierów wartoÊciowych dopuszczonych do publicznego obrotu. Polega to na ewidencji papierów wartoÊciowych, prowadzonej na specjalnych kontach ewidencyjnych, s∏u˝àcych do rejestracji papierów wartoÊciowych zapisanych na kontach depozytowych i na rachunkach papierów wartoÊciowych. • Nadzorowaniu zgodnoÊci wielkoÊci emisji z liczbà papierów wartoÊciowych znajdujàcych si´ w obrocie. W praktyce polega to na badaniu zgodnoÊci liczby papierów wartoÊciowych znajdujàcych si´ na kontach emisyjnych z liczbà papierów wartoÊciowych, która wynika z prowadzonych przez Krajowy Depozyt kont ewidencyjnych. Badanie to niewàtpliwie mo˝na zaliczyç do czynnoÊci majàcych na celu przyczynienie si´ do pewnoÊci i bezpieczeƒstwa publicznego obrotu papierami wartoÊciowymi. • Obs∏udze realizacji zobowiàzaƒ emitentów wobec uprawnionych z papierów wartoÊciowych. Krajowy Depozyt ma obowiàzek wspó∏dzia∏ania z emitentami papierów wartoÊciowych przy obs∏udze wykonywania ich zobowiàzaƒ z papierów wartoÊciowych. Przejawia si´ to np.: w poÊrednictwie przy dokonywaniu przez emitenta wyp∏aty dywidendy, przeprowadzaniu procedury prawa poboru akcji nowej emisji czy prawa zamiany obligacji zamiennych na akcje. • Rozliczaniu transakcji zawieranych na rynku regulowanym oraz transakcji wtórnego obrotu papierami wartoÊciowymi. Krajowy Depozyt organizuje i prowadzi rozliczenia transakcji zawieranych na rynku regulowanym. W ten sposób umo˝liwia stronom tych transakcji wymian´ Êwiadczeƒ, czyli ze strony nabywcy uzyskanie prawa w∏asnoÊci do nabytych papierów wartoÊciowych, ze strony zbywcy zaÊ - uzyskanie przys∏ugujàcego Êwiadczenia pieni´˝nego. 42 Rynki i Instytucje Finansowe BANK I KREDYT c z e r w i e c 2 0 0 2 Schemat 6 KDPW S.A. instytucje stabilizujàce instytucje tworzàce rynek Doradcy inwestycyjni, maklerzy Fundusze inwestycyjne Zagraniczny Dom Maklerski Dom Maklerski GIE¸DA PAPIERÓW WARTOÂCIOWYCH Uwag´ z wraca umownoÊç terminu „depozyt” papierów wartoÊciowych18. Zgodnie bowiem z art. 7 ustawy o publicznym obrocie papierami wartoÊciowymi, papiery wartoÊciowe dopuszczone do publicznego obrotu nie majà formy dokumentu; funkcjonujà w formie zdematerializowanej, jako zapis na rachunku papierów wartoÊciowych. Prowadzony przez Krajowy Depozyt „depozyt” papierów wartoÊciowych nale˝y zatem rozumieç jako rejestracj´ w formie zapisów komputerowych na odpowiednich kontach Krajowego Depozytu. Ponadto, Krajowy Depozyt mo˝e obs∏ugiwaç obrót papierami wartoÊciowymi niedopuszczonymi do publicznego obrotu. Do obs∏ugi tej stosuje si´ odpowiednio przepisy dotyczàce prowadzenia depozytu papierów wartoÊciowych, chyba ˝e ustawa stanowi inaczej. Krajowy Depozyt mo˝e tak˝e prowadziç rachunki pieni´˝ne, dokonywaç rozliczeƒ pieni´˝nych, udzielaç po˝yczek oraz uczestniczyç w rozrachunkach dokonywanych przez Narodowy Bank Polski na zasadach stosowanych w przypadku rozrachunków mi´dzybankowych. CzynnoÊci te majà s∏u˝yç realizacji rozliczeƒ transakcji i innych operacji, zwiàzanych z nale˝noÊciami lub zobowiàzaniami pieni´˝nymi uczestników publicznego obrotu papierami wartoÊciowymi. Powy˝ej syntetycznie przedstawiono kluczowe podmioty polskiego rynku finansowego, jak równie˝ podmioty o charakterze gwarancyjnym, s∏u˝àce zabezpieczaniu interesów osób, które powierzajà swoje Êrodki pieni´˝ne instytucjom finansowym. Podmiotami, których nie omówiono w artykule, a których dzia∏alnoÊç ma równie˝ istotne znaczenie dla funkcjonowania rynku finansowego, sà: Urzàd Ochrony Konkurencji i Konsumentów (UOKiK) oraz Generalny Inspektor Informacji Finansowej (GIIF). UOKiK, dzia∏ajàcy na mocy ustawy z dnia 15 grudnia 2000 r. o ochronie 18 M. Romanowski: Prawo o publicznym obrocie papierami wartoÊciowymi – Komentarz. Warszawa 1999 C.H. Beck konkurencji i konsumentów, przeciwdzia∏a praktykom ograniczajàcym konkurencj´, a w szczególnoÊci antykonkurencyjnym koncentracjom przedsi´biorców i ich zwiàzków. GIIF natomiast, dzia∏ajàcy na podstawie ustawy z dnia 16 listopada 2000 r. o przeciwdzia∏aniu wprowadzaniu do obrotu finansowego wartoÊci niemajàtkowych pochodzàcych z nielegalnych lub nieujawnionych êróde∏, przeciwdzia∏a tzw. praniu brudnych pieni´dzy, m.in. poprzez uzyskiwanie i analizowanie informacji o transakcjach finansowych, okreÊlonych w przedmiotowej ustawie. Innym mechanizmem przewidzianym przez ustawodawc´ w celu zabezpieczenia Êrodków finansowych przekazywanych instytucjom zaufania publicznego, poza przedstawionym w niniejszym artykule systemem gwarancyjnym, jest - bez wàtpienia wyraziÊcie umocowany w polskim porzàdku prawnym - system instytucji nadzorczych nad rynkiem finansowym. Instytucjami nadzorczymi nad rynkami us∏ug sà: w przypadku us∏ug bankowych - Komisja Nadzoru Bankowego, ubezpieczeniowych – Paƒstwowy Urzàd Nadzoru Ubezpieczeniowego, papierów wartoÊciowych – Komisja Papierów WartoÊciowych i Gie∏d, funduszy emerytalnych – Urzàd Nadzoru nad Funduszami Emerytalnymi. Chronià one interesy klientów tych instytucji. Jednà ze Êwiatowych tendencji, jest konsolidacja podmiotów nadzorczych, tak aby nadzór nad ró˝nymi instytucjami rynku finansowego znajdowa∏ si´ „pod wspólnym dachem”. Jest to istotne, gdy˝ wielokrotnie instytucje finansowe tworzà wielopodmiotowe grupy kapita∏owe, w ramach których dzia∏ajà zarówno banki, jak i domy maklerskie, fundusze emerytalne, fundusze inwestycyjne czy zak∏ady ubezpieczeƒ, dokonujàce czynnoÊci na ró˝nych obszarach rynku finansowego. Nadzór nad rynkiem finansowym, dokonywany „pod wspólnym dachem” (wzorem brytyjskiej Financial Services Authority), mia∏by zatem, jak si´ wydaje, wi´ksze szanse na analiz´ omawianych dynamicznych BANK I KREDYT c z e r w i e c 2 0 0 2 zjawisk „przenikania si´” us∏ug i instytucji rynku finansowego. Proces dostosowywania podmiotów nadzorczych do zmieniajàcych si´ potrzeb rynku powoli ju˝ nast´puje. Istniejàce projekty zak∏adajà stworzenie wspólnego organu nadzoru dla rynku ubezpieczeƒ i rynku funduszy emerytalnych – w formie Komisji Nadzoru Ubezpieczeniowego. W przekonaniu autora niniejszej publikacji, polski rynek instytucji finansowych jest - pomimo istniejàcych niedoskona∏oÊci - zbli˝ony do standardów rynków finansowych Êwiata. W oficjalnych dokumentach Rzàdu Rzeczypospolitej Polskiej, okreÊlajàcych warunki dostosowania Polski do wymogów jednolitego rynku Unii Europejskiej19, wskazuje si´ raczej na koniecznoÊç radykalnej poprawy efektywnoÊci i wzmocnienia kapita∏owego polskich instytucji finansowych jeszcze przed uzyskaniem cz∏onkostwa w Unii Europejskiej, nie zaÊ 19 NPPC (Narodowy Program Przygotowania Polski do Cz∏onkowstwa) oraz inne dokumenty dotyczàce nast´pujàcych obszarów negocjacyjnych, m.in.: swobody Êwiadczenia us∏ug, swobody przep∏ywu kapita∏u, unii gospodarczej i walutowej czy te˝ ochrony konsumenta. Rynki i Instytucje Finansowe 43 na koniecznoÊç zmian podmiotowych na polskim rynku finansowym. W okresie polskiego dochodzenia do cz∏onkostwa w Unii Europejskiej niezb´dna jest zatem polityka wspierajàca restrukturyzacj´, konsolidacj´ i prywatyzacj´ polskich instytucji finansowych – w tym tak˝e poprzez poszukiwanie zagranicznych inwestorów strategicznych. Wynikiem tych dzia∏aƒ powinna byç poprawa efektywnoÊci sektora finansowego i jego przygotowanie do unijnej konkurencji rynkowej. Reasumujàc, omówione w niniejszym artykule podmioty sà z systemowego punktu widzenia podobne do tych instytucji finansowych, które tworzà najbardziej rozwini´te rynki finansowe Êwiata. OczywiÊcie, wcià˝ istniejà pewne ró˝nice, które wynikajà z zasta∏ych po 1989 r. zapóênieƒ o charakterze kapita∏owym, organizacyjnym, a nawet kadrowym. Wydaje si´ jednak, ˝e nie sà one w stanie podwa˝yç poglàdu, i˝ oto istnieje ga∏àê polskiej gospodarki, która ju˝ teraz, b´dàc podmiotowo zbli˝ona do standardów rynków finansowych na Êwiecie, powoli staje si´ elementem w pe∏ni zintegrowanej globalnej gospodarki. 44 Polityka Pieni´˝na BANK I KREDYT czer wiec 2002 Cele i funkcje Prawa dewizowego w obliczu kryzysów walutowych Micha∏ Kubicz Uwagi ogólne Prawo dewizowe a interes dewizowy Paƒstwa Jednà z podstawowych funkcji prawa dewizowego, o których mowa w piÊmiennictwie, jest ochrona szeroko rozumianego interesu dewizowego Paƒstwa. Czym jest interes dewizowy Paƒstwa? W minionym okresie mo˝na by∏o uznaç, ˝e interes ten wyra˝a si´ w gromadzeniu przez Paƒstwo, majàce z za∏o˝enia monopol na dokonywanie obrotu dewizowego, wszystkich Êrodków dewizowych. Obecnie jednak tak pojmowany interes dewizowy Paƒstwa straci∏ sens. Uwa˝am, ˝e w chwili obecnej nie mo˝na uto˝samiaç go z dbaniem o to, by w r´ku Paƒstwa skupione by∏y okreÊlone tzw. wartoÊci dewizowe. Po zmianie ustroju oraz po doÊwiadczeniach minionego dziesi´ciolecia interes dewizowy Paƒstwa mo˝e byç uto˝samiany z ochronà stabilnoÊci i integralnoÊci systemu finansowego Paƒstwa. Takà definicj´ interesu dewizowego Paƒstwa sugeruje te˝ art. 18 ustawy z dnia 18 grudnia 1998 r. Prawo dewizowe1, który odnosi si´ do uprawnieƒ Rady Ministrów do ustanowienia tzw. nadzwyczajnych ograniczeƒ obrotu dewizowego. Innymi s∏owy, interes dewizowy Paƒstwa to nic innego, jak ochrona tego Paƒstwa przed ewentualnym wystàpieniem kryzysu walutowego oraz jego skutkami. Zakres ochrony przed kryzysem walutowym poprzez regulacje dewizowe Na wst´pie nale˝y zaznaczyç, ˝e mo˝liwe jest rozró˝nienie kilku rodzajów szeroko rozumianych kryzysów w gospodarce danego kraju. Mo˝na wyodr´bniç mi´dzy innymi: 1 Dz.U. nr 160/1998 poz.1063 z póêniejszymi zmianami. – kryzysy walutowe, czyli kryzysy na rynkach pieni´˝nych, – kryzysy na rynkach kapita∏owych, np. na gie∏dzie papierów wartoÊciowych, – kryzysy sektora bankowego. Powstanie wy˝ej wymienionych kryzysów przek∏ada si´ wczeÊniej czy póêniej na sfer´ realnà gospodarki, skutkujàc spadkiem produkcji, wzrostem bezrobocia, spadkiem dochodów itd. Rola prawa dewizowego, jeÊli chodzi o kryzysy walutowe, sprowadza si´ do dwóch podstawowych aspektów: – po pierwsze: celem prawa dewizowego jest stwarzanie regulacji prawnych, zapobiegajàcych narastaniu w gospodarce czynników kryzysogennych i przeciwdzia∏ajàcych potencjalnym, przysz∏ym kryzysom; – po drugie: prawo dewizowe ma za zadanie ograniczaç skutki kryzysu walutowego, który ju˝ nastàpi∏ oraz ograniczaç skal´ odp∏ywu kapita∏u spowodowanego kryzysem. Zwracam jednak uwag´, ˝e prawo dewizowe nie jest sposobem na ca∏kowite zapobie˝enie powstaniu kryzysów w gospodarce danego paƒstwa, ale w konkretnych sytuacjach mo˝e zapobiec wystàpieniu niekorzystnych zjawisk, które sprzyjajà powstaniu kryzysów. èród∏a kryzysu walutowego èród∏a kryzysów walutowych sà bardzo zró˝nicowane. Mogà nimi byç w szczególnoÊci: – du˝y deficyt w obrotach bie˝àcych finansowany nap∏ywem kapita∏u spekulacyjnego2, – narastajàce zad∏u˝enie zagraniczne. 2 W. Or∏owski: Makroekonomiczne przyczyny deficytu obrotów bie˝àcych. Praca zbiorowa pod red. U. P∏owiec i W. Or∏owskiego: Bilans p∏atniczy Polski. Warszawa 1999 Dom Wydawniczy BELLONA, s. 19. BANK I KREDYT czer wiec 2002 Kryzys azjatycki w 1997 r. spowodowany by∏ mi´dzy innymi ogromnym zad∏u˝eniem azjatyckich banków i przedsi´biorstw, przy czym zad∏u˝enie to mia∏o w znacznej cz´Êci charakter krótkoterminowy. Gdy w 1997 r. opublikowano dane dotyczàce skali i tempa wzrostu zad∏u˝enia krótkoterminowego, inwestorzy zacz´li mieç obawy o wyp∏acalnoÊç gospodarek azjatyckich, co zaowocowa∏o kryzysem walutowym3. Oba powy˝sze czynniki mogàce wywo∏aç kryzys walutowy - kapita∏ spekulacyjny i zad∏u˝enie zagraniczne pozostajà w zasi´gu zainteresowania prawa dewizowego, które ma zadanie kontrolowanie i reglamentowanie przep∏ywów finansowych mi´dzy krajami. Warunkiem kryzysu finansowego jest obecnoÊç inwestorów zagranicznych, których odp∏yw mo˝e wywo∏aç kryzys walutowy. W tym sensie pe∏na i skuteczna reglamentacja dewizowa, zakazujàca jakichkolwiek przep∏ywów kapita∏owych z zagranicy i za granic´, gwarantowa∏aby brak jakiegokolwiek ryzyka wystàpienia kryzysu walutowego. Jednak w sytuacji wzrostu wymiany handlowej mi´dzy krajami, przep∏ywajàcych kapita∏ów i post´pujàcej globalizacji taka restrykcyjnoÊç prawa dewizowego nie jest mo˝liwa. Prawo dewizowe mo˝e byç tylko instrumentem, poprzez który ustawodawca eliminuje jedynie najbardziej „niebezpieczne” rodzaje przep∏ywów finansowych. Mechanika kryzysu walutowego Kryzysem walutowym jest nag∏a utrata zaufania rynków finansowych do danej waluty. Pojawia si´ natomiast przekonanie inwestorów, ˝e nieuchronny jest spadek wartoÊci waluty danego kraju. Problematyka kryzysów walutowych jest przedmiotem obszernej pracy zbiorowej pt. Kryzysy walutowe4. Poni˝ej przytocz´ tylko ogólne wnioski wynikajàce z tej pracy. Kryzysy walutowe majà zró˝nicowany przebieg i mogà byç wywo∏ane bardzo wieloma czynnikami. Czynniki te sà tak ró˝ne, ˝e niekiedy nie mo˝na dok∏adnie okreÊliç ani czy, ani kiedy nastàpi kryzys walutowy. Kryzys walutowy rozpoczyna si´, gdy bank centralny danego paƒstwa nie mo˝e (z braku Êrodków w postaci rezerw walutowych) lub nie chce (z powodu zbyt wysokich w jego ocenie, kosztów) broniç swej waluty. Obrona waluty polega na jej skupowaniu, co powoduje, ˝e jej poda˝ jest równowa˝ona przez wysoki popyt i kurs jest utrzymywany. W ten sposób wycofywanie si´ inwestorów z danego rynku nie powoduje od razu spadku wartoÊci danej waluty. Rezygnujàc z obrony waluty, bank centralny skazuje jà na spadek wartoÊci, poniewa˝ nie ma jak zrównowa˝yç rosnàcej jej poda˝y. Rozwój kryzysu walutowego wtedy nabiera tempa. Zaczyna si´ gwa∏towna ucieczka kapita∏u 3 W. Ma∏ecki, A. S∏awiƒski, R. Piacecki, U. ˚u∏awska: Kryzysy walutowe. Warszawa 2001 Wydawnictwo Naukowe PWN, s. 21 i nast. 4 Jak wy˝ej. Polityka Pieni´˝na 45 z rynku danego kraju. Równolegle szans´ na szybki zarobek zaczynajà widzieç tzw. inwestorzy krótkoterminowi, czyli po prostu spekulanci. Rozpoczynajà oni spekulacj´ lokalnà walutà, z czym wià˝e si´ wzmo˝ony popyt na po˝yczki krótkoterminowe. Wzmo˝ony popyt na takie po˝yczki skutkuje znacznym, skokowym wzrostem stóp procentowych. Jednak podwy˝szenie stóp procentowych ma swoje z∏e strony. Powoduje ono bowiem podwy˝szenie oprocentowania kredytów zaciàgni´tych w lokalnej walucie przez podmioty gospodarcze i wzrost kosztów ich obs∏ugi. W podobnej sytuacji znajdujà si´ podmioty, które zaciàgajà zobowiàzania finansowe w walutach obcych, np. kredyty dewizowe. Spadek wartoÊci lokalnej waluty (wyra˝ajàcy si´ wzrostem wartoÊci walut obcych) skutkuje tym, ˝e przedsi´biorstwa, które zaciàgn´∏y kredyty dewizowe, równie˝ odczuwajà wy˝sze koszty obs∏ugi tych kredytów. Wy˝sze oprocentowanie kredytów, wy˝sze koszty ich obs∏ugi oraz trudnoÊci z terminowym wywiàzywaniem si´ z zaciàgni´tych wczeÊniej zobowiàzaƒ sprawiajà, ˝e powi´ksza si´ pula z∏ych kredytów. W dodatku spadek wartoÊci papierów wartoÊciowych powoduje, ˝e obni˝a si´ wartoÊç ustanowionych na nich zabezpieczeƒ kredytów. Na skutek tego banki domagajà si´ ustanowienia nowych zabezpieczeƒ lub zwrotu po˝yczonego kapita∏u, co tylko pogarsza sytuacj´ podmiotów, które wczeÊniej ten kapita∏ po˝yczy∏y. TrudnoÊci nie omijajà sektora bankowego. Powi´kszajàca si´ pula z∏ych kredytów, trudnoÊci z wyegzekwowaniem nale˝noÊci, a na domiar z∏ego wy˝sze koszty pozyskania kapita∏u (wy˝sze stopy procentowe!) oraz obni˝enie przychodów dodatkowo pogarszajà sytuacj´ banków. Spadek dochodów banków powoduje, ˝e s∏absze banki bankrutujà, a to z kolei podwa˝a zaufanie do instytucji finansowych. Rozpoczyna si´ wycofywanie depozytów, co tylko pog∏´bia kryzys sektora bankowego. Przyk∏adowo, na wieÊç o kryzysie walutowym w Meksyku z banków argentyƒskich, w obawie przed podobnym kryzysem w tym kraju, wycofano ponad 18% depozytów. To oczywiÊcie czarny scenariusz. W∏adze paƒstwowe interweniujà, wprowadzajàc programy ratunkowe majàce na celu zahamowanie odp∏ywu kapita∏u i przywrócenie zaufania inwestorów. W∏adze mogà pos∏u˝yç si´ bronià o charakterze ekonomicznym, np. wy˝szymi stopami procentowymi oferowanych przez siebie papierów wartoÊciowych, lub argumentami o charakterze administracyjnym, które majà udaremniç zbyt szybki odp∏yw kapita∏u. O tych ostatnich b´dzie mowa w niniejszym opracowaniu. Prawo dewizowe a kryzysy walutowe Celem prawa dewizowego w zwiàzku z jego funkcjà ochrony interesu dewizowego Paƒstwa jest takie regulowanie przep∏ywów finansowych, by zminimalizowaç 46 Polityka Pieni´˝na ryzyko powstania kryzysu finansowego. Aby nale˝ycie spe∏niaç t´ funkcj´, prawo dewizowe musi staç si´ instrumentem s∏u˝àcym kszta∏towaniu struktury kapita∏u zagranicznego w danym kraju. W przypadku krajów majàcych ujemny bilans obrotów bie˝àcych istotnym problemem jest odpowiednia struktura przep∏ywów kapita∏owych majàcych pokryç deficyt tych obrotów. Najogólniej rzecz ujmujàc, gdy w danym kraju istnieje du˝y deficyt obrotów bie˝àcych, zachodzi koniecznoÊç zrównowa˝enia go poprzez np. przyciàgni´cie inwestycji bezpoÊrednich, w tym poprzez prywatyzacj´, nap∏yw inwestycji portfelowych. O niekorzystnej strukturze kapita∏u zagranicznego mo˝emy mówiç w przypadku znacznej przewagi kapita∏u krótkoterminowego nad inwestycjami bezpoÊrednimi. Postaram si´ wykazaç, w jaki sposób regulacje prawnodewizowe mogà wp∏ywaç na struktur´ kapita∏u nap∏ywajàcego do kraju oraz w jaki sposób ustawodawca stara si´ przeciwdzia∏aç potencjalnym kryzysom stosujàc regulacje prawnodewizowe. Postaram si´ równie˝ przeanalizowaç skutecznoÊç i szczelnoÊç poszczególnych restrykcji prawa dewizowego. Kredyty i po˝yczki krótkoterminowe a spekulacja Jak ju˝ zaznaczy∏em, jednym ze êróde∏, ale i czynników nap´dzajàcych kryzysy walutowe jest spekulacja walutà. Kiedy powstaje sytuacja, w której „inwestorzy krótkoterminowi” (czyli inaczej spekulanci finansowi) starajà si´ wykorzystaç zachwianie wartoÊci danej waluty, by na tym zarobiç, pojawia si´ zarodek kryzysu walutowego. Mechanizm spekulacji walutà dzia∏a w nast´pujàcy sposób. Inwestor zamierzajàcy dokonaç spekulacji po˝ycza np. walut´ polskà na bardzo krótki okres. Nast´pnie - liczàc na szybki spadek wartoÊci z∏otego - natychmiast wymienia jà na walut´ obcà. Je˝eli jego przewidywania istotnie si´ spe∏nià, wówczas - kiedy nadejdzie termin sp∏aty po˝yczki - inwestor sprzedaje dolary i kupuje z∏otówki po to, by sp∏aciç swe zobowiàzanie wzgl´dem po˝yczkodawcy. Jednak teraz ˝eby sp∏aciç zobowiàzanie, inwestor musi wydaç znacznie mniej dolarów, by kupiç z∏otówki (bo kurs z∏otego spad∏). Tak wi´c inwestor sp∏aca po˝yczk´, a ró˝nica kursów pomniejszona o oprocentowanie po˝yczki stanowi jego zysk. Taki mechanizm spekulacji walutà zaobserwowano np. podczas kryzysu walutowego w Czechach w 1997 r. Je˝eli transakcje spekulacyjne majà charakter masowy, wówczas mo˝liwe jest, ˝e doprowadzà do powstania kryzysu walutowego, którego przebieg przedstawi∏em wy˝ej. Jak polskie prawo dewizowe stara si´ zapobiegaç spekulacji walutà? Po˝yczki i kredyty stanowià zasadniczo tzw. obrót kredytowy w rozumieniu prawa dewizowego. Poza obrotem kredytowym niektóre po˝yczki i kredyty mogà w okreÊlonych sytuacjach stanowiç: BANK I KREDYT czer wiec 2002 – obrót bie˝àcy (gdy sà przeznaczone na finansowanie Êwiadczeƒ niepieni´˝nych w ramach cz´Êci umów stanowiàcych obrót bie˝àcy), – inwestycje bezpoÊrednie, – pozagospodarczy obrót kapita∏owy. Jednak kredyty i po˝yczki o charakterze spekulacyjnym mieszczà si´ raczej w definicji obrotu kredytowego ni˝ w pozosta∏ych rodzajach obrotu kapita∏owego. Zgodnie z art. 9 Prawa dewizowego, zezwolenia dewizowego wymaga dokonanie obrotu kredytowego skutkujàcego powstaniem d∏ugu, którego termin zap∏aty jest krótszy ni˝ rok. Ustawodawca wyszed∏ zatem z za∏o˝enia, ˝e po˝yczki i kredyty s∏u˝àce spekulacji walutà sà zaciàgane w krótszych terminach. Tok rozumowania wydaje si´ s∏uszny. Mo˝na jednak si´ zastanowiç, czy majàc do czynienia z takà regulacjà inwestorzy krótkoterminowi nie b´dà próbowali jej ominàç: – poprzez zaciàganie po˝yczek i kredytów o terminie zap∏aty powy˝ej 1 roku, ale z za∏o˝eniem, ˝e sp∏ata nastàpi przed terminem zawartym w umowie (Prawo dewizowe nie uniemo˝liwia wczeÊniejszego uregulowania zobowiàzania); jednak mo˝liwoÊç spekulacji w takich warunkach by∏aby w praktyce ograniczona postanowieniami samych umów po˝yczek i kredytów; – zamiast zaciàgania po˝yczek inwestorzy mogliby zawrzeç umowy sprzeda˝y waluty ze zobowiàzaniem jej odsprzedania po up∏ywie okreÊlonego czasu po ustalonej wczeÊniej cenie; taka transakcja mog∏aby jednak zostaç uznana za stanowiàcà obejÊcie prawa i jako taka byç niewa˝na zgodnie z art. 58 Kodeksu cywilnego. Nale˝y te˝ zwróciç uwag´, ˝e reglamentacja majàca na celu zakazanie spekulacji walutà jest o tyle nieskuteczna, ˝e obejmuje tylko spekulacj´ stanowiàcà obrót dewizowy z zagranicà. Tymczasem nie mo˝na przecie˝ wykluczyç, ˝e ten sam mechanizm spekulowania polskà walutà b´dzie wykorzystany przez podmioty b´dàce rezydentami. Poniewa˝ nie b´dziemy mieli w takim przypadku do czynienia z obrotem dewizowym z zagranicà, wi´c taka spekulacja pozostanie poza jakimikolwiek restrykcjami dewizowymi. A przecie˝ taka spekulacja mo˝e byç tak samo groêna jak spekulacja dokonywana przez nierezydentów. Jedynym ograniczeniem spekulacji dokonywanej przez rezydentów mog∏yby byç chyba skromniejsze Êrodki, którymi dysponujà nasi rezydenci i którymi mogliby si´ pos∏u˝yç do spekulacji. Niemniej jednak podczas kryzysu walutowego w Czechach, jeÊli chodzi o spekulacj´ koronà czeskà zaobserwowano aktywnoÊç równie˝ rezydentów, co zdaje si´ potwierdzaç potencjalne ryzyko zwiàzane ze spekulacjà. Jak iluzoryczna jest szczelnoÊç reglamentacji majàcej nas chroniç przed spekulacjà walutà, widaç szczególnie wyraênie, gdy uÊwiadomimy sobie, ˝e nierezydent zamierzajàcy sztucznie wywo∏aç kryzys walutowy BANK I KREDYT czer wiec 2002 i wykorzystaç go do celów spekulacyjnych oraz posiadajàcy konieczne do tego znaczne zasoby finansowe, mo˝e w Polsce utworzyç spó∏k´, która jako rezydent nie b´dzie podlegaç znacznej cz´Êci restrykcji dewizowych, bo dokonywane przez nià transakcje nie b´dà stanowiç obrotu dewizowego z zagranicà. Spó∏ka taka mo˝e uzyskaç niezb´dne Êrodki pieni´˝ne w celu przeprowadzenia ataku spekulacyjnego na polskà walut´ w ka˝dej formie dofinansowania stanowiàcej inwestycj´ bezpoÊrednià w rozumieniu prawa dewizowego. Zatem nie przepisy prawa dewizowego, lecz jedynie znaczne rezerwy walutowe banku centralnego mogà stanowiç obron´ przed spekulacjà walutà. Regulacje dewizowe w tej dziedzinie nale˝y oceniç jako wyjàtkowo nieskuteczne. Kredyty w walutach obcych Jednym z czynników wp∏ywajàcych na powstanie zagro˝enia kryzysem walutowym jest pojawienie si´ du˝ego zad∏u˝enia zagranicznego. Zaciàganie kredytów w walutach obcych jest cz´sto bardzo korzystne w krajach, w których kredyty w rodzimej walucie sà wysoko oprocentowane (z takà sytuacjà mamy do czynienia w Polsce). W przypadku wystàpienia kryzysu walutowego dla wielu przedsi´biorstw tani, w za∏o˝eniu, kredyt w walutach obcych mo˝e jednak stanowiç pu∏apk´. Podmioty finansujàce swe inwestycje poprzez zaciàganie kredytów dewizowych powinny liczyç si´ z tym, ˝e zaciàgajàc takie zobowiàzanie biorà na siebie ryzyko. Je˝eli bowiem wartoÊç waluty, w której zaciàgni´te zosta∏o zobowiàzanie, znacznie wzroÊnie, wówczas koszty obs∏ugi tego kredytu b´dà znacznie wy˝sze, ni˝ pierwotnie zak∏adano. Ryzyko to dotyczy w zasadzie jedynie kredytów d∏ugoterminowych. Kredyty o krótkim terminie sp∏aty w mniejszym stopniu uzale˝niajà kredytobiorców od zmian stopy oprocentowania. Sytuacj´ podmiotów korzystajàcych z kredytów d∏ugoterminowych pogarsza dodatkowo fakt, ˝e w krajach takich jak nasz instrumenty finansowe majàce zabezpieczyç kredytobiorców przed ryzykiem kursowym sà jeszcze relatywnie rzadko spotykane. Tymczasem korzystanie z takich instrumentów oferowanych przez podmioty zagraniczne jest restrykcyjnie reglamentowane przez prawo dewizowe. Czy polskie prawo dewizowe stara si´ przeciwdzia∏aç zaciàganiu kredytów zagranicznych? Jedynie w ograniczonym zakresie. JeÊli chodzi o po˝yczki i kredyty krótkoterminowe zaciàgane w zagranicznych instytucjach kredytowych, stosuje si´ kryterium 1 roku, o którym wspomina∏em ju˝ przy okazji omawiania spekulacji walutà. Je˝eli natomiast chodzi o kredyty i po˝yczki o charakterze Êrednio- i d∏ugoterminowym, to nie podlegajà one ˝adnym restrykcjom dewizowym. Kredyty i po˝yczki udzielane rezydentom stanowià: Polityka Pieni´˝na 47 – inwestycj´ bezpoÊrednià, która nie wymaga ˝adnego zezwolenia dewizowego, – obrót kredytowy, który równie˝ nie wymaga zezwolenia dewizowego (wymagajà zezwolenia dewizowego jedynie po˝yczki i kredyty krótkoterminowe). Mo˝na zadaç sobie pytanie: jeÊli nadmierne zad∏u˝enie w bankach zagranicznych stanowi takie zagro˝enie, to dlaczego prawo dewizowe w ˝aden sposób nie ogranicza ich zaciàgania? Wynika to stàd, ˝e kredyty (przede wszystkim d∏ugoterminowe) jako inwestycje bezpoÊrednie stanowià jedno z podstawowych êróde∏ finansowania deficytu obrotów bie˝àcych. W sytuacji, gdy oszcz´dnoÊci krajowe sà niewielkie, kredyty udzielane z zagranicy w walutach obcych stanowià zatem jedno ze êróde∏ finansowania inwestycji w kraju. W rezultacie udzielanie kredytów z zagranicy jest korzystne z punktu widzenia interesu dewizowego Paƒstwa. Analizujàc kwesti´ kredytów, nie mo˝na nie wspomnieç o kredytach dewizowych zaciàganych w bankach krajowych. Kredyty te - jeÊli ich ∏àczna wartoÊç jest znaczna - mogà mieç znaczenie w czasie kryzysu walutowego z uwagi na wzrost kosztów ich obs∏ugi. Otó˝ w Êwietle prawa dewizowego kredyty dewizowe zaciàgane przez rezydentów w bankach krajowych stanowià tzw. wewn´trzny obrót dewizowy. Dokonanie takiego obrotu nie wymaga zezwolenia dewizowego, co wynika z autonomii dewizowej banków okreÊlonej w art. 4 Prawa dewizowego. Ustawodawca nie zastosowa∏ w prawie dewizowym ˝adnych szczególnych Êrodków, które ograniczy∏yby zaciàganie przez rezydentów kredytów w walutach obcych w bankach krajowych. Jedyne ograniczenie zaciàgania kredytów w bankach zagranicznych oraz kredytów w walutach obcych znajduje si´ w ustawie o finansach publicznych5. Art. 51 tej ustawy zakazuje jednostkom samorzàdu terytorialnego oraz innym podmiotom sektora finansów publicznych - poza Skarbem Paƒstwa oraz podmiotami obj´tymi wyjàtkami okreÊlonymi w rozporzàdzeniu Rady Ministrów z dnia 28 wrzeÊnia 1999 r.6 - zaciàgania zobowiàzaƒ finansowych, których maksymalna wartoÊç nominalna w z∏otych nie jest okreÊlona w dniu zawierania transakcji. Ograniczenie to nie jest zawarte w ustawie Prawo dewizowe, ale przyÊwiecajà mu te same cele, które leg∏y u pod∏o˝a regulacji Prawa dewizowego. Ograniczenie to ma chroniç jednostki sektora finansów publicznych przed zaciàganiem zobowiàzaƒ obarczonych ryzykiem kursowym. Pochodne instrumenty finansowe Pochodne instrumenty finansowe sà to prawa majàtkowe, których cena jest okreÊlona przez wartoÊç danego instrumentu bazowego. Instrumenty bazowe mogà byç 5 Dz.U. 155/1998, poz. 1014 z póên. zm. 6 Dz.U. 80/1999, poz. 905 z póên. zm. 48 Polityka Pieni´˝na bardzo ró˝ne: mogà to byç waluty obce, kursy akcji, z∏oto, platyna, towary itd. Rola instrumentów pochodnych na rynku finansowym jest bardzo z∏o˝ona. Z pewnoÊcià mogà one stanowiç sposób na ograniczenie ryzyka kursowego7. Z takà sytuacjà b´dziemy mieli cz´sto do czynienia przypadku instrumentów pochodnych w rodzaju: – cap, floor, collar, – opcji na walut´ obcà, – transakcji typu swap. Korzystanie z pochodnych instrumentów finansowych w tej roli Êwiadczy o rozsàdnym i rozwa˝nym podejÊciu do zaciàganych zobowiàzaƒ finansowych w stosujàcych je przedsi´biorstwach. Z drugiej jednak strony korzystanie z pochodnych instrumentów finansowych mo˝e stanowiç form´ spekulacji8, która w okreÊlonych sytuacjach mo˝e okazaç si´ wyjàtkowo kryzysogenna9. O szczególnej roli pochodnych instrumentów finansowych w czasie kryzysów walutowych Êwiadczy przebieg kryzysu w Rosji. Inwestorzy zagraniczni dokonujàcy inwestycji w Rosji starali zabezpieczyç si´ przed ryzykiem kursowym poprzez zakup tzw. NDF (nondelivery forward). Polegajà one na tym, ˝e strony umowy ustalajà okreÊlonà kwot´ kapita∏u referencyjnego w danej walucie i referencyjny kurs tej waluty. W przypadku wzrostu rynkowego kursu tej waluty powy˝ej kursu referencyjnego jedna ze stron umowy musi zap∏aciç drugiej kwot´ stanowiàcà iloczyn ró˝nicy kursów oraz ustalonej kwoty kapita∏u referencyjnego. Je˝eli natomiast rynkowy kurs b´dzie ni˝szy od ustalonego, wówczas nast´puje p∏atnoÊç odwrotna10. NDF by∏y bardzo rozpowszechnionymi kontraktami, poprzez które inwestorzy zagraniczni chronili si´ przed ryzykiem kursowym w zwiàzku ze swoimi rosyjskimi inwestycjami. Banki rosyjskie szafowa∏y tymi instrumentami, poniewa˝ w sytuacji panujàcej w Rosji przed kryzysem NDF by∏y dla banków êród∏em znacznych zysków, w zwiàzku z czym nie ponosi∏y one ˝adnych kosztów. Zyski te by∏y jednak obarczone znacznym ryzykiem. Dopóki bank centralny Rosji podtrzymywa∏ kurs rubla na wysokim poziomie, dopóty banki rosyjskie czerpa∏y korzyÊci z NDF. Jednak w chwili kryzysu, gdy kurs rubla pikowa∏ w dó∏, a w∏adze Rosji nie mia∏y wystarczajàcych rezerw walutowych, by go ratowaç, bankom rosyjskim przysz∏o wyp∏aciç inwestorom ró˝nic´ mi´dzy referencyjnym kursem rubla ustalonym w zawartych kontraktach NDF a kursem rynkowym. Zwa˝ywszy na znaczny spadek kursu rubla, którego banki si´ nie spodziewa∏y, kwoty wyp∏acane inwestorom by∏y 7 G. Crawford, B. Sen: Instrumenty pochodne - narz´dzie podejmowania decyzji finansowych. Warszawa 1998, s. 3. 8 Jak wy˝ej. 9 W. Ma∏ecki, A. S∏awiƒski, R. Piacecki, U. ˚u∏awska: op.cit., s. 147 i nast´pne. 10 J. Zajàc: Polski rynek walutowy w praktyce. Warszawa 1999 K.E. LIBER, s. 60 i nast´pne. BANK I KREDYT czer wiec 2002 ogromne. Doprowadzi∏o to w efekcie do licznych bankructw rosyjskich banków i kryzysu sektora bankowego w Rosji11. Powy˝szy przyk∏ad ilustruje, jak negatywnà rol´ mogà odegraç pochodne instrumenty finansowe w czasie kryzysu walutowego. Polskie prawo dewizowe bardzo ostro˝nie podchodzi do instrumentów pochodnych. Przepisy ustawy nie rozró˝niajà instrumentów pochodnych ze wzgl´du na ich funkcj´ i wszystkie instrumenty pochodne stanowià tzw. inwestycje portfelowe. Zgodnie z art. 9 Prawa dewizowego, inwestycje portfelowe w zakresie pochodnych instrumentów finansowych wymagajà zezwolenia dewizowego. Z obowiàzku uzyskania zezwolenia zwolnione sà jedynie te derywaty, które sà przedmiotem obrotu na Gie∏dzie Papierów WartoÊciowych, na Warszawskiej Gie∏dzie Finansowej lub na CETO. Czy takie rozwiàzanie jest skuteczne i czy skutecznie chroni interes dewizowy Paƒstwa w razie sytuacji kryzysowej? Kwestia ta jest, moim zdaniem, dyskusyjna. Trudno jest mi oceniç, jaka jest proporcja mi´dzy transakcjami, których przedmiotem sà derywaty na rynku regulowanym i poza tym rynkiem i jaki zatem jest rzeczywisty zakres reglamentacji dewizowej i ochrony, jakà daje prawo dewizowe przed spekulacjà derywatami. Jedno jednak uwa˝am za pewne : – pochodne instrumenty finansowe notowane na rynkach regulowanych sà bardziej p∏ynne od tych, które sà przedmiotem obrotu poza rynkiem regulowanym, – pochodne instrumenty finansowe b´dàce przedmiotem obrotu na rynku regulowanym w znacznie wi´kszym stopniu mogà byç sposobem na spekulacj´. Mo˝na wi´c wysnuç z tego wniosek, ˝e pochodne instrumenty finansowe notowane na rynku regulowanym stanowià potencjalnie znacznie wi´ksze zagro˝enie dla stabilnoÊci finansów Paƒstwa ni˝ pozosta∏e derywaty. Dodatkowo, wy∏àczenie spod reglamentacji dewizowej znacznej cz´Êci derywatów, w których stronà sà banki (autonomia dewizowa banków), sprawia, ˝e rzeczywisty zakres reglamentacji inwestycji portfelowych w zakresie pochodnych instrumentów finansowych jest bardzo wàski i chyba pozbawiony szczególnego sensu. Polskie banki mogà bowiem, w Êwietle przepisów dewizowych, proponowaç pochodne instrumenty finansowe w rodzaju NDF - tak jak robi∏y to banki rosyjskie. W przypadku banków jedynym ograniczeniem jest, by pula derywatów w portfelu banków nie przekroczy∏a progu 30%. Nie mo˝na te˝ zapominaç, ˝e rezydenci mogà spekulowaç derywatami na rynku krajowym poza jakàkolwiek reglamentacjà dewizowà, poniewa˝ spekulacja taka stanowiç b´dzie „wewn´trzny obrót dewizowy”12. Podobnie wi´c jak w przypadku spekulacji walutà, 11 W. Ma∏ecki: op.cit., s. 149. 12 Na temat poj´cia „wewn´trzny obrót dewizowy” w: T. Borkowski, S. Je˝ak: Nowe prawo dewizowe. Warszawa 2000 Wyd. DIFIN, s. 121 i nast´pne. BANK I KREDYT czer wiec 2002 o której mowa wy˝ej, nierezydenci mogà spekulowaç pochodnymi instrumentami finansowymi poprzez podmioty od nich zale˝ne, kwalifikowane jako rezydenci w rozumieniu polskiego prawa dewizowego. Depozyty bankowe Prawo dewizowe odr´bnie reglamentuje obrót depozytowy rezydentów i nierezydentów. Obrót depozytowy rezydentów Prawo dewizowe bardzo rygorystycznie reglamentuje obrót depozytowy rezydentów za granicà. Zasadà jest, ˝e ca∏y obrót depozytowy rezydentów wymaga zezwolenia dewizowego, z zastrze˝eniem nielicznych wyjàtków. Czym jest to uzasadnione? Nie sàdz´, by obrót depozytowy rezydentów by∏ reglamentowany z powodu ryzyka, zwiàzanego z potencjalnym kryzysem walutowym. Interes dewizowy Paƒstwa jest w tym miejscu chroniony poprzez zapewnienie, by oszcz´dnoÊci by∏y gromadzone na rachunkach w bankach krajowych. Tymczasem odp∏yw depozytów na zagraniczne rachunki bankowe, oboj´tnie czy podczas kryzysu walutowego, czy w „spokojnych czasach”, os∏abia sektor bankowy i redukuje poziom oszcz´dnoÊci w kraju. Obrót depozytowy nierezydentów Przyjmowanie depozytów od nierezydentów jest bardzo po˝àdanà formà uzupe∏niania braku oszcz´dnoÊci w sektorze bankowym, oszcz´dnoÊci koniecznych do finansowania inwestycji. Dlatego odmiennie ni˝ w przypadku obrotu depozytowego rezydentów, ustawodawca nie ogranicza nierezydentom mo˝liwoÊci deponowania Êrodków pieni´˝nych na rachunkach bankowych w Polsce. W okreÊlonych sytuacjach gwa∏towne wycofywanie depozytów z banków mo˝e jednak pog∏´biç kryzys walutowy oraz przyczyniç si´ do kryzysu sektora bankowego. Ustawa Prawo dewizowe dà˝y do ograniczania obrotu depozytowego nierezydentów tylko w takim zakresie, w jakim jest to konieczne ze wzgl´du na ryzyko, które te depozyty mogà stanowiç w razie ich nag∏ego wycofywania. Ustawodawca obawia∏ si´, ˝e deponowanie polskiej waluty na krótkie okresy mo˝e stanowiç zagro˝enie: z jednej strony dla sektora bankowego, a z drugiej strony dla stabilnoÊci finansów Paƒstwa, która w przypadku masowego, jednoczesnego wycofywania przez inwestorów zagranicznych wk∏adów z∏otówkowych oraz wymiany ich na waluty obce mog∏oby rozkr´ciç spiral´ kryzysu walutowego. Prawo dewizowe zastrzega koniecznoÊç uzyskania pozwolenia dewizowego na dokonanie obrotu depozytowego przez nierezydentów, je˝eli: – obrót obejmuje deponowanie waluty polskiej w formie lokat terminowych o terminie zapadalnoÊci Polityka Pieni´˝na 49 krótszym ni˝ 3 miesiàce i w kwocie przekraczajàcej 500.000,00 z∏, lub – wymiana polskiej waluty zdeponowanej w formie lokat terminowych o terminie zapadalnoÊci d∏u˝szym ni˝ 3 miesiàce i w kwocie powy˝ej 500.000,00 z∏ na zagraniczne Êrodki p∏atnicze i transfer Êrodków uzyskanych z takiej wymiany nast´puje przed up∏ywem 3 miesi´cy od daty zdeponowania. Jaki jest cel takiej regulacji? Ustawodawca wyszed∏ z za∏o˝enia, ˝e lokaty o terminie zapadalnoÊci d∏u˝szym ni˝ 3 miesiàce stanowià mniejsze zagro˝enie dla finansów Paƒstwa. Terminy ich zapadalnoÊci nie nadchodzà jednoczeÊnie, a zatem w przypadku kryzysu ustawodawca i rzàd b´dà mieli czas konieczny do wprowadzenia nowych regulacji i ewentualne przedsi´wzi´cie Êrodków zaradczych przeciwdzia∏ajàcych kryzysowi i ucieczce kapita∏u. Ustawodawca przewidzia∏ jednak, ˝e inwestorzy mogà próbowaç ominàç ten zakaz poprzez deponowanie waluty na okres wprawdzie d∏u˝szy ni˝ 3 miesiàce, ale z za∏o˝eniem, ˝e przed up∏ywem 3-miesi´cznego terminu wycofajà swe depozyty. Stàd w∏aÊnie przepis art. 9 pkt 5 lit. b). Gdyby inwestorowi przysz∏o do g∏owy wycofaç swój wk∏ad przed up∏ywem terminu, na jaki depozyt zosta∏ z∏o˝ony w banku, wymieniç na walut´ obcà i wytransferowaç za granic´, wówczas musia∏by uzyskaç zezwolenie dewizowe. Mo˝na jednak zapytaç, czy regulacja przyj´ta w Prawie dewizowym w zakresie reglamentacji obrotu depozytowego nierezydentów faktycznie spe∏nia swój cel, jakim jest zapobieganie kryzysowi walutowemu? Otó˝ wydaje si´, ˝e jednak nie. Dlaczego - z dwóch podstawowych powodów: • Po pierwsze ustawa nie zakazuje dzielenia deponowanych Êrodków na wiele rachunkach bankowych. Tym samym inwestor zagraniczny mo˝e zdeponowaç znaczne kwoty podzielone w taki sposób, by na ˝adnym rachunku bankowym zdeponowana kwota nie przekracza∏a 500.000,00 z∏. Ten argument mo˝e si´ pozornie wydawaç b∏ahy i nieistotny, bo mo˝na go próbowaç obaliç stwierdzeniem, ˝e wielcy inwestorzy nie b´dà dzieliç ogromnego kapita∏u na setki i tysiàce rachunków tylko po to, by ominàç polskie regulacje dewizowe. Uwa˝am jednak, ˝e ucieczka niewielkiej liczby inwestorów dysponujàcych ogromnym kapita∏em nie ró˝ni si´ niczym od zmasowanej ucieczki rzeszy drobnych inwestorów, z których ka˝dy mia∏ na kilku czy kilkunastu rachunkach zgromadzone Êrodki nie przekraczajàce 500.000,00 z∏ ka˝dy. • Po drugie zaÊ trzeba zdaç sobie spraw´, w jakim momencie ustawodawca zastrzega koniecznoÊç uzyskania zezwolenia dewizowego w przypadku wycofania depozytu przed up∏ywem zastrze˝onego terminu, przekraczajàcego 3 miesiàce. Otó˝ wydaje si´, ˝e obowiàzek uzyskania zezwolenia dewizowego aktualizuje si´ dopiero w momencie, gdy nierezydent zamierza 50 Polityka Pieni´˝na Êrodki uzyskane z wymiany waluty polskiej na walut´ obcà wytransferowaç za granic´13. A przecie˝ chyba nie sam transfer wartoÊci dewizowych za granic´ powoduje nakr´canie spirali kryzysu walutowego. Kryzys ten jest raczej powodowany przez fakt masowej wymiany waluty polskiej na waluty obce. To bowiem powoduje zwi´kszonà poda˝ z∏otówek na rynku i redukcj´ poda˝y walut obcych. Mo˝na wi´c powiedzieç, ˝e przepisy ograniczajàce obrót depozytowy nierezydentów sà bardzo nieszczelne i nieskuteczne. Papiery wartoÊciowe Akcje Akcje, pomimo ˝e nie sà papierami wartoÊciowymi o charakterze d∏u˝nym, nie mogà byç uznawane za instrumenty ca∏kowicie neutralne z punktu widzenia ryzyka powstania kryzysu walutowego. Ich rola polega przede wszystkim na tym, ˝e kapita∏ odp∏ywajàcy z rynku pieni´˝nego danego kraju dotkni´tego kryzysem walutowym powoduje na ogó∏ ucieczk´ inwestorów równie˝ z rynku kapita∏owego. Akcje notowane na gie∏dzie papierów wartoÊciowych dzi´ki swej p∏ynnoÊci sà szczególnie podatne na skutki kryzysów walutowych. W nowych opracowaniach zaznacza si´ ponadto, ˝e w dzisiejszych czasach gracze na gie∏dzie - dzi´ki znacznej p∏ynnoÊci posiadanych przez siebie akcji mogà w chwilach kryzysu walutowego zachowywaç si´ jak inwestorzy krótkoterminowi14. W przypadku wystàpienia kryzysu walutowego t∏um inwestorów uciekajàcych z rynku pieni´˝nego danego kraju jest wi´c powi´kszony dodatkowo przez inwestorów pakujàcych walizki na gie∏dzie. Powoduje to spadek indeksów gie∏dowych i dodatkowe pog∏´bienie kryzysu. Spadek wartoÊci papierów wartoÊciowych - jak ju˝ zaznaczy∏em - jest przyczynà dodatkowej deprecjacji wartoÊci lokalnej waluty: – uciekajàcy inwestorzy sprzedajà swe papiery wartoÊciowe i uzyskane z tego tytu∏u Êrodki w walucie krajowej wymieniajà na walut´ obcà, – spadek kursów akcji powoduje kryzys sektora bankowego. Taki scenariusz kryzysu zaobserwowano mi´dzy innymi w czasie kryzysu w Meksyku na prze∏omie 1994 i 1995 r.15 W Polsce prawo dewizowe, moim zdaniem, nie chroni przed ryzykiem zwiàzanym z odp∏ywem kapita∏u z gie∏dy. Wynika to z nast´pujàcych okolicznoÊci: – inwestycje w akcje dajàce powy˝ej 10% g∏osów na zgromadzeniu akcjonariuszy stanowià inwestycje 13 Prawo dewizowe – komentarz. Red. Micha∏ Krakowiak. Warszawa 2000, s. 60. 14 A. S∏awiƒski: Finansowanie deficytu w obrotach bie˝àcych. Praca zbiorowa pod. red. U. P∏owiec i W. Or∏owskiego: op.cit., s. 130. 15 W. Ma∏ecki, A. S∏awiƒski, R. Piacecki, U. ˚u∏awska: op.cit., s. 31 i nast´pne. BANK I KREDYT czer wiec 2002 bezpoÊrednie, które w praktyce pozostajà poza jakimikolwiek restrykcjami dewizowymi, – inwestycje w akcje dajàce poni˝ej 10% g∏osów na zgromadzeniu akcjonariuszy stanowià inwestycj´ portfelowà. Zwracam jednak uwag´, ˝e zgodnie z art. 9 Prawa dewizowego nie podlegajà reglamentacji inwestycje portfelowe w zakresie papierów wartoÊciowych b´dàcych przedmiotem obrotu na Gie∏dzie Papierów WartoÊciowych, na Warszawskiej Gie∏dzie Finansowej lub Centralnej Tablicy Ofert. Tym samym reglamentacjà dewizowà obj´te sà jedynie transakcje dotyczàce papierów wartoÊciowych nie b´dàcych przedmiotem obrotu na rynku regulowanym i poni˝ej progu 10% g∏osów na walnym zgromadzeniu akcjonariuszy. Poniewa˝ jednak na rozmiar kryzysu walutowego nie majà raczej wi´kszego wp∏ywu ma∏e transakcje na akcjach spó∏ek nienotowanych (choçby z tego powodu, ˝e charakteryzujà si´ one znacznie mniejszà p∏ynnoÊcià) wi´c ta sfera reglamentacji nie mo˝e odegraç wi´kszej roli w razie znaczàcego kryzysu walutowego. W praktyce o takim kszta∏cie regulacji dotyczàcych akcji notowanych na gie∏dzie przesàdza prawdopodobnie potrzeba zapewnienia polskiemu rynkowi kapita∏owemu dop∏ywu Êrodków z zagranicy. Potrzeba ta przewa˝a nad koniecznoÊcià ochrony paƒstwa przed konsekwencjami kryzysu walutowego. JeÊli natomiast chodzi o operacje na akcjach, dajàcych co najmniej 10% na walnym zgromadzeniu akcjonariuszy, to ustawodawca wychodzi z za∏o˝enia, ˝e ktoÊ, kto kupuje wi´kszy pakiet akcji, jest w mniejszym stopniu podatny na reakcje rynku pieni´˝nego i rynku kapita∏owego. Inwestycja taka ma raczej charakter d∏ugoterminowy i transakcje tak du˝ymi pakietami akcji nie powinny stanowiç wi´kszego zagro˝enia dla interesu dewizowego paƒstwa16. Bony i obligacje skarbowe Obligacje, jako papiery wartoÊciowe Êrednio- i d∏ugoterminowe, powszechnie uwa˝ane sà za stosunkowo bezpieczniejszà form´ finansowania deficytu bud˝etu Paƒstwa w porównaniu np. z bonami skarbowymi. Istotnie, w przypadku bonów skarbowych o krótkim terminie zapadalnoÊci istnieje mo˝liwoÊç, ˝e inwestorzy, którzy stracà zaufanie do Paƒstwa i zacznà wàtpiç w jego wyp∏acalnoÊç, nie b´dà chcieli wykupiç nowej emisji papierów wartoÊciowych emitowanych przez Skarb Paƒstwa. Skarb Paƒstwa, b´dàc zmuszonym do wykupienia wyemitowanych wczeÊniej bonów mo˝e znaleêç si´ w k∏opotliwej sytuacji, w której nie b´dzie móg∏ sfinansowaç wykupu bonów wyemitowanych wczeÊniej bonami nowej emisji albo b´dzie musia∏ zaoferowaç inwestorom znacznie wy˝sze wynagrodzenie, ˝eby zach´ciç ich do zakupu. 16 W. Or∏owski: Makroekonomiczne przyczyny deficytu w obrotach bie˝àcych. Praca zbiorowa pod. red. U. P∏owiec i W. Or∏owskiego: op.cit., s. 21. BANK I KREDYT czer wiec 2002 Obligacje skarbowe nie stanowià takiego samego zagro˝enia dla finansów Paƒstwa z racji znacznie d∏u˝szego terminu ich zapadalnoÊci. Jednak fakt, ˝e sà one instrumentem o du˝ej p∏ynnoÊci, w przypadku kryzysu walutowego mo˝e to doprowadziç do znacznego spadku ich wartoÊci i wywo∏aç takie skutki jak spadek wartoÊci akcji. Zwa˝ywszy jednak, ˝e emitentem obligacji i bonów skarbowych jest Skarb Paƒstwa i z uwagi na jego autonomi´ dewizowà inwestowanie przez podmioty zagraniczne w te papiery wartoÊciowe nie wymaga ˝adnego zezwolenia dewizowego i nie jest w ˝aden sposób ograniczone przez prawo dewizowe. Polityka Pieni´˝na 51 DoÊwiadczenia innych krajów wskazujà, ˝e w przypadku kryzysu walutowego najwa˝niejsza jest szybkoÊç dzia∏ania. W czasie kryzysu walutowego w Meksyku w ciàgu dwóch dni bank centralny musia∏ wydaç na ratowanie peso ponad 4,5 mld dolarów17. W ciàgu nieca∏ych dwóch miesi´cy wartoÊç spó∏ek gie∏dowych w Meksyku spad∏a ponad dwukrotnie. Równie˝ w Rosji w 1998 r. dramatyczny spadek kursu rubla dokona∏ si´ nagle18. JeÊli w danym kraju dochodzi do kryzysu walutowego, tzn. ˝e w pewnym sensie przepisy dewizowe nie spe∏ni∏y swojej podstawowej funkcji: nie chroni∏y wystarczajàco interesu dewizowego paƒstwa. OczywiÊcie niedoskona∏oÊç przepisów dewizowych nie jest w takim wypadku jedynym czynnikiem odpowiedzialnym za kryzys; cz´sto w ogóle nie mo˝e byç mowy o tym, ˝e to przepisy doprowadzi∏y do sytuacji kryzysowej. Kryzys mo˝e byç przecie˝ spowodowany innymi czynnikami: niedoskona∏ymi regulacjami sektora bankowego, z∏à politykà monetarnà, pieni´˝nà i gospodarczà albo jakàÊ sytuacjà nadzwyczajnà. Je˝eli jednak w danym kraju dochodzi ju˝ do kryzysu walutowego, wówczas prawo dewizowe jest jednym z czynników, które decydujà o dalszym rozwoju wypadków i skali kryzysu. Przepisy dewizowe majà wówczas za zadanie uchroniç kraj przed zbyt nag∏à ucieczkà kapita∏u, nawet jeÊli mia∏oby si´ to odbyç kosztem wolnoÊci gospodarczej i wolnoÊci obrotu dewizowego. Jak ju˝ zaznaczy∏em, podczas kryzysu walutowego liczy si´ szybkoÊç dzia∏ania, poniewa˝ rozwój wydarzeƒ wówczas nabiera b∏yskawicznego tempa. W∏adze zamierzajàce interweniowaç, by zredukowaç skutki kryzysu, majà do dyspozycji wiele Êrodków, przede wszystkim ekonomicznych. Jednak nie bez znaczenia pozostajà wtedy równie˝ mo˝liwoÊci w∏adz w zakresie administracyjnego ograniczenia odp∏ywu kapita∏u. W ustawie Prawo dewizowe takie regulacje zawarte sà w rozdziale 3. ustawy pt. „Nadzwyczajne ograni- czenia”. Przepisy te upowa˝niajà Rad´ Ministrów do ustanowienia nadzwyczajnych ograniczeƒ dotyczàcych obrotu dewizowego w sytuacjach kryzysowych. Upowa˝nienia te majà trojaki charakter, w zale˝noÊci od skali problemu, przed którym stoi Rada Ministrów: • Przes∏anki zastosowania pierwszego instrumentu sà okreÊlone szeroko: dotyczà one zasadniczo sytuacji, w której zagro˝ona jest realizacja polityki pieni´˝nej. Ârodki, którymi dysponuje Rada Ministrów, sà wówczas dosyç ograniczone. • Zastosowanie drugiego instrumentu jest znacznie w´˝sze. Rada Ministrów mo˝e wykorzystaç Êrodki okreÊlone w tym przepisie w taksatywnie wyliczonych przypadkach. Jest to nadzwyczajne zagro˝enie stabilnoÊci i integralnoÊci systemu finansowego paƒstwa. Jednak katalog Êrodków, którymi mo˝e pos∏u˝yç si´ Rada Ministrów, jest znacznie szerszy i majà one znacznie surowszy, restrykcyjny charakter. • Ostatni instrument mo˝e byç wykorzystany przez Rad´ Ministrów jedynie w bardzo ograniczonym zakresie, tj. w wykonaniu rezolucji Rady Bezpieczeƒstwa Organizacji Narodów Zjednoczonych, zakazujàcej obrotów dewizowych z danym krajem lub ograniczajàcej je. Pierwsze dwa rodzaje ograniczeƒ Rada Ministrów mo˝e wprowadziç jedynie na wniosek Rady Polityki Pieni´˝nej. Ma to swoje dobre i z∏e strony: niewàtpliwie roz∏o˝enie odpowiedzialnoÊci za wprowadzenie tych ograniczeƒ na dwa organy, i to kolektywne, powoduje spowolnienie reakcji na ewentualny kryzys walutowy. Zanim oba organy zdo∏ajà przeprowadziç konsultacje i uzgodniç rodzaj i skal´ ograniczeƒ, mo˝e si´ okazaç, ˝e jest ju˝ po herbacie. Jak pami´tamy, rozwini´cie si´ kryzysu mo˝e byç w skrajnych wypadkach kwestià kilku dni. Spraw´ dodatkowo komplikuje fakt, ˝e oba organy sà powo∏ywane w odmiennym trybie, co cz´sto skutkuje powstaniem sytuacji, z jakà mamy obecnie do czynienia: poglàdy Rady Polityki Pieni´˝nej i Rady Ministrów w wielu kwestiach sà rozbie˝ne. Mo˝e si´ wi´c zdarzyç, ˝e oba organy odmiennie b´dà oceniaç te same zjawiska, co doprowadzi do parali˝u decyzyjnego. Z drugiej jednak strony takie roz∏o˝enie odpowiedzialnoÊci gwarantuje, ˝e ewentualne ograniczenia, je˝eli ju˝ b´dà wprowadzane, to jedynie w skrajnych wypadkach, kiedy b´dzie to rzeczywiÊcie konieczne. W doktrynie prawa finansowego pojawiajà si´ g∏osy, ˝e przepisy umo˝liwiajàce Radzie Ministrów wprowadzenie nadzwyczajnych ograniczeƒ (z wy∏àczeniem tych, które wynikajà z rezolucji Rady Bezpieczeƒstwa ONZ) sà sprzeczne z Konstytucjà, poniewa˝ dajà Radzie Ministrów prawo do ograniczania - w drodze rozporzàdzenia wolnoÊci obrotu dewizowego okreÊlonej ustawà. Zarzuca si´ temu przepisowi, ˝e zakres tego upowa˝nienia jest w praktyce nieograniczony19. 17 W. Ma∏ecki, A. S∏awiƒski, R. Piacecki, U. ˚u∏awska: op. cit., s. 42. 18 Na temat przebiegu kryzysu walutowego w Rosji ibidem, s. 137 i nast. 19 E. RuÊkowski: Nowe prawo dewizowe - kontrowersyjne rozwiàzania. „Przeglàd Podatkowy” nr 1999, s. 36. Mo˝liwoÊç ustanowienia nadzwyczajnych ograniczeƒ 52 Polityka Pieni´˝na OsobiÊcie uwa˝am jednak, ˝e - choç przepis ten z prawnego punktu widzenia mo˝e rzeczywiÊcie jest niekonstytucyjny - to w praktyce pe∏ni funkcj´ wentyla bezpieczeƒstwa, który powinien pozostaç „na wszelki wypadek”. Mo˝e w∏aÊnie ze wzgl´du na celowoÊç tego przepisu, jego sprzecznoÊç z Konstytucjà nigdy nie by∏a przedmiotem rozwa˝aƒ Trybuna∏u Konstytucyjnego. I wreszcie ostatnia uwaga. Przepis o nadzwyczajnych ograniczeniach mo˝e spe∏niaç jeszcze jednà funkcj´. Przez sam fakt, ˝e istnieje - nawet jeÊli nie mia∏by nigdy zostaç u˝yty - stanowi sygna∏, ˝e paƒstwo jest w stanie broniç swojego interesu dewizowego, co w pewnym zakresie mo˝e zniech´caç inwestorów spekulujàcych walutà do wywo∏ywania kryzysu walutowego. Wnioski 1. Rol´ prawa dewizowego, jeÊli chodzi o kryzysy walutowe, mo˝na okreÊliç jako ustanowienie regulacji prawnych, których celem jest zapobieganie narastaniu BANK I KREDYT czer wiec 2002 w gospodarce czynników kryzysogennych oraz ograniczanie skutków kryzysu walutowego, który ju˝ wystàpi∏. W przypadku polskiego prawa dewizowego funkcja ta jest jednak wype∏niana w sposób budzàcy wiele wàtpliwoÊci. Mo˝na zatem si´ zastanowiç, czy w takim razie lepiej w ogóle nie zrezygnowaç z restrykcji dewizowych, które w razie kryzysu mogà okazaç si´ nieskuteczne. Mo˝e lepiej poprzestaç jedynie na uprawnieniu Rady Ministrów do wprowadzenia nadzwyczajnych ograniczeƒ. 2. Niekiedy cel w postaci uniemo˝liwienia powstania kryzysu walutowego musi zejÊç na dalszy plan z powodu innych, pilniejszych celów: koniecznoÊci dofinansowania sektora bankowego, gie∏dy papierów wartoÊciowych, finansowania inwestycji Êrodkami z zewnàtrz. W takim przypadku prawo dewizowe nie mo˝e reglamentowaç wszystkich operacji, nawet jeÊli przemawia∏by za tym interes dewizowy paƒstwa. 3. Istniejàce w Polsce regulacje prawnodewizowe sà nieprecyzyjne i choç majà na celu ograniczenie niektórych kryzysogennych operacji, cz´Êç z tych regulacji wydaje si´ chybiona. BANK I KREDYT c z e r w i e c 2 0 0 2 BankowoÊç Komercyjna 53 Analiza op∏acalnoÊci kredytów indeksowanych i walutowych w warunkach gwa∏townych zmian cen na rynku walutowym Adam Adamczyk, Jolanta Iwin Wst´p Kryzys argentyƒski z koƒca 2001 r. wzbudzi∏ seri´ spekulacji co do mo˝liwoÊci wystàpienia podobnej sytuacji w Polsce. Zagro˝enie to wià˝e si´ z faktem, ˝e nasz kraj nale˝y do grupy paƒstw przechodzàcych dynamiczne przemiany gospodarcze, a w∏aÊnie takie gospodarki, okreÊlane cz´sto mianem emerging markets, sà najbardziej wyeksponowane na wspomniane ryzyko. Potwierdzeniem tej tezy jest fakt, ˝e zjawisko kryzysu walutowego, polegajàce na nag∏ej utracie zaufania do stabilnoÊci danej waluty, wyst´puje relatywnie cz´sto w krajach nale˝àcych do wspomnianego grona paƒstw. W latach dziewi´çdziesiàtych kryzysy walutowe dotkn´∏y kolejno: Meksyk, Tajlandi´, Czechy, Malezj´, Indonezj´, Filipiny, Kore´ Po∏udniowà, Rosj´ i Brazyli´. W odró˝nieniu od wczeÊniejszych, kryzysy majàce miejsce w latach 90. nie dajà si´ jednoznacznie wyjaÊniç na gruncie tradycyjnej teorii kryzysów. Mo˝liwe jest jednak stworzenie katalogu objawów najcz´Êciej towarzyszàcych tym zjawiskom. Dobrymi wskaênikami wyprzedzajàcymi kryzysy walutowe sà1: – gwa∏towny spadek realnego, efektywnego kursu walutowego, – wskaênik stosunku kredytu krajowego do PKB, – wskaênik stosunku rezerw walutowych do M2. 1 D. Raus: Determinanty i metody szacowania kryzysu walutowego. „Materia∏y i Studia” nr 10. Warszawa 2000 Narodowy Bank Polski, s. 111. B. Liberska podaje wspólne cechy zaburzeƒ rynków finansowych, nazywanych kryzysami XXI wieku2: • kryzysy wyst´powa∏y w krajach, które wczeÊniej przeprowadzi∏y deregulacj´ finansowà i liberalizacj´ przep∏ywów kapita∏owych; • sektor finansowy by∏ s∏aby, bez odpowiednich zabezpieczeƒ i regu∏ prawid∏owego funkcjonowania systemu bankowego; • kryzys walutowy poprzedzony by∏ gwa∏townym wzrostem nap∏ywu kapita∏u zagranicznego; • nap∏yw kapita∏u wzmacnia∏ tendencj´ do aprecjacji i pogorszenia si´ salda na rachunku obrotów bie˝àcych; • gwa∏towny nap∏yw kapita∏u nie wynika∏ ze zmiany polityki gospodarczej, ale z pogarszania si´ stanu bilansu p∏atniczego i wzrostu krótkoterminowego zad∏u˝enia. W Polsce o zagro˝eniu kryzysem walutowym mówi si´ dopiero od drugiej po∏owy 1999 r., pod wp∏ywem trzech tendencji zwiastujàcych mo˝liwoÊç wystàpienia wspomnianych zaburzeƒ gospodarczych: – szybkiego zwi´kszania si´ krótkoterminowego zad∏u˝enia walutowego polskich przedsi´biorstw; – osiàgni´cia przez stale pog∏´biajàcy si´ deficyt obrotów bie˝àcych rozmiarów powszechnie uwa˝anych za niebezpieczne; – pogorszenia si´ struktury finansowania tego deficytu. 2 Wymienione zosta∏y czynniki, które mo˝na zaadaptowaç do warunków gospodarki Polski. Por. B. Liberska: Kryzysy finansowe. Wnioski z kryzysu w Meksyku i krajach Azji Po∏udniowo-Wschodniej. Warszawa 1998 PTE, s. 13. 54 BankowoÊç Komercyjna BANK I KREDYT c z e r w i e c 2 0 0 2 Tabela 1 Zad∏u˝enie sektora pozapublicznego i pozabankowego w Polsce w latach 1999-2001 Rok Kwarta∏ Zad∏u˝enie w mln USD 1999 2000 I II III IV I II III IV I 20 153 20 612 22 982 24 884 25 476 26 834 26 652 29 959 30 808 2001 II 30 918 III 31 787 èród∏o: NBP. Pojawienie si´ powy˝szych symptomów kryzysu walutowego budzi∏o wiele obaw ze wzgl´du na powa˝ne reperkusje jego ewentualnego wystàpienia. Nast´pstwem znacznego spadku kursu waluty krajowej oraz nieodzownego w tych warunkach zaostrzenia polityki makroekonomicznej bywa na ogó∏ rozprzestrzenienie si´ kryzysu na inne rynki finansowe, a w konsekwencji równie˝ na sfer´ realnà. Recesja gospodarcza w takim wypadku jest bezpoÊrednià konsekwencjà tzw. kryzysu zad∏u˝enia. Dochodzi do niego w wyniku zwielokrotnienia si´ wielkoÊci zad∏u˝enia podmiotów korzystajàcych z kredytów zaciàgni´tych w walutach obcych. W takiej sytuacji znaczna cz´Êç przedsi´biorstw nie jest w stanie obs∏ugiwaç swojego zad∏u˝enia, w rezultacie czego bankrutuje. Pojawienie si´ efektów kryzysu zad∏u˝enia nie musi byç uzale˝nione od wystàpienia kryzysu walutowego; mogà one mieç miejsce tak˝e w wyniku silniejszej korekty wartoÊci kursu waluty krajowej. O rosnàcym ryzyku wystàpienia takiego wariantu w Polsce mo˝e Êwiadczyç stale wzrastajàcy poziom zagranicznego zad∏u˝enia sektora pozapublicznego i pozabankowego (tabela 1). Jednym z g∏ównych powodów tak dynamicznego przyrostu zad∏u˝enia zagranicznego jest wysoki koszt pozyskania pieniàdza krajowego. Pomimo sta∏ej tendencji do obni˝ania nominalnych stóp procentowych wysokoÊç realnego oprocentowania pozostaje nadal na jednym z najwy˝szych poziomów w Europie. Zarówno osoby fizyczne, jak i podmioty gospodarcze poszukujàce zewn´trznych êróde∏ finansowania stajà wi´c przed wyborem mi´dzy taƒszym, lecz obcià˝onym wy˝szym poziomem ryzyka kursowego kredytem walutowym, a dro˝szym, lecz bezpieczniejszym kredytem z∏otowym. Celem niniejszego opracowania jest próba znalezienia metody pozwalajàcej na porównanie op∏acalnoÊci obu wspomnianych instrumentów oraz wyodr´bnienie zale˝noÊci decydujàcych o poziomie podejmowanego ryzyka kursowego. Ocena op∏acalnoÊci oraz ryzyka kredytów indeksowanych i walutowych z wykorzystaniem metody granicznego poziomu kursu Jednym z kluczowych czynników decydujàcych o potencjale rozwojowym przedsi´biorstw jest koszt kapita∏u obcego. Dla wi´kszoÊci ma∏ych i Êrednich polskich przedsi´biorstw jedynym dost´pnym êród∏em finansowania zewn´trznego pozostaje kredyt bankowy. Jednak wysoki poziom krajowych stóp procentowych utrudnia, a wr´cz uniemo˝liwia firmom korzystanie z tego êród∏a kapita∏u. Sposobem na wysokà cen´ kredytu okaza∏a si´ mo˝liwoÊç jego indeksacji kursami walut obcych. Oferowane przez banki kredyty indeksowane przyciàga∏y nie tylko kilkukrotnie ni˝szym oprocentowaniem; dodatkowà zach´tà dla kredytobiorców by∏a tak˝e utrzymujàca si´ tendencja do aprecjacji z∏otego. Kredyty denominowane w walutach obcych mimo swych niewàtpliwych zalet obcià˝one sà równie˝ istotnà wadà – nara˝ajà kredytobiorc´ na ryzyko zmiany kursu walutowego. W warunkach Polski ignorowanie tego rodzaju ryzyka, zwa˝ywszy na wspomniane ju˝ przypadki kryzysów walutowych w innych krajach zaliczanych do emerging markets, by∏oby daleko idàcà nieostro˝noÊcià. Opini´ t´ zdajà si´ potwierdzaç wypowiedzi specjalistów dotyczàce przewartoÊciowania kursu z∏otego. Nale˝y zauwa˝yç, ˝e êród∏em najwi´kszego ryzyka dla wspomnianej grupy kredytobiorców nie jest stopniowa zmiana, lecz nag∏y skok kursu waluty indeksacyjnej - w∏aÊnie taka sytuacja wyst´puje w przypadku kryzysu walutowego. Po∏o˝enie firm, szczególnie ma∏ych i Êrednich, pogarsza si´ na skutek braku dost´pu do instrumentów pozwalajàcych na zabezpieczenie si´ przed ryzykiem walutowym. W razie gwa∏townego spadku wartoÊci z∏otego podmioty korzystajàce z kredytów indeksowanych nie majà mo˝liwoÊci szybkiej reakcji, chroniàcej je przed nieuniknionymi stratami. Powstaje zatem problem sprowadzenia do stanu porównywalnoÊci dwóch czynników branych pod uwag´ przy zaciàganiu kredytów indeksowanych: ni˝szego kosztu obs∏ugi zad∏u˝enia indeksowanego oraz prawdopodobieƒstwa nag∏ego wzrostu wartoÊci waluty indeksacyjnej. Konfrontacja wspomnianych kategorii mo˝liwa jest poprzez porównanie ze sobà strumieni p∏atnoÊci dokonywanych podczas sp∏aty kredytu z∏otowego i denominowanego. W wyniku takiego porównania mo˝liwe jest wyznaczenie granicznego kursu waluty indeksacyjnej, przy którym op∏acalnoÊç obu wspomnianych instrumentów jest jednakowa. W przypadku gdy spodziewany wzrost kursu waluty indeksacyjnej jest ni˝szy od poziomu granicznego, oznacza to, ˝e bardziej op∏acalny jest kredyt denominowany; w przeciwnym razie korzystniej jest zaciàgnàç kredyt z∏otowy. Im wy˝szy zatem jest poziom kursu granicznego, tym lepiej zad∏u˝aç si´ w walucie obcej. W celu oszacowania wspomnianej wartoÊci granicznej dla najbardziej rozpowszechnionego w polskiej praktyce bankowej rodzaju kredytu - o sta∏ych ratach kapita∏owych - mo˝na pos∏u˝yç si´ nast´pujàcym wzorem: BankowoÊç Komercyjna 55 BANK I KREDYT c z e r w i e c 2 0 0 2 gdzie: n – liczba p∏atnoÊci, k – liczba p∏atnoÊci, po uiszczeniu których nast´puje za∏amanie z∏otego (0 ≤ k < n), Rz – oprocentowanie kredytu z∏otowego w skali okresu odsetkowego, Rw – oprocentowanie kredytu indeksowanego w skali okresu odsetkowego, W0k – poczàtkowy kurs waluty indeksacyjnej (kurs kupna), W0s – poczàtkowy kurs waluty indeksacyjnej (kurs sprzeda˝y), W1s – kurs graniczny (kurs sprzeda˝y). Zaproponowany wzór wyprowadzony zosta∏ przy za∏o˝eniu, ˝e poziom kursu waluty indeksacyjnej w trakcie ca∏ego okresu sp∏aty kredytu kszta∏tuje si´ na dwóch poziomach W0s - przed za∏amaniem waluty krajowej - i W1s – po za∏amaniu3. Takie uproszczenie dyskwalifikuje proponowanà metod´ jako narz´dzie oceny op∏acalnoÊci w warunkach p∏ynnej zmiany cen na rynku walutowym, nie wykluczajàc jej jednak w przypadku szoku walutowego. Dodatkowym uproszczeniem jest przyj´cie sta∏ych poziomów stóp procentowych dla kredytu z∏otowego (Rz) i denominowanego (Rw). Do wyznaczenia poziomu kursu granicznego niezb´dne jest okreÊlenie momentu ewentualnego kryzysu. Jak pokazuje praktyka, do takiej sytuacji dochodzi zazwyczaj w momentach kluczowych dla gospodarki, np. w trakcie politycznego przesilenia bàdê po og∏oszeniu wa˝niejszych wskaêników makroekonomicznych. Innym czynnikiem mogàcym wp∏ywaç na niedok∏adnoÊç metody jest fakt, ˝e nie uwzgl´dnia ona problemu wartoÊci pieniàdza w czasie. Ze wzgl´du na wspomniane niedoskona∏oÊci zaproponowanà metod´ powinno si´ traktowaç jako szacunkowà, a jej wykorzystanie mo˝liwe jest w odniesieniu do krótkich okresów. Niemniej jednak pozwala ona na zidentyfikowanie kilku podstawowych zale˝noÊci, decydujàcych o op∏acalnoÊci zaciàgania kredytów indeksowanych: 1. Pierwszà i najbardziej oczywistà z nich jest dodatnia korelacja mi´dzy ró˝nicà oprocentowania z∏otowego i walutowego a korzyÊciami wynikajàcymi z zad∏u˝ania si´ w pieniàdzu zagranicznym. Prawid∏owoÊç ta znajduje wyt∏umaczenie w fakcie rekompensowania ewentualnych strat, wynikajàcych ze wzrostu kursu waluty indeksacyjnej, ni˝szym kosztem bie˝àcej obs∏ugi odsetek. 3 Nale˝y pami´taç ˝e banki przy wyp∏acie z∏otowego ekwiwalentu kredytu walutowego stosujà kurs skupu natomiast przy jego sp∏acie kurs sprzeda˝y waluty. WartoÊç granicznà powinno si´ wi´c porównywaç z oczekiwanym kursem sprzeda˝y. Wykres 1 Poziom kursu granicznego po kolejnych sp∏atach kredytu wed∏ug kursu W0s wartoÊç kursu granicznego w0 k (n + n 2 ) × Rz + 2nw0 k − w0 s (2nk − k 2 + k ) × Rw − 2 kw0 s (n − k + 1) × (n − k ) × Rw + 2(n − k ) 0 1 2 3 4 5 6 nr sp∏aty 7 8 9 10 11 èród∏o: opracowanie w∏asne. 2. Równie ewidentnà zale˝noÊcià jest zwiàzek mi´dzy spodziewanym momentem wystàpienia kryzysu walutowego a poziomem kursu granicznego. W przypadku gdy za∏amanie waluty krajowej spodziewane jest po wi´kszej liczbie sp∏at kredytu, poziom kursu granicznego jest wy˝szy – spada wi´c prawdopodobieƒstwo poniesienia straty. Znamienny jest fakt, ˝e wysokoÊç granicznego kursu roÊnie coraz szybciej w miar´ opóêniania si´ spodziewanego momentu za∏amania (wykres 1). Oznacza to, ˝e po ka˝dej sp∏acie kredytu poziom akceptowalnego kursu roÊnie o wi´kszà wartoÊç. 3. Ostatnià z relacji jest zale˝noÊç mi´dzy d∏ugoÊcià okresu kredytowania a wysokoÊcià kursu granicznego. W tym przypadku nie mo˝na mówiç o jednoznacznej tendencji – zale˝eç ona b´dzie od liczby dokonanych sp∏at przed za∏amaniem si´ kursu waluty krajowej. Je˝eli kryzys spodziewany jest jeszcze przed pierwszà ratà p∏atnoÊci (k = 0), to zale˝noÊç mi´dzy wspomnianymi wielkoÊciami jest dodatnia i ma charakter liniowy (wykres 2). W takiej sytuacji wyd∏u˝anie okresu sp∏aty wp∏ywa na zwi´kszenie op∏acalnoÊci zaciàgania kredytów walutowych. Gdy jednak oczekiwany skok kursu waluty indeksacyjnej ma nastàpiç po d∏u˝szym okresie sp∏aty, relacja ta przyjmuje charakter krzywoliniowy (wykres 3). Takie kszta∏towanie si´ wspomnianej zale˝noÊci jest skutkiem dzia∏ania dwóch przeciwstawnych zjawisk. Pierwsze z nich wywo∏uje spadek granicznej wartoÊci Wykres 2 WartoÊç graniczna kursu a liczba sp∏at kredytu dla k = 0 wartoÊç kursu granicznego w1s = 1 3 5 7 9 11 13 15 17 19 21 23 25 27 29 31 33 35 liczba okresów sp∏aty èród∏o: opracowanie w∏asne. 56 BankowoÊç Komercyjna BANK I KREDYT c z e r w i e c 2 0 0 2 – oprocentowanie kredytu indeksowanego – 8,5% (w skali roku), – poczàtkowy kurs kupna euro = 3,5788 z∏, – poczàtkowy kurs sprzeda˝y euro = 3,6511 z∏. Z zaprezentowanych w tabeli 3 obliczeƒ wynika, ˝e aby ca∏kowite koszty pozyskania kredytu w euro by∏y ni˝sze ni˝ w przypadku kredytu z∏otowego, wzrost kursu euro po trzech sp∏atach dokonanych wed∏ug ni˝szego kursu musia∏by byç nie wi´kszy ni˝ 1,78%. Nale˝y jednak pami´taç, ˝e za∏o˝enie o skokowej zmianie kursu mo˝e wp∏ywaç na zawy˝enie wartoÊci kursu granicznego, a przez to zani˝aç poziom faktycznego ryzyka zwiàzanego z wykorzystywaniem kredytów indeksowanych. W celu udowodnienia powy˝szego stwierdzenia, za∏o˝enie o gwa∏townym skoku kursu waluty indeksacyjnej nale˝y odrzuciç i przyjàç, ˝e wzrost ten b´dzie mia∏ charakter p∏ynny, liniowy. W takim przypadku maksymalny przyrost kursu w momencie ostatniej sp∏aty kredytu (∆W) wzgl´dem poczàtkowego kursu W0s mo˝na obliczyç za pomocà wzoru: W × [2 + (n + 1) × Rz ] − Rw × (n + 1) × W0 s − 2W0 s ∆W = 3n × 0 k (n + 1) × [ Rw × (n + 2) + 3] Na podstawie przytoczonej formu∏y mo˝na wi´c obliczyç równie˝ granicznà wartoÊç kursu dla ka˝dego kolejnego okresu sp∏aty: wartoÊç kursu granicznego Wykres 3 WartoÊç kursu granicznego a d∏ugoÊç sp∏aty kredytu dla k > 0 p∏atnoÊç èród∏o: opracowanie w∏asne. kursu, poniewa˝ wyd∏u˝anie si´ okresu sp∏aty kredytu powoduje wzrost liczby p∏atnoÊci rozliczanych po wy˝szym kursie. Drugie wp∏ywa na podniesienie poziomu kursu granicznego i wià˝e si´ z faktem, ˝e wraz z wyd∏u˝aniem si´ okresu sp∏aty wzrasta suma kwot, od których naliczane sà odsetki – rosnà wi´c korzyÊci wynikajàce z ni˝szego ich oprocentowania. Wykazane wspó∏zale˝noÊci dowodzà, ˝e wybór mi´dzy kredytem denominowanym w walucie obcej a kredytem z∏otówkowym jest z∏o˝ony. Zale˝y on zarówno od czynników zewn´trznych, jak i indywidualnych preferencji oraz subiektywnych ocen kredytobiorców. Zaproponowana metoda oceny op∏acalnoÊci kredytów indeksowanych pomimo swoich wad pozwala na prostà i syntetycznà analiz´ ich rentownoÊci oraz ryzyka. Na podstawie zaprezentowanej formu∏y mo˝na wykazaç, ˝e w przypadku krótkoterminowych kredytów indeksowanych wzrost kursu waluty indeksacyjnej w ciàgu najbli˝szych 3 miesi´cy o oko∏o 2% mo˝e zniwelowaç korzyÊci wynikajàce z ich ni˝szego oprocentowania. Dowodem mogà byç wartoÊci kursu granicznego wyznaczone wed∏ug wspomnianej metody dla kredytu 12-miesi´cznego, indeksowanego kursem euro (tabela 2). W celu zobrazowania istoty wspomnianej metody poni˝ej dokonano porównawczej amortyzacji kredytu z∏otowego i kredytu indeksowanego kursem euro (tabela 3). Przeprowadzone obliczenia zosta∏y dokonane przy nast´pujàcych za∏o˝eniach: – okres sp∏aty – 12 miesi´cy, – oprocentowanie kredytu z∏otowego - 15% (w skali roku), WiS = W0 S + ∆W ×i n gdzie : i – numer okresu sp∏aty, ∆W – maksymalny przyrost kursu w okresie kredytowania. Na podstawie powy˝szych wzorów oraz danych dotyczàcych kursów poczàtkowych i stóp procentowych wykorzystanych do obliczeƒ zaprezentowanych w tabeli 3 wyznaczono poziomy kursu granicznego przy za∏o˝eniu liniowego wzrostu kursu (tabela 4). Jak wynika z tabeli 4, przy spe∏nionym warunku liniowego wzrostu kursu waluty indeksacyjnej graniczny kurs tej waluty po trzech p∏atnoÊciach kredytu jest ni˝szy ni˝ przy za∏o˝eniu skokowej zmiany kursu. Istnieje wi´c wi´ksze ryzyko, ˝e faktyczny poziom kursu przekroczy wielkoÊç granicznà. P∏ynie stàd wniosek, ˝e wyznaczonego poziomu kursu granicznego nie nale˝y traktowaç jako wielkoÊci zapewniajàcej op∏acalnoÊç kredytu walutowego w ka˝dych warunkach, du˝e znaczenie ma tutaj realnoÊç przyj´tych za∏o˝eƒ. Tabela 2 WysokoÊç kursu granicznego euro a moment spodziewanego za∏amania z∏otego Liczba sp∏at dokonanych po ni˝szym kursie (po których nast´puje nag∏y spadek kursu z∏otego) 0 1 2 3 4 5 6 7 8 9 Poziom kursu granicznego PLN/EUR 3,70 3,70 3,71 3,72 3,72 3,74 3,75 3,77 3,80 3,85 3,95 4,25 Maksymalna akceptowalna dynamika kursu (%) 1,32 1,44 1,59 1,78 2,01 2,30 2,69 3,24 4,07 5,44 8,19 16,44 èród∏o: opracowanie w∏asne. 10 11 BankowoÊç Komercyjna 57 BANK I KREDYT c z e r w i e c 2 0 0 2 Tabela 3 Amortyzacja krótkoterminowego kredytu z∏otowego i indeksowanego rata kapita∏owa p∏atnoÊç stan poczàtkowy kurs sp∏aty p∏atnoÊç w z∏otych 10000,00 125,00 833,33 958,33 2794,23 19,79 232,85 252,65 3,6511 922,43 2 9166,67 114,58 833,33 947,92 2561,38 18,14 232,85 251,00 3,6511 916,41 3 8333,33 104,17 833,33 937,50 2328,53 16,49 232,85 249,35 3,6511 910,39 4 7500,00 93,75 833,33 927,08 2095,67 14,84 232,85 247,70 3,7160 920,43 5 6666,67 83,33 833,33 916,67 1862,82 13,19 232,85 246,05 3,7160 914,31 6 5833,33 72,92 833,33 906,25 1629,97 11,55 232,85 244,40 3,7160 908,18 7 5000,00 62,50 833,33 895,83 1397,12 9,90 232,85 242,75 3,7160 902,05 8 4166,67 52,08 833,33 885,42 1164,26 8,25 232,85 241,10 3,7160 895,92 9 3333,33 41,67 833,33 875,00 931,41 6,60 232,85 239,45 3,7160 889,79 10 2500,00 31,25 833,33 864,58 698,56 4,95 232,85 237,80 3,7160 883,66 11 1666,67 20,83 833,33 854,17 465,71 3,30 232,85 236,15 3,7160 877,53 12 833,33 10,42 833,33 843,75 232,85 1,65 232,85 234,50 3,7160 suma p∏atnoÊç rata kapita∏owa odsetki 1 odsetki stan poczàtkowy Kredyt indeksowany w euro nr raty Kredyt z∏otowy 10812,5 871,40 suma 10812,5 èród∏o: opracowanie w∏asne. Zakoƒczenie Analiza ostatnich danych dotyczàcych czynników decydujàcych o prawdopodobieƒstwie wystàpienia kryzysu walutowego pozwala stwierdziç, ˝e ryzyko zaistnienia tego zjawiska w Polsce istotnie si´ zmniejszy∏o. Na poparcie tej tezy przytacza si´ statystki dotyczàce deficytu salda obrotów bie˝àcych. Do 1999 r. widoczna by∏a wyraêna tendencja do wzrostu deficytu na rachunku obrotów bie˝àcych, jednak ju˝ w 2000 r. uleg∏a ona za∏amaniu (tabela 5), a zgodnie z szacowanymi wielkoÊciami deficytu za 2001 r. ujemne saldo nadal maleje. W ostatnim roku poprawi∏a si´ równie˝ struktura finansowania tego niedoboru, bowiem a˝ w 85% zosta∏ on pokryty inwestycjami bezpoÊrednimi netto czyli kapita∏em o stabilnym charakterze. W Polsce nie wyst´pujà równie˝ czynniki uwa˝ane za bezpoÊrednie przyczyny kryzysu argentyƒskiego. W przypadku Argentyny o za∏amaniu gospodarczym przesàdzi∏y: wysokie zad∏u˝enie zagraniczne oraz stosowana polityka sta∏ego kursu walutowego. Pomimo i˝ poziomy d∏ugów Polski i Argentyny sà porównywalne, Polska zad∏u˝ona jest przede wszystkim w walucie krajowej, a kurs wymiany jest p∏ynny. Nie wyst´puje wi´c problem z pozyskaniem walut na obs∏ug´ zobowiàzaƒ. Tabela 4 0,21 924,3283 250,9958 3,666104 0,41 920,1768 3 8333,333 104,1667 833,3333 937,5 2328,527 16,49373 232,8527 249,3465 3,6736059 0,62 916,0006 4 7500 93,75 833,3333 927,0833 2095,675 14,84436 232,8527 247,6971 3,6811079 0,82 911,7997 5 6666,667 83,33333 833,3333 916,6667 1862,822 13,19499 232,8527 246,0477 3,6886099 1,03 907,574 6 5833,333 72,91667 833,3333 906,25 11,54561 232,8527 244,3983 3,6961119 1,23 903,3236 7 5000 62,5 833,3333 895,8333 1397,116 9,896241 232,8527 242,749 3,7036139 1,44 899,0484 8 4166,667 52,08333 833,3333 885,4167 1164,264 8,246867 232,8527 241,0996 3,7111159 1,64 894,7485 9 3333,333 41,66667 833,3333 875 931,4109 6,597494 232,8527 239,4502 3,7186178 1,85 890,4239 10 2500 31,25 833,3333 864,5833 698,5582 4,94812 232,8527 237,8008 3,7261198 2,05 886,0744 11 1666,667 20,83333 833,3333 854,1667 465,7055 3,298747 232,8527 236,1515 3,7336218 2,26 881,7003 10,41667 833,3333 843,75 232,8527 1,649373 232,8527 234,5021 3,7411238 2,47 12 833,3333 10812,5 èród∏o: opracowanie w∏asne. p∏atnoÊç w z∏otych 3,658602 232,8527 ∆% kursu 252,6452 18,14311 kurs sp∏aty 232,8527 947,9167 2561,38 p∏atnoÊç 19,79248 833,3333 1629,969 rata kapita∏owa 958,3333 2794,233 114,5833 10000 odsetki 833,3333 9166,667 1 p∏atnoÊç 125 2 nr raty rata kapita∏owa stan poczàtkowy Kredyt indeksowany kursem euro odsetki stan poczàtkowy Kredyt z∏otowy 877,3014 10812,5 58 BankowoÊç Komercyjna BANK I KREDYT c z e r w i e c 2 0 0 2 Tabela 5 Deficyt na rachunku obrotów bie˝àcych w relacji do PKB w latach 1995-2000 Relacja rachunku bie˝àcego bilansu p∏atniczego do produktu krajowego brutto w % 1995 1996 1997 1998 1999 2000 4,6 -1,0 -3,0 -4,4 -7,5 -6,3 èród∏o: GUS. Niskie prawdopodobieƒstwo wystàpienia kryzysu walutowego nie oznacza jednak, i˝ podmioty zad∏u˝ajàce si´ w walutach obcych mogà mieç pewnoÊç, ˝e koszt obs∏ugi kredytu walutowego lub indeksowanego nie przekroczy kosztu kredytu z∏otowego. Jak wykazano wczeÊniej, w przypadku korzystania z krótkoterminowego kredytu walutowego wystarczy kilkuprocentowy wzrost kursu waluty, w której rozliczany jest kredyt, aby zniwelowaç korzyÊci wynikajàce z ni˝szego oprocentowania wspomnianych instrumentów. Sytuacja taka jest wysoce prawdopodobna, bowiem na polskim rynku walutowym, powszechnie uwa˝anym za bardzo p∏ytki, nawet b∏ahe wydarzenia mogà wywo∏aç znaczne wahania cen – czego przyk∏adem mo˝e byç gwa∏towny spadek kursu z∏otego na poczàtku lipca 2001 r. Przytoczone tu argumenty dowodzà, ˝e ni˝ej oprocentowane kredyty indeksowane nie powinny byç traktowane jako prosty substytut dro˝szych kredytów z∏otowych. Ka˝dorazowe zaciàgni´cie kredytu denominowanego w walucie obcej powinno byç poprzedzone wnikliwà analizà, uwzgl´dniajàcà mo˝liwoÊç, skal´ i termin ewentualnego za∏amania waluty krajowej. Nale˝y pami´taç, ˝e o op∏acalnoÊci kredytów indeksowanych w znacznym stopniu decyduje kurs waluty indeksacyjnej w trakcie pierwszych kilku okresów sp∏aty kredytu, kiedy dokonuje si´ najwi´kszych kwotowo p∏atnoÊci (dotyczy analizowanych kredytów o sta∏ych ratach kapita∏owych). Dlatego szczególnie w przypadku kredytów krótkoterminowych istotne jest Êledzenie bie˝àcego trendu kursu waluty indeksacyjnej. Wyniki zaproponowanej formu∏y dowodzà b∏´dnoÊci przekonania, ˝e kredyt indeksowany jest sposobem na ograniczanie skutków restrykcyjnej polityki monetarnej. Cenà za nominalnie ni˝szy poziom oprocentowania jest znaczny poziom ryzyka kursowego. Jak prowadziç segmentacj´ klientów? Metody wielowymiarowej segmentacji klientów na rynku us∏ug bankowych Miros∏awa Kaczmarek Segmentacja rynku najcz´Êciej definiowana jest jako podzia∏ rynku wed∏ug okreÊlonego kryterium (kryteriów) na jednorodne grupy klientów (segmenty rynku), które wyznaczajà dla banku obszar dzia∏ania i stanowià punkt wyjÊcia w formu∏owaniu marketingowego programu dzia∏ania. Dokonujàc segmentacji rynku, bank zyskuje mo˝liwoÊç lepszego rozpoznania potrzeb, preferencji i oczekiwaƒ swoich klientów, a w rezultacie – szans´ przygotowania produktów bankowych uwzgl´dniajàcych te potrzeby i oczekiwania. Ponadto, wobec bardziej jednorodnych, „wyprofilowanych” grup klientów mo˝na tak˝e bardziej skutecznie prowadziç dzia∏alnoÊç informacyjno-promocyjnà. Jak zatem bank powinien przeprowadzaç segmentacj´ klientów? Wyodr´bnienie okreÊlonych segmentów rynku zale˝y przede wszystkim od zastosowanych BANK I KREDYT c z e r w i e c 2 0 0 2 kryteriów segmentacji oraz metody segmentacji. W sytuacji, gdy systemy informatyczne pozwalajà na tworzenie bogatych baz danych o klientach, mo˝liwe staje si´ prowadzenie wielowymiarowej segmentacji rynku, a nie - tak jak dotychczas - opartej tylko na jednym czy dwóch kryteriach: g∏ównie dochodzie i wieku. Znacznie bardziej precyzyjnej segmentacji mo˝na dokonaç stosujàc obok kryteriów demograficznych kryteria behawioralne, które bezpoÊrednio odnoszà si´ do zachowaƒ klientów na rynku us∏ug bankowych. Cennych informacji dostarcza analiza aktywnoÊci klientów w zakresie korzystania z us∏ug bankowych, wyra˝ona poprzez takie kryteria, jak liczba i rodzaj posiadanych produktów bankowych, cz´stotliwoÊç korzystania z us∏ug bankowych. Zastosowanie kombinacji ró˝norodnych kryteriów segmentacji pozwala stworzyç wielowymiarowy profil klientów, a w zwiàzku z tym bardziej dok∏adnie okreÊliç potencja∏ wyodr´bnionych segmentów. Przydatnym narz´dziem w tym zakresie mogà byç metody statystycznej analizy wielowymiarowej. Kryteria segmentacji klientów detalicznych Najcz´Êciej wykorzystywanym przez banki kryterium ró˝nicowania klientów jest wielkoÊç dochodów, która znajduje bezpoÊrednie prze∏o˝enie w zaanga˝owaniu finansowym w banku. W bankach niemieckich na podstawie wartoÊci realizowanych us∏ug wyodr´bnia si´ dwa zasadnicze segmenty: klientów masowych (Kunden in Massengeschäft) i klientów wymagajàcych indywidualnego podejÊcia, tj. o najwy˝szych dochodach (Kunden in Individualgeschäft)1. Segment klientów masowych obejmuje bardzo szerokà grup´ klientów korzystajàcych z us∏ug o niskim wolumenie obrotów jednostkowych. Charakterystycznà cechà kszta∏towania przez banki oferty dla tej grupy klientów jest wysoki stopieƒ standaryzacji us∏ug. Do typowych us∏ug bankowych zaspokajajàcych ich potrzeby nale˝à: obs∏uga konta osobistego, kredyty konsumpcyjne, lokaty pieni´˝ne. Segment klientów masowych, wbrew pozornie niewielkiej atrakcyjnoÊci finansowej, cieszy si´ du˝ym zainteresowaniem banków. To w∏aÊnie w tym segmencie najbardziej intensywnie poszukuje si´ mo˝liwoÊci dodatkowej sprzeda˝y us∏ug. Przesàdza o tym jego liczebnoÊç, pozwalajàca zrekompensowaç niewielkie obroty jednostkowe efektem „korzyÊci skali”. Segment klientów wymagajàcych indywidualnego podejÊcia obejmuje niewielkà grup´ osób o wysokich i bardzo wysokich dochodach. Bioràc pod uwag´ kryterium zawodu, w segmencie tym znajdujà si´ przede wszystkim przedstawiciele wolnych zawodów, kadra kierownicza i urz´dnicy na kierowniczych stanowiskach. BankowoÊç Komercyjna 59 Ta grupa klientów postrzegana jest jako bardzo wra˝liwa na warunki finansowe; dysponuje te˝ - w zwiàzku z kontaktem z licznymi bankami - pewnà si∏à w negocjowaniu wysokoÊci op∏at i zakresu us∏ug. W odró˝nieniu od segmentu klientów masowych charakterystycznà cechà kszta∏towania oferty dla tej grupy jest wysoki stopieƒ jej zindywidualizowania, na co bezpoÊrednio wp∏ywa znaczàca pozycja w portfelu us∏ug doradztwa finansowego. Na podstawie ∏àcznej wielkoÊci zdeponowanych Êrodków, mierzonej najcz´Êciej poprzez wartoÊç salda na koncie osobistym i wartoÊç depozytów, banki w Polsce dokonujà podzia∏u klientów z regu∏y na trzy segmenty2: – segment o nieznacznym zaanga˝owaniu finansowym – b´dàcy najmniej atrakcyjnà i po˝àdanà grupà klientów, – segment o Êrednim zaanga˝owaniu finansowym – postrzegany jako przysz∏oÊciowy i stosunkowo atrakcyjny, – segment o du˝ym zaanga˝owaniu finansowym – najbardziej atrakcyjny dla banku i b´dàcy segmentem strategicznym z punktu widzenia rozwoju banku. Zró˝nicowana si∏a finansowa klientów z poszczególnych segmentów przesàdza nie tylko o ich atrakcyjnoÊci dla banku, ale tak˝e o zakresie oferowanych im us∏ug. W odniesieniu do klientów posiadajàcych niewielkie aktywa bank mo˝e poprzestaç na sprzeda˝y podstawowych us∏ug – konta osobistego oraz lokat terminowych. W przypadku klientów o najwy˝szym zaanga˝owaniu finansowym szczególnie aktywnie powinna byç prowadzona sprzeda˝ takich produktów, jak: konto osobiste w powiàzaniu z szerokà ofertà kart p∏atniczych i kredytowych, kredyty Êrednio- i d∏ugoterminowe (w tym kredyty budowlano-mieszkaniowe), obrót papierami wartoÊciowymi oraz doradztwo inwestycyjne, finansowe i podatkowe. Wa˝nym narz´dziem walki o klientów z najwy˝szej pó∏ki dochodowej staje si´ us∏uga private banking. Us∏ugi bankowe „szyte na miar´”, jak okreÊla si´ private banking, sà nie tylko sposobem pozyskania najbogatszych klientów, ale - dzi´ki indywidualizacji obs∏ugi - tak˝e lojalnych klientów. Do intensyfikacji wysi∏ków w celu pozyskania najzamo˝niejszych klientów zmusza banki dodatkowo konkurencja ze strony innych instytucji rynku finansowego. Innym cz´sto stosowanym przez banki kryterium segmentacji klientów detalicznych jest wiek. Segmentacja na podstawie wieku opiera si´ na za∏o˝eniu, ˝e w ró˝nych okresach ˝ycia cz∏owiek ma odmienne zapotrzebowania na us∏ugi bankowe. Istnieje wyraêny zwiàzek mi´dzy wiekiem a popytem klientów na okreÊlone us∏ugi bankowe. W ostatnich latach zmieni∏ si´ zw∏aszcza stosunek bankowców do segmentu ludzi m∏odych. G∏ównym celem dzia∏ania banków w tym segmencie jest budowanie 2 P. Fràckowiak: Segmentacja klientów a oferta poda˝owa i wykorzystywany 1 C. Kulich: Bankdienstleistungen erfolgreich verkaufen. Köln 1998 Expert Verlag, s. 32-35. system obs∏ugi w uniwersalnym banku komercyjnym. W: Instytucje finansowe – Marketing – Przedsi´biorstwa. Praca pod red. J. Garczarczyka. Poznaƒ 1996, AE Poznaƒ, s. 146 – 151. 60 BankowoÊç Komercyjna lojalnoÊci i „przywiàzywanie” do banku klientów, którzy za kilka lat podejmà prac´ zawodowà i b´dà osiàgaç sta∏e dochody. W bankach zachodnioeuropejskich nastolatek zak∏adajàcy rachunek bankowy korzysta z licznych przywilejów, np. prowadzony rachunek jest wolny od op∏at, a w przypadku przekroczenia na nim salda pobierane sà ni˝sze stopy procentowe3. Podobnie dzieje si´ równie˝ na rynku us∏ug bankowych w Polsce. Analiza struktury wiekowej ludnoÊci w Polsce pokazuje, ˝e osoby do 18 roku ˝ycia stanowià a˝ 30% populacji i coraz wi´cej banków zaczyna dostrzegaç wartoÊç tego potencja∏u, przygotowujàc dla nich specjalnà ofert´ rachunków bankowych. Najwi´kszy bank detaliczny - PKO BP oferuje osobom w wieku od 13 do18 lat rachunek oszcz´dnoÊciowy „Graffiti”, Konto M∏odych. W ramach tego rachunku m∏ody klient mo˝e otrzymaç kart´ PKO BP Visa Elektron „Graffiti”, pe∏niàcà funkcj´ bankomatowà i p∏atniczà. Bank Pekao SA proponuje m∏odym ludziom a˝ dwa rodzaje rachunków oszcz´dnoÊciowo-rozliczeniowych: Eurokonto Junior, dla osób w przedziale wiekowym 13-25 lat, oraz Eurokonto OK, dla m∏odzie˝y w wieku 15-18 lat. W ofercie BIG Banku Gdaƒskiego SA znaleêç mo˝na Konto M∏odzie˝owe Bajer, zaÊ Banku Zachodniego WBK SA – Konto 24 Young. WÊród osób m∏odych przedmiotem szczególnego zainteresowania banków sà studenci – w przysz∏oÊci osoby z wy˝szym wykszta∏ceniem, a wi´c potencjalnie ze stosunkowo wysokimi dochodami. Pozyskiwanie tej grupy klientów odbywa si´ w dwojaki sposób - poprzez zak∏adanie przez uczelnie konta akademickiego w wybranym banku, na które przekazywane jest stypendium lub inne Êrodki finansowe, oraz oferowanie kredytu na op∏acenie nauki. Pionierem jeÊli chodzi o konta studenckie jest PKO BP, który Akademickie Konto Osobiste wprowadzi∏ ju˝ w po∏owie lat 90. Wyznaczy∏o ono standard oferty bankowej dla studentów. W ka˝dym niemal banku do za∏o˝enia konta wystarcza okazanie legitymacji lub indeksu; wi´kszoÊç banków wymaga te˝ zdeklarowania minimalnej wp∏aty, jednak zdecydowanie ni˝szej ni˝ dla osób pracujàcych. Posiadacz konta p∏aci te˝ ni˝sze op∏aty i prowizje, ponadto otrzymuje zintegrowanà z kontem kart´ bankomatowo-p∏atniczà – najcz´Êciej Maestro lub Vis´ Electron. Wi´kszoÊç banków oferuje konta studenckie z dost´pem internetowym i telefonicznym. Metody wielowymiarowej segmentacji rynku W procesie segmentacji klientów obok wyboru okreÊlonych kryteriów kluczowà rol´ odgrywa zastosowana metoda podzia∏u na segmenty. SpoÊród metod segmentacji w praktyce badaƒ marketingowych najcz´Êciej wykorzystuje si´ metod´ tabelaryzacji korelacyjnej, prezentujàcà w formie tablic zale˝noÊç dwóch zmiennych segmentacyjnych, np. liczby posiadanych przez 3 G. Thalau: Neue Aufgaben für die Sparkassen. „Bank und Markt” nr 1/1986, s. 24. BANK I KREDYT c z e r w i e c 2 0 0 2 klientów banku lokat z∏otowych w zale˝noÊci od ich dochodu. Znacznie bogatszej charakterystyki wyodr´bnionych segmentów dostarczajà metody statystycznej analizy wielowymiarowej, które tym ró˝nià si´ od technik jedno- czy dwuwymiarowych, ˝e ich stosowanie daje mo˝liwoÊç jednoczesnej analizy wielu wymiarów, czyli wielu cech charakteryzujàcych badanà zbiorowoÊç. Dzi´ki ich zastosowaniu mo˝liwe staje si´ wi´c prowadzenie segmentacji jednoczeÊnie wed∏ug kryteriów charakteryzujàcych profil osobowy klienta oraz zmiennych odnoszàcych si´ do jego zachowania na rynku bankowym. Do przeprowadzenia analiz wielowymiarowych s∏u˝à pakiety statystyczne Statistica lub SPSS, a koniecznoÊç korzystania ze specjalnego oprogramowania jest bodaj najwi´kszym mankamentem tych metod. SpoÊród ogó∏u metod statystycznej analizy wielowymiarowej w procesie segmentacji rynku - jak pokazuje praktyka g∏ównie amerykaƒskich badaƒ marketingowych - du˝à przydatnoÊcià charakteryzujà si´ metody analizy skupieƒ4. Pierwszym krokiem w procesie segmentacji klientów banków z zastosowaniem analizy skupieƒ jest wybór kryteriów podzia∏u na segmenty. SpoÊród kryteriów charakteryzujàcych profil osobowy klientów mogà to byç np. dochód i wiek, zaÊ spoÊród zmiennych odnoszàcych si´ do zachowaƒ na rynku bankowym - np. liczba i rodzaj wykorzystywanych us∏ug bankowych. Dalsze etapy stosowania analizy skupieƒ wymagajà przeprowadzenia odpowiednich procedur statystycznych (sà one automatycznie realizowane przez wymienione wy˝ej pakiety statystyczne). Kolejno wi´c dokonuje si´ normalizacji zmiennych, okreÊla miar´ podobieƒstwa obiektów, buduje macierz odleg∏oÊci mi´dzy obiektami, wybiera jednà z metod podzia∏u na skupienia. Analiz´ koƒczy merytoryczna interpretacja uzyskanych wyników (charakterystyka segmentów) i ocena jakoÊci przeprowadzonej analizy. Niewàtpliwà zaletà analizy skupieƒ jest wizualna prezentacja rezultatów segmentacji w postaci dendrogramu (tzw. drzewa skupieƒ). Do najcz´Êciej stosowanych metod analizy skupieƒ nale˝y metoda Warda, a decyduje o tym sposób ∏àczenia obiektów w skupienia5. Metoda zak∏ada mianowicie ∏àczenie tych obiektów, które powodujà mo˝liwie najmniejszy przyrost wariancji w skupieniu, a wi´c zapewniajà mo˝liwie najwi´kszà jednorodnoÊç utworzonego skupienia - segmentu. 4 Opis metod analizy skupieƒ przedstawiony jest m.in. w: E. Nowak: Metody taksonomiczne w klasyfikacji obiektów spo∏eczno-gospodarczych. Warszawa 1990 PWE; M. Walesiak: Metody analizy danych marketingowych. Warszawa 1996 PWN. 5 SpoÊród metod analizy skupieƒ w procesie segmentacji rynku relatywnie najcz´Êciej wykorzystywane sà metody grupowania (aglomeracji) nale˝àce, obok metod podzia∏u (deglomeracji), do tzw. metod hierarchicznych. Z uwagi na ró˝nice w sposobie okreÊlania podobieƒstwa mi´dzy obiektami oraz wyznaczania odleg∏oÊci mi´dzy grupami obiektów w przestrzeni wielowymiarowej, wyodr´bnia si´ kilka wariantów grupowania hierarchicznego, m.in. metod´ najbli˝szego sàsiedztwa, metod´ najdalszego sàsiedztwa, metod´ mediany, metod´ Warda. BankowoÊç Komercyjna 61 BANK I KREDYT c z e r w i e c 2 0 0 2 Wykres 1 „Drzewo skupieƒ” z wyodr´bnionymi segmentami klientów 400 350 Odleg∏Êç wiàzania 300 250 Segment 1 200 Segment 3 Segment 4 150 5) terminowe lokaty walutowe. 6) kredyty. 7) pozosta∏e us∏ugi dost´pne dla klientów indywidualnych. Ponadto, w procesie segmentacji wykorzystano tak˝e cechy demograficzno-ekonomiczne: 8) wiek, 9) wykszta∏cenie (w latach nauki), 10) dochód (miesi´czny netto). Segment 2 100 50 0 èród∏o: opracowanie w∏asne. Przyk∏ad segmentacji klientów banku metodà Warda Analizy dokonano na podstawie danych z prowadzonego w Katedrze Badaƒ Marketingowych ogólnopolskiego monitoringu rynku us∏ug finansowych. W prezentowanym przyk∏adzie wykorzystano dane z badania przeprowadzonego metodà wywiadu bezpoÊredniego z zastosowaniem standardowego kwestionariusza wÊród klientów indywidualnych na rynku us∏ug bankowych w Poznaniu (n = 182). Dobór cech w analizie zosta∏ zdeterminowany przez cel badania, a mianowicie dokonanie segmentacji klientów banków ze szczególnym uwzgl´dnieniem ich aktywnoÊci na rynku us∏ug bankowych. AktywnoÊç ta zosta∏a scharakteryzowana za pomocà takich zmiennych, jak: 1) liczba banków, z których korzysta gospodarstwo domowe, Liczba wykorzystywanych produktów bankowych, w tym: 2) ROR, realizacja zleceƒ w ramach ROR-u, karta p∏atnicza, 3) rachunek a vista, 4) terminowe lokaty z∏otowe. Segmentacja przeprowadzona metodà Warda pozwoli∏a wyodr´bniç cztery segmenty o zró˝nicowanym profilu bankowym (wykres 1). Wyró˝nione segmenty to: segment aktywnych depozytariuszy - innowatorów (segment 1), segment klientów kredytobiorców - tradycjonalistów (segment 2), segment klientów o przeci´tnej aktywnoÊci bankowej (segment 3) oraz segment klientów pasywnych bankowo. Przyj´te nazwy majà charakter umowny, a zosta∏y nadane z myÊlà o zaakcentowaniu specyfiki poszczególnych segmentów. Na potrzeby interpretacji uzyskanych wyników i opisu otrzymanych segmentów obliczono Êrednià arytmetycznà i odchylenie standardowe z wartoÊci zmiennych dla obiektów w poszczególnych skupieniach (segmentach); przedstawia je tabela 1. Oceny jednorodnoÊci segmentów dokonano na podstawie analizy wariancji, wed∏ug formu∏y: F = V(J, G)/V(J), gdzie: V(J, G) – wariancja zmiennej J w skupieniu G, V(J) – wariancja zmiennej J obliczona dla wszystkich analizowanych obiektów. Segment (skupienie) jest tym bardziej homogeniczny, im wi´cej zmiennych przyjmuje wartoÊci F mniejsze od 1. Rezultaty oceny jednorodnoÊci wyró˝nionych skupieƒ przedstawia tabela 2. Wyodr´bnione segmenty charakteryzujà si´ poni˝szymi cechami.: Aktywni depozytariusze-innowatorzy – wyró˝niajàca si´ grupa klientów w zakresie wszystkich rodzajów us∏ug, z wyjàtkiem rachunków a vista, Tabela 1 Ârednie arytmetyczne i odchylenia standardowe zmiennych dla wyodr´bnionych segmentów klientów Zmienne segmentacyjne Segmenty Ogó∏em 1 2 3 4 5 6 7 8 9 10 A 1,91 0,34 0,75 0,59 0,60 0,26 0,31 42,6 14,2 1751,3 B 1,06 0,3 0,56 0,65 0,38 0,47 0,53 11,1 Aktywni depozytariusze innowatorzy A 3,00 0,40 0,83 1,15 0,70 0,33 0,60 42,9 B 1,34 0,5 0,6 0,74 0,65 0,5 0,63 Kredytobiorcy tradycjonaliÊci A 1,47 0,58 1,01 0,37 0,26 0,52 0,21 40,3 B 0,7 0,55 0,55 0,53 0,45 0,51 0,42 10,49 A 1,72 0,30 0,70 0,71 0,14 0,32 0,32 43,9 Klienci przeci´tni Klienci pasywni A – Êrednia arytmetyczna èród∏o: opracowanie w∏asne. 8,89 2,74 16,5 1,52 13,2 2,37 11,6 B 0,81 0,49 0,54 0,66 0,36 0,48 0,51 12,03 A 1,47 0,32 0,85 0,52 0,17 0,13 0,28 41,1 17,0 0,55 0,48 0,57 0,55 0,38 0,35 0,48 11,35 0 B B – odchylenie standardowe 0,87 1095,8 2992,5 1150,7 1710,5 918,8 1373,7 606,9 1322,1 515,38 62 BankowoÊç Komercyjna BANK I KREDYT c z e r w i e c 2 0 0 2 Tabela 2 WartoÊci statystyki F dla wyodr´bnionych segmentów Segment Liczba banków 1 1,5878 2 0,4294 3 0,5803 4 0,2635 Rachunki a vista 1,0473 1,2066 0,7721 0,8694 ROR 1,1345 0,9537 0,9078 1,0068 Lokaty z∏otowe 1,2695 0,6524 1,0314 0,7102 Lokaty walutowe 1,8123 0,8744 0,5583 0,6166 Kredyty 1,1683 1,1846 1,0765 0,5610 Inne us∏ugi 0,8694 0,8372 0,8694 0,3970 Wiek 0,6443 0,8985 1,1802 1,0518 Wykszta∏cenie 0,3077 0,7494 0,0998 0,0000 Dochód 1,7325 0,7032 0,3068 0,2212 èród∏o: opracowanie w∏asne. – w portfelu us∏ug podstawowe znaczenie majà lokaty terminowe, – w szerokim zakresie korzystajà z pozosta∏ych us∏ug bankowych, np. us∏ug maklerskich, doradztwa finansowego (stàd okreÊlenie innowatorzy), – cechy profilu osobowego: wy˝sze wykszta∏cenie, wysokie dochody. Kredytobiorcy tradycjonaliÊci – najwa˝niejsze pozycje w portfelu us∏ug to: konto osobiste i dost´pne w ramach niego us∏ugi (konto osobiste to typowy, tradycyjny produkt bankowy, stàd okreÊlenie tradycjonaliÊci), – aktywnie korzystajà z us∏ug kredytowych. Klienci o przeci´tnej aktywnoÊci – w strukturze portfela us∏ug zwraca uwag´ niewielkie znaczenie lokat walutowych, – cechy profilu osobowego: Êrednie wykszta∏cenie i niskie dochody. Klienci pasywni – charakteryzujà si´ ni˝szà ni˝ przeci´tna aktywnoÊcià na rynku us∏ug bankowych, – podstawowym produktem w portfelu us∏ug jest konto osobiste, – w niewielkim zakresie korzystajà zarówno z lokat terminowych, jak i kredytów, – charakterystycznà cechà ich profilu demograficznego sà niskie dochody. W odniesieniu do wyodr´bnionych segmentów mo˝na mówiç o pewnym podobieƒstwie, przynajmniej w zakresie niektórych cech. Niemniej jednak w przypadku ka˝dego z wyró˝nionych segmentów mo˝na wyodr´bniç cechy charakterystyczne tylko dla niego, istotnie odró˝niajàce go od pozosta∏ych. Podstawowà zaletà metod analizy skupieƒ jest wi´c mo˝liwoÊç okreÊlenia specyfiki poszczególnych segmentów na tle innych. Prezentowana segmentacja klientów banków prowadzona jest w przekroju rynku, a nie okreÊlonego banku. Program marketingowy powinien byç jednak formu∏owany przede wszystkim w odniesieniu do segmentów klientów konkretnego banku. Pos∏ugujàc si´ metodami statystycznej analizy wielowymiarowej, banki dysponujàce bogatà bazà danych o klientach mogà dokonaç bardzo precyzyjnej segmentacji. Istotà przygotowania skutecznej strategii produktu czy promocji jest zaÊ w∏aÊciwe zdefiniowanie segmentów, w których ma byç stosowana okreÊlona strategia marketingowa. Prawo 63 BANK I KREDYT c z e r w i e c 2 0 0 2 System obcià˝eƒ fiskalnych banków w Polsce Aspekty prawno–finansowe Marzena Wrona System obcià˝eƒ finansowych banków w Polsce1 jest doÊç skomplikowany. Ogólnie mo˝na wyró˝niç kilka tytu∏ów obcià˝eƒ: 1) pierwsze o charakterze podatkowym, do których zaliczamy podatek dochodowy od osób prawnych, podatek od nieruchomoÊci i podatek od Êrodków transportu; 2) drugie o charakterze niepodatkowym, tj. rezerw´ obligatoryjnà i wp∏aty na rzecz Bankowego Funduszu Gwarancyjnego. Podstawa opodatkowania G∏ównà form´ obcià˝eƒ fiskalnych banków stanowi podobnie jak u innych osób prawnych – podatek dochodowy od osób prawnych. Poczàtkowo, do koƒca 1996 r., wysokoÊç stawki w tym podatku wynosi∏a 40% dochodu banku, od 1997 r. jest sukcesywnie obni˝ana i w 2001 r. osiàgn´∏a poziom 28% dochodu. Pomimo znacznego obni˝enia stawki w podatku dochodowym od osób prawnych jej poziom jest wcià˝ zbyt wysoki i w znacznym stopniu obcià˝a wyniki banku. Przedmiotem opodatkowania w podatku dochodowym od osób prawnych jest dochód uzyskiwany przez podatnika, który ustawa definiuje jako nadwy˝k´ sumy przychodów nad kosztami ich uzyskania osiàgni´tà w roku podatkowym. Je˝eli koszty uzyskania przychodów przekraczajà sum´ przychodów, ró˝nicà jest strata2. Przychody bankowe Przychody bankowe majà dwojaki charakter – cz´Êç z nich stanowià przychody wynikajàce bezpoÊrednio ze specyfiki dzia∏alnoÊci bankowej, a drugà cz´Êç stanowià przychody z innych êróde∏. Przychodami bankowymi sà ró˝nice kursowe, odsetki nale˝ne z tytu∏u udost´pnionego przez bank kapita∏u (cena kapita∏u), prowizje (koszt postawienia Êrodków do dyspozycji klienta) oraz op∏aty, stanowiàce w g∏ównej mierze zwrot poniesionych przez bank bezpoÊrednich kosztów, lub op∏aty sta∏e, np. op∏aty za wykonanie zleceƒ. Ponadto ustawa wskazuje, ˝e przychodem charakterystycznym dla banku jako podatnika b´dzie kwota stanowiàca równowartoÊç rezerwy na ryzyko ogólne3, którà rozwiàzano lub wykorzystano w inny sposób4. Drugà grup´ przychodów w rachunku zysków i strat banku sà przychody z papierów wartoÊciowych, przychody z operacji instrumentami finansowymi, przychody z operacji wymiany walutowej oraz przychody z tytu∏u rozwiàzania rezerw celowych. Pozosta∏e pozycje przychodów stanowià w strukturze rachunku wyników pozycj´ ma∏o znaczàcà. Przy korekcie zysku bilansowego odlicza si´ przychody, które nie sà przychodami w rozumieniu przepisów podatkowych, oraz przychody wolne od opodatkowania, a stanowiàce sk∏adnik zysku bilansowego. Do pierwszej 1 Stan prawny na dzieƒ 1 marca 2002 r. 2 Zob. Ustawa z dnia 15 lutego 1992 r. o podatku dochodowym od osób prawnych. (Dz.U. z 1993 r. nr 106, poz. 482 z póên. zm.), z zastrze˝eniem art. 10 i 11 tej ustawy. 3 Zob. art. 12 ust. 6 ustawy o podatku dochodowym od osób prawnych. 4 R. Kosmalski: Opodatkowanie banków. W: Encyklopedia Prawa Bankowego. Praca pod red. W. Pyzio∏a, Warszawa 2001 PWN, s. 466. Podatek dochodowy od osób prawnych 64 Prawo grupy przychodów zalicza si´ przychody z tytu∏u nieotrzymanych odsetek od nale˝noÊci (po˝yczek i kredytów), dyskonto od papierów wartoÊciowych, niezrealizowane dodatnie ró˝nice kursowe. Do drugiej grupy nale˝y zaliczyç: otrzymane odszkodowania na podstawie przepisów prawa administracyjnego, prawa cywilnego i na podstawie innych ustaw; dochody w wysokoÊci nominalnej obligacji restrukturyzacyjnych otrzymanych na podstawie przepisów o restrukturyzacji finansowej przedsi´biorstw i banków, a tak˝e dotacje i inne przychody. Korekcie podlegajà przychody nie b´dàce przychodami w rozumieniu przepisów bilansowych, a stanowiàce przychód w uj´ciu podatkowym. Sà to przychody pobrane „z góry” – szczególnie prowizje z tytu∏u udzielonych zobowiàzaƒ pozabilansowych oraz skapitalizowane odsetki od nale˝noÊci. Pozycje te nie sà rejestrowane na kontach przychodów do czasu ich otrzymania, powi´kszajà jedynie sum´ bilansowà w pozycji dochodów zastrze˝onych5. Tak skorygowany wynik bilansowy (korekta przychodów memoria∏owych do wysokoÊci przychodów kasowych) nale˝y nast´pnie pomniejszyç o przychody z tytu∏u zwróconych lub umorzonych innych wydatków, niezaliczonych uprzednio do kosztów uzyskania przychodów. Dotyczy to mi´dzy innymi rozwiàzania rezerw celowych na nale˝noÊci zagro˝one, tworzone uprzednio w ci´˝ar kosztów nie stanowiàcych kosztów uzyskania przychodów, oraz rozwiàzania rezerw na deprecjacj´ papierów wartoÊciowych w przypadku ich sprzeda˝y. Koszty uzyskania przychodu Drugim elementem kszta∏tujàcym dochód podatkowy sà, obok przychodów, koszty uzyskania przychodu. Kosztem uzyskania przychodów nie jest jednak ka˝dy wydatek, lecz koszty poniesione w celu osiàgni´cia przychodu z wyjàtkiem wymienionych w art. 16 ust. 1 ustawy. Z punktu widzenia ekonomicznego kosztem dzia∏alnoÊci sà ka˝de celowe i gospodarczo uzasadnione poniesione nak∏ady, zaÊ nak∏ady niecelowe i nie dajàce efektów gospodarczych to straty nadzwyczajne. Z punktu widzenia podatkowego tylko niektóre koszty ekonomiczne sà potràcalne. Tymi kosztami sà: 1) koszty zwiàzane z dzia∏alnoÊcià operacyjnà banku – odsetki od pozyskanych depozytów, prowizje p∏acone bankom, op∏aty, straty na operacjach wymiany, koszty operacji instrumentami finansowymi, koszty z tytu∏u zobowiàzaƒ pozabilansowych; 2) koszty ogólne dzia∏ania banku; 3) koszty rezerw tworzonych w banku: – na pokrycie ryzyka ogólnego zwiàzanego z prowadzeniem dzia∏alnoÊci bankowej, – celowych – tworzonych obligatoryjnie na pokrycie przewidywanych strat z tytu∏u dzia∏alnoÊci kredytowej, – rezerwy na odroczony podatek dochodowy; 5 J. Âwiderski: Finanse banku komercyjnego: nowe regulacje, standardy, przepisy. Warszawa 1999 Biblioteka Mened˝era i Bankowca, s. 158 – 159. BANK I KREDYT c z e r w i e c 2 0 0 2 4) odpisy z tytu∏u zu˝ycia Êrodków trwa∏ych oraz wartoÊci niematerialnych i prawnych6. Rezerwy Dla celów podatkowych istotne sà rezerwy tworzone w banku zgodnie z przepisami Prawa bankowego7 i Prawa bilansowego. Nie wszystkie te rezerwy sà kosztem uzyskania przychodów do celów podatku dochodowego8. Zdaniem ustawodawcy, bud˝et paƒstwa nie powinien bowiem ponosiç pe∏nego ci´˝aru ryzyka dzia∏alnoÊci bankowej. Kosztem uzyskania przychodów jest tworzona w ci´˝ar kosztów rezerwa na ryzyko ogólne, s∏u˝àca pokryciu ryzyk zwiàzanych z prowadzeniem dzia∏alnoÊci bankowej. WysokoÊç tej rezerwy wynosi maksymalnie 1,5% ustalonej na koniec poszczególnych kwarta∏ów roku obrotowego Êredniej kwoty niesp∏aconych kredytów i po˝yczek pieni´˝nych, pomniejszonej o kwot´ kredytów i po˝yczek pieni´˝nych, na które bank utworzy∏ rezerwy celowe, w wysokoÊci 100% tych kredytów i po˝yczek. Kwota odpisu nie mo˝e byç jednak wy˝sza ni˝ kwota odpisu dokonywanego w tym roku z zysku za rok poprzedni na fundusz ryzyka ogólnego. Odpisu dokonuje si´ w pierwszym miesiàcu nast´pujàcym po ka˝dym kwartale. Najpowa˝niejszà pozycjà rezerw w bankach sà rezerwy celowe tworzone na podstawie zindywidualizowanej oceny ryzyka obcià˝ajàcego nale˝noÊci oraz udzielone gwarancje bàdê por´czenia. Nie wszystkie rezerwy tworzone w bankach ustawodawca pozwala traktowaç jako koszt uzyskania przychodów do celów podatkowych. Od 1 stycznia 2001 r. kosztami podatkowymi sà jedynie rezerwy utworzone na pokrycie takich nieÊciàgalnych kredytów, których terminy p∏atnoÊci sà ju˝ wymagalne. Wynika to z zastàpienia w przepisie art. 16 ust. 1 pkt 26 lit. b) i c) – podobnie jak w art. 16 ust. 1 pkt 25 lit. b) – wyrazu „straconych” wyrazami „wymagalnych a nieÊciàgalnych”9. Podatkowym kosztem sà rezerwy utworzone na pokrycie: – kredytów wymagalnych, a nieÊciàgalnych, – wymagalnych, a nieÊciàgalnych nale˝noÊci z tytu∏u udzielonych przez bank po 1 stycznia 1997 r. gwarancji albo por´czeƒ sp∏aty kredytów lub po˝yczek, – 25% kwoty wàtpliwych kredytów i 25% kwoty wàtpliwych nale˝noÊci z tytu∏u udzielonych gwarancji albo por´czeƒ sp∏aty kredytów lub po˝yczek udzielonych przez bank po 1 stycznia 1997 r. 6 Rozporzàdzenie Ministra Finansów z dnia 17 stycznia 1997 r. w sprawie amortyzacji Êrodków trwa∏ych oraz wartoÊci niematerialnych i prawnych (Dz.U. nr 6, poz. 35 z póên. zm.). 7 Ustawa z dnia 29 sierpnia 1997 r. Prawo bankowe (Dz.U. z 1997 r. nr 140, poz. 939 z póên. zm.). 8 Art. 16 ust. 26 ustawy o podatku dochodowym od osób prawnych definiuje, które rezerwy sà potràcalne. 9 M. Olech: Opodatkowanie osób prawnych w 2001 r. Najwa˝niejsze zmiany w ustawie. http://www.INFOR..pl/ BANK I KREDYT c z e r w i e c 2 0 0 2 Rezerwy na wierzytelnoÊci, uznawane za koszt uzyskania przychodów, nie mogà przekraczaç kwoty tych wierzytelnoÊci pomniejszonej o wartoÊç zabezpieczeƒ10. Wymienione wy˝ej rezerwy na wierzytelnoÊci sà kosztem podatkowym po spe∏nieniu warunków wymaganych przez przepisy podatkowe. Niewystarczajàce jest zakwalifikowanie wierzytelnoÊci do wymagalnych, a nieÊciàgalnych na podstawie przepisów prawa bilansowego (tylko na podstawie kryterium terminowoÊci sp∏aty odsetek i kapita∏u oraz oceny sytuacji ekonomiczno–finansowej d∏u˝nika) i uznanie tym samym takiej wierzytelnoÊci za koszt uzyskania przychodów. Aby rezerwa zosta∏a uznana za koszt uzyskania przychodu, musi nastàpiç uprawdopodobnienie nieÊciàgalnoÊci nale˝noÊci. W myÊl ustawy podatkowej nieÊciàgalnoÊç wierzytelnoÊci uznaje si´ za uprawdopodobnionà w szczególnoÊci, gdy: – d∏u˝nik zmar∏, zosta∏ wykreÊlony z ewidencji dzia∏alnoÊci gospodarczej, postawiony w stan likwidacji lub zosta∏a og∏oszona jego upad∏oÊç, – na wniosek d∏u˝nika wszcz´to post´powanie ugodowe w rozumieniu przepisów o restrukturyzacji finansowej przedsi´biorstw i banków albo post´powanie uk∏adowe w rozumieniu przepisów o post´powaniu uk∏adowym, - wierzytelnoÊç zosta∏a potwierdzona prawomocnym potwierdzeniem sàdu i skierowana na drog´ post´powania egzekucyjnego, - wierzytelnoÊç jest kwestionowana przez d∏u˝nika na drodze powództwa sàdowego. Od 1997 r. kosztem podatkowym sà równie˝ rezerwy tworzone na pokrycie wymagalnych, a nieÊciàgalnych nale˝noÊci z tytu∏u udzielonych przez bank gwarancji albo por´czeƒ sp∏aty kredytów i po˝yczek. W przepisach podatkowych wskazane sà warunki uznania powy˝szych wierzytelnoÊci za koszt podatkowy. Nie uznaje si´ za koszt podatkowy rezerwy na te wierzytelnoÊci, gdy bank udzieli∏ gwarancji lub por´czeƒ z naruszeniem prawa, przy czym naruszenie to powinno byç stwierdzone prawomocnym wyrokiem sàdu. Kosztem podatkowym sà rezerwy na te wierzytelnoÊci, gdy gwarancje czy por´czenia zosta∏y udzielone po 1 stycznia 1997 r. Nie b´dà zatem kosztem rezerwy na wierzytelnoÊci wymagalne, a nieÊciàgalne w 1997 r., je˝eli gwarancje czy por´czenia by∏y udzielone przed 1997 r. Równie˝ od 1 stycznia 1997 r. kosztem podatkowym jest cz´Êç rezerw na pokrycie wàtpliwych kredytów czy po˝yczek oraz wàtpliwych nale˝noÊci z tytu∏u gwarancji albo por´czeƒ sp∏aty kredytów i po˝yczek. W obu rodzajach rezerw kosztem uzyskania przychodów jest 25% 10 Katalog zabezpieczeƒ zawiera ustawa o podatku dochodowym od osób prawnych, a tak˝e paragraf 6, 7, 8 Rozporzàdzenia Ministra Finansów z dnia 10 grudnia 2001 r. w sprawie zasad tworzenia rezerw na ryzyko zwiàzane z dzia∏alnoÊcià banków oraz za∏àcznik nr 2 do tego Rozporzàdzenia. Prawo 65 kwoty rezerw utworzonych na pokrycie tych nale˝noÊci. W przypadku tych rezerw obowiàzujà tak˝e w ca∏oÊci wy˝ej wymienione warunki uznawania ich za koszt podatkowy. Z uwagi na to, ˝e na te nale˝noÊci tworzy si´ 50% rezerwy, kosztem uzyskania przychodów jest jedna czwarta wartoÊci nale˝noÊci11. NieÊciàgalnoÊç udzielonych kredytów nale˝y udokumentowaç, gdy: 1) pierwsze dwa punkty sà takie same jak w przypadku udokumentowania nieÊciàgalnoÊci wierzytelnoÊci, albo 2) opóênienie w sp∏acie kredytu (po˝yczki) lub odsetek przekracza 6 miesi´cy, a ponadto: – wierzytelnoÊç jest kwestionowana przez d∏u˝nika na drodze powództwa sàdowego, albo – wierzytelnoÊç zosta∏a skierowana na drog´ post´powania egzekucyjnego, albo – miejsce pobytu d∏u˝nika jest nieznane i nie zosta∏ ujawniony jego majàtek mimo podj´cia przez wierzyciela dzia∏aƒ zmierzajàcych do ustalenia tego miejsca i majàtku. Strata z tytu∏u udzielonych kredytów lub gwarancji i por´czeƒ jest kwotà kapita∏u, czyli bez odsetek, w tym równie˝ skapitalizowanych. Straty banku uznane za koszt podatkowy z tytu∏u odpisanych nale˝noÊci i gwarancji powinny byç pomniejszone o po∏ow´ cz´Êci funduszu ryzyka, w jakiej pokryto w nim stracone nale˝noÊci. Nale˝y podkreÊliç, ˝e je˝eli bank utworzy∏ rezerw´ na nale˝noÊci na kredyty wymagalne, a nieÊciàgalne i w dacie jej utworzenia nie uprawdopodobni∏ jej nieÊciàgalnoÊci, a zatem nie zaliczy∏ do kosztów uzyskania przychodów, mo˝e t´ rezerw´ zaliczyç do kosztów nawet w innym roku podatkowym, o ile w tym roku podatkowym uprawdopodobni si´ jej nieÊciàgalnoÊç zgodnie z przepisami podatkowymi12. Z dniem 1 stycznia 1999 r. wesz∏a w ˝ycie uchwa∏a nr 13/98 KNB w sprawie zasad tworzenia rezerw na ryzyko zwiàzane z dzia∏alnoÊcià banków13. Na∏o˝y∏a ona na banki obowiàzek tworzenia rezerw celowych na nowe kategorie, tzn. na nale˝noÊci normalne w odniesieniu do kredytów konsumpcyjnych oraz na inne nale˝noÊci zaliczone przez bank do kategorii pod obserwacjà. Uchwa∏a ta spowodowa∏a znaczny wzrost rezerw celowych nieuznawanych za koszt uzyskania przychodu. W celu z∏agodzenia skutków tej uchwa∏y pod koniec 1999 r. KNB14 podj´∏a decyzj´ o zmianie zasad tworzenia rezerw na nale˝noÊci normalne i na nale˝noÊci 11 M. Arnold: Prawnofinansowe problemy podatku dochodowego od osób prawnych w bankowoÊci. Warszawa 1997 Instytut Studiów Podatkowych, s. 45. 12 P. Wyrzykowski: Opodatkowanie rezerw celowych. „Prawo bankowe” nr 10/2000, s. 39–40. 13 Uchwa∏a Komisji Nadzoru Bankowego nr 13/98 z dnia 22 grudnia 1998 r. w sprawie zasad tworzenia rezerw na ryzyko zwiàzane z dzia∏alnoÊcià banków (Dz.Urz. NBP nr 29, poz. 65). 14 Uchwa∏a Komisji Nadzoru Bankowego nr 8/1999 z dnia 22 grudnia 1999 r. w sprawie zasad tworzenia rezerw na ryzyko zwiàzane z dzia∏alnoÊcià banków (Dz.Urz. NBP nr 26, poz. 43). 66 Prawo pod obserwacjà. Na tej podstawie banki mogà pomniejszaç rezerwy celowe tworzone na te rodzaje nale˝noÊci o kwot´ utworzonej rezerwy na ryzyko ogólne. Mo˝liwoÊç taka jest ograniczona do poziomu 25% utworzonej przez bank rezerwy na ryzyko ogólne – odr´bnie na ka˝dà z tych dwóch grup nale˝noÊci. Zasada ta pozosta∏a utrzymana w mocy równie˝ przez obowiàzujàce od 1 stycznia 2002 r. Rozporzàdzenie Ministra Finansów15, zast´pujàce uchwa∏´ nr 8/1999 KNB. Ustawa o rachunkowoÊci nakazuje tworzenie rezerw na odroczony podatek dochodowy z uwagi na rozbie˝noÊç mi´dzy ustalonym metodà memoria∏owà wynikiem finansowym a podstawà opodatkowania podatkiem dochodowym16. Instytucja podatku dochodowego odroczonego ma na celu zachowanie wspó∏miernoÊci podatku do wyniku finansowego. W zwiàzku z tym nale˝y wyliczyç podatek dochodowy od zysku brutto skorygowany o trwa∏e ró˝nice, mimo ˝e jego zap∏ata zgodnie z deklaracjà podatkowà nastàpi w nast´pnym okresie. Tak wyliczony podatek stanowi element obowiàzkowego pomniejszenia wyniku finansowego (zysku brutto)17. Pozosta∏e koszty Bank, jako podatnik podatku dochodowego od osób prawnych, jest uprawniony do odpisów amortyzacyjnych w ci´˝ar kosztów. Amortyzacja majàtku banku odbywa si´ na zasadach przewidzianych przez ustaw´ o podatku dochodowym od osób prawnych. Bank najcz´Êciej dokonuje amortyzacji metodà liniowà, poniewa˝ zazwyczaj nie posiada majàtku trwa∏ego takiego typu, który jest wykazywany przez ustawodawc´ jako ten, który mo˝na amortyzowaç metodà degresywnà. Odpisów amortyzacyjnych mo˝na dokonywaç od Êrodków trwa∏ych przy zastosowaniu odpowiednich stawek amortyzacyjnych18. Podatnicy mogà indywidualnie ustalaç stawki amortyzacyjne dla u˝ywanych lub ulepszonych Êrodków trwa∏ych, po raz pierwszy wprowadzonych do ewidencji19. Ustawodawca przewidzia∏ ponadto stosunkowo niewielkà swobod´ w ustalaniu odpisów amortyzacyjnych dla wartoÊci niematerialnych i prawnych. Dotyczy to oprogramowania (okres amortyzacji nie mo˝e byç krótszy ni˝ 2 lata), kosztów zakoƒczonych prac rozwojowych (okres amortyzacji nie mo˝e byç krótszy ni˝ 3 lata), pozosta∏ych wartoÊci niematerialnych i prawnych (okres amortyzacji minimum 5 lat). 15 Rozporzàdzenie Ministra Finansów z dnia 10 grudnia 2001 r. w sprawie zasad tworzenia rezerw na ryzyko zwiàzane z dzia∏alnoÊcià banków (Dz.U. nr 149, poz. 1672). 16 W. Wàsowski: Zarys ekonomiki banku komercyjnego. Pi∏a 1999 Korporacja Romaniszyn, s. 224-225. 17 W. Wàsowski: Podatek dochodowy w banku. „Bank” nr 3/1998, s.41. 18 Zob. Wykaz Rocznych Stawek Amortyzacyjnych – za∏àcznik nr 1 do ustawy o podatku dochodowym od osób prawnych oraz art. 16i tej ustawy, który okreÊla zasady podwy˝szania stawek amortyzacyjnych. 19 Zob. art. 16j ust. 1 pkt 3 ustawy o podatku dochodowym od osób prawnych. BANK I KREDYT c z e r w i e c 2 0 0 2 Zgodnie z ustawà, do kosztów uzyskania przychodów zalicza si´ wydatki poniesione na reklam´ niepublicznà i reprezentacj´ do wysokoÊci 0,25% przychodu w roku podatkowym. Wydatki poniesione na reklam´ publicznà nie sà natomiast ograniczone ˝adnym limitem. Nawet przy limitowaniu wydatków na reprezentacj´ i reklam´ nie ka˝dy wydatek w ramach ustalonego limitu mo˝e byç kosztem uzyskania przychodu. Wymaga si´, aby by∏ on merytorycznie zwiàzany z odpowiednià kategorià przychodu. Od stycznia 1999 r. wprowadzono do ustawy o podatku dochodowym od osób prawnych przepisy dotyczàce tzw. cienkiej kapitalizacji spó∏ek20. Wed∏ug nowych zasad, podatnicy nie mogà zaliczyç do kosztu uzyskania przychodu odsetek od po˝yczek (kredytów) udzielonych spó∏ce przez jej udzia∏owca posiadajàcego nie mniej ni˝ 25% udzia∏ów/akcji tej spó∏ki, je˝eli wartoÊç zad∏u˝enia spó∏ki wobec jej udzia∏owców posiadajàcych co najmniej 25% udzia∏ów/akcji i wobec innych podmiotów posiadajàcych co najmniej 25% udzia∏ów w kapitale takiego udzia∏owca osiàgnie ∏àcznie trzykrotnoÊç wartoÊci kapita∏u zak∏adowego (akcyjnego) spó∏ki. Takie rozwiàzanie przyczynia si´ do wzrostu obcià˝enia podatkowego grup kapita∏owych tworzonych przez banki. Wiele instytucji bankowych posiada spó∏ki – córki wyspecjalizowane w Êwiadczeniu wybranych us∏ug niebankowych w znacznym stopniu finansowanych Êrodkami kredytowymi uzyskanymi z firmy – matki (banku). Zwa˝ywszy na fakt niskich funduszy w∏asnych tych firm – córek, udzielanie kredytu przez bank b´dzie zwiàzane z podwójnym p∏aceniem podatku od tej samej kwoty dochodu21. Odliczenia od dochodu podatkowego Banki, podobnie jak inne osoby prawne, majà uprawnienia do korzystania z odliczeƒ od dochodu podatkowego. W szczególnoÊci wchodzà w gr´ dwojakiego rodzaju odliczenia: darowizny i wydatki inwestycyjne. Banki majà prawo do zmniejszania podstawy opodatkowania z tytu∏u przekazanych darowizn wed∏ug ogólnie obowiàzujàcych przepisów. Od ustalonego dochodu odlicza si´, dla otrzymania podstawy opodatkowania m.in. darowizny: – na cele naukowe, oÊwiatowe, rehabilitacji zawodowej i spo∏ecznej inwalidów, a tak˝e wspierania inicjatyw spo∏ecznych w zakresie budowy dróg i sieci telekomunikacyjnej na wsi oraz zaopatrzenia wsi w wod´ – ∏àcznie do wysokoÊci nie przekraczajàcej 15% dochodu, – na cele kultu religijnego, dzia∏alnoÊç charytatywno– opiekuƒczà, cele bezpieczeƒstwa publicznego, obrony narodowej, ochrony Êrodowiska, cele dobroczynne, cele 20 Jest to finansowanie dzia∏alnoÊci danej spó∏ki w drodze po˝yczek od jej udzia∏owców bàdê akcjonariuszy. 21 M. Zalewska: Wp∏yw wybranych regulacji zewn´trznych na dzia∏alnoÊç polskich banków. Warszawa 1999 SGH, s.144. Prawo 67 BANK I KREDYT c z e r w i e c 2 0 0 2 zwiàzane z budownictwem mieszkaniowym dla samorzàdu terytorialnego i na budow´ stra˝nic jednostek ochrony przeciwpo˝arowej w rozumieniu przepisów o ochronie przeciwpo˝arowej oraz ich wyposa˝enie i utrzymanie – ∏àcznie do wysokoÊci nie przekraczajàcej 10% dochodu22. Ponadto banki - podobnie jak pozosta∏e podmioty prawne - majà prawo kontynuowaç odliczenia od dochodu do opodatkowania ca∏oÊci lub cz´Êci wydatków inwestycyjnych w zakresie i na zasadach okreÊlonych w ustawie23. Ulga ta przys∏uguje podatnikom, którzy przed 1.01.2000 r. ponieÊli wydatki inwestycyjne i nabyli prawo do odliczeƒ tych wydatków na podstawie art. 18a ustawy w brzmieniu obowiàzujàcym przed 1.01.2000 r., oraz podatnikom, którzy poniosà – nie póêniej ni˝ w dniu 31.12.2002 r. – wydatki inwestycyjne na kontynuacj´ obj´tej ulgà inwestycji rozpocz´tej przed 1.01.2000 r.24 Za wydatki inwestycyjne podlegajàce odliczeniu od podstawy opodatkowania uznaje si´ wydatki faktycznie poniesione w roku podatkowym, nie zwrócone podatnikowi w jakiejkolwiek formie, pomniejszone o naliczony podatek od towarów i us∏ug oraz o podatek akcyzowy – je˝eli podatki te podlegajà odliczeniu od nale˝nego podatku VAT. Odliczenie ulgi inwestycyjnej nast´puje od wielkoÊci dochodu do opodatkowania. Kwota wydatków inwestycyjnych odliczonych od podstawy opodatkowania nie mog∏a przekroczyç 35% dochodu do opodatkowania w 1998 r., 30% w 1999 r. i 25% w 2000 r. Odliczenia od podatku Ponadto, bank mo˝e odliczyç od kwoty naliczonego podatku na zasadach ogólnych kwot´ zap∏aconego podatku od otrzymanych dywidend i innych przychodów25 w zyskach osób prawnych majàcych siedzib´ na terytorium Rzeczypospolitej. W przypadku braku mo˝liwoÊci dokonania takiego odliczenia, na skutek wystàpienia straty w danym roku podatkowym, powy˝szà kwot´ mo˝na odliczyç w nast´pnych latach podatkowych26. W przypadku banków jest to istotne z racji specyfiki prowadzonej dzia∏alnoÊci. Banki prowadzà doÊç aktywnà polityk´ w sferze inwestowania w akcje i udzia∏y osób prawnych. 22 Zob. art. 7 ust. 3 i art. 7a ust. 1 ustawy o podatku dochodowym od osób prawnych. 23 Zob. art. 18a ustawy o podatku dochodowym od osób prawnych (Dz.U. z 1999 r. nr 95, poz. 1101). 24 Podatek dochodowy od osób prawnych. Warszawa 2001 Wydawnictwo C.H.BECK, s. XIII – XIV. 25 Dochód z dywidend i udzia∏ów w zyskach osób prawnych nie jest wliczany do przychodu b´dàcego podstawà wyliczenia dochodu do opodatkowania na zasadach ogólnych, ale jest ca∏y opodatkowany zrycza∏towanym podatkiem w wysokoÊci 15%. 26 J. Mroczkowska–Proczka: Sterowanie kosztami banku komercyjnego w Êwietle obcià˝eƒ podatkiem dochodowym. W: Finanse, banki i ubezpieczenia w Polsce u progu XXI wieku. Tom II: BankowoÊç. Praca pod red. E. Czerwiƒskiej. Materia∏y konferencyjne. Poznaƒ 2000 r., s. 246. Podatki lokalne Drugi rodzaj obcià˝eƒ fiskalnych o charakterze podatkowym stanowià podatki lokalne27, a wÊród nich wyst´pujàce w praktyce bankowej: podatek od nieruchomoÊci i podatek od Êrodków transportowych. Podatek od nieruchomoÊci Charakterystyczne dla podatku od nieruchomoÊci jest to, ˝e w samej ustawie sà okreÊlone jedynie maksymalnie dopuszczalne stawki z jednoczesnym upowa˝nieniem gmin do obni˝enia tych stawek o 50% w celach stymulacyjnych. Stawki podatkowe majà ró˝nà konstrukcj´, choç w przewa˝ajàcej cz´Êci sà to stawki kwotowe, ustalane uchwa∏à rady gminy, na której terenie po∏o˝one sà nieruchomoÊci. Maksymalna wysokoÊç stawki w 2001 r. w podatku od nieruchomoÊci nie mo˝e przekroczyç rocznie: dla budynków oraz ich cz´Êci zwiàzanych z dzia∏alnoÊcià gospodarczà, kwoty 15,86 z∏ od 1 m2 powierzchni u˝ytkowej, zaÊ od gruntów zwiàzanych z dzia∏alnoÊcià gospodarczà – 0,56 z∏ od 1 m2 powierzchni. W odniesieniu do budowli zwiàzanej z prowadzeniem dzia∏alnoÊci gospodarczej stawka podatkowa ma charakter procentowy i wynosi 2% wartoÊci budowli. Podatek od Êrodków transportu Z kolei podatkiem od Êrodków transportowych, mimo zmniejszajàcego si´ jego zakresu, obj´te jest m.in. posiadanie samochodów ci´˝arowych. Obowiàzek podatkowy w tym zakresie obcià˝a w∏aÊcicieli tych Êrodków, w tym równie˝ banki. Rada gminy okreÊla, w drodze uchwa∏y, wysokoÊç stawek podatku od Êrodków transportowych, przy czym maksymalne stawki kwotowe nie mogà byç wy˝sze ni˝ przewidziane przez ustaw´ o podatkach i op∏atach lokalnych. WysokoÊç tego typu obcià˝eƒ zale˝y przede wszystkim od skali prowadzonej dzia∏alnoÊci oraz od gminy, na której terenie jest prowadzona ta dzia∏alnoÊç. Drugà grup´ obcià˝eƒ fiskalnych, w∏aÊciwych tylko dla banków, stanowià obcià˝enia parapodatkowe. Nale˝y do nich zaliczyç: obowiàzkowe rezerwy gromadzone w NBP oraz wp∏aty na rzecz Bankowego Funduszu Gwarancyjnego. Rezerwa obowiàzkowa Rezerw´ obowiàzkowà stanowi wyra˝ona w z∏otych cz´Êç Êrodków pieni´˝nych zgromadzonych na rachunkach bankowych, a tak˝e Êrodków uzyskanych przez banki ze sprzeda˝y papierów wartoÊciowych oraz 27 Ustawa o podatkach i op∏atach lokalnych z dnia 12 stycznia 1991 r. (Dz.U. nr 9, poz. 31 z póên. zm.). 68 Prawo innych Êrodków przyj´tych przez bank i podlegajàcych zwrotowi, z wyjàtkiem Êrodków przyj´tych od innego banku krajowego, a tak˝e Êrodków przyj´tych od banku zagranicznego na podstawie umów zawartych przed dniem 1 stycznia 1998 r. lub Êrodków pozyskanych z zagranicy na okres co najmniej 2 lat28. Rezerwy obowiàzkowej nie tworzy si´ równie˝ od innych Êrodków, wymienionych w uchwale nr 10/98 Zarzàdu NBP29. Stopa rezerwy obowiàzkowej banków by∏a zró˝nicowana do koƒca 1998 r. z uwagi na umowny okres przechowywania Êrodków pieni´˝nych oraz rodzaj waluty. Suma rezerw obowiàzkowych nie mog∏a przy tym przekraczaç: – 30% sumy Êrodków pieni´˝nych od wk∏adów p∏atnych na ka˝de ˝àdanie, – 20% sumy Êrodków pieni´˝nych od wk∏adów terminowych. W 1999 r. nastàpi∏y istotne zmiany w polityce NBP dotyczàcej rezerw obowiàzkowych. Najpierw w styczniu 1999 r. zmieniono zasady naliczania rezerwy poprzez odejÊcie od zasady dekadowego ustalania podstawy obliczenia rezerwy na rzecz stosowania podstawy dziennej. Nast´pnie, na mocy uchwa∏y nr 12/99 Rady Polityki Pieni´˝nej30, z dniem 30 wrzeÊnia 1999 r. obni˝ono stawki rezerwy obowiàzkowej do 5% od wszystkich Êrodków podlegajàcych obowiàzkowi tworzenia i odprowadzania rezerwy. Stopa ta naliczana jest od stanów Êredniomiesi´cznych, a jej kwota nie podlega oprocentowaniu. Obni˝enie stopy rezerwy obowiàzkowej odby∏o si´ na zasadzie cz´Êciowej konwersji rezerwy obowiàzkowej na papiery d∏u˝ne NBP. Banki zosta∏y zobowiàzane do obj´cia d∏ugoterminowych obligacji, oprocentowanych na poziomie inflacji, w kwocie wynikajàcej z obni˝enia stawki rezerwy31. Ostatecznie banki komercyjne naby∏y obligacje w ∏àcznej kwocie 13,03 mld z∏32. Z zakupu obligacji zwolnione by∏y banki, które odprowadza∏y rezerw´ obowiàzkowà w kwocie mniejszej ni˝ 5 mln z∏. Po obni˝ce rezerwy obowiàzkowej udzia∏ rezerw obowiàzkowych w aktywach banków znacznie si´ zmniejszy∏. W czwartym kwartale 1998 r. udzia∏ rezerw w aktywach wynosi∏ 6,6%, zaÊ ju˝ rok póêniej spad∏ do poziomu 2,76%, a w czwartym kwartale 2000 r. wynosi∏ 2,83%. BANK I KREDYT c z e r w i e c 2 0 0 2 Istnienie nieoprocentowanej rezerwy obowiàzkowej i emisja obligacji NBP o oprocentowaniu wyraênie ni˝szym od rynkowej stopy procentowej powodujà, ˝e banki tracà znaczny potencjalny przychód. W okresie od paêdziernika 1999 r. do wrzeÊnia 2000 r. banki utraci∏y z powodu stosowania tych instrumentów polityki monetarnej dochód brutto w wysokoÊci oko∏o 2,55 mld z∏, z czego na nieoprocentowanà rezerw´ obowiàzkowà przypada oko∏o 1,6 mld z∏, a na obligacje NBP oko∏o 0,9 mld z∏. Oznacza to, ˝e gdyby banki nie musia∏y ponosiç tych obcià˝eƒ ich dochód brutto w tym okresie móg∏by byç wy˝szy o 48%. Tym samym rentownoÊç aktywów banków wzros∏aby o 0,6 pkt. proc.33 Przyj´ta przez bank centralny i banki komercyjne zasada konwersji du˝ej cz´Êci rezerwy obowiàzkowej nie by∏a rozwiàzaniem doskona∏ym. Nie mo˝e te˝ byç traktowana jako docelowe rozwiàzanie problemu wysokich rezerw obowiàzkowych w polskiej bankowoÊci. Stanowi jednak wa˝ny etap na drodze do dostosowania obcià˝eƒ polskich banków kosztami prowadzenia polityki pieni´˝nej do poziomu istniejàcego w krajach Unii Europejskiej34. Wp∏aty na rzecz Bankowego Funduszu Gwarancyjnego Drugà formà obcià˝eƒ parapodatkowych sà wp∏aty na rzecz Bankowego Funduszu Gwarancyjnego35, który zosta∏ powo∏any w 1994 r. Zadaniem BFG jest udzielanie pomocy podmiotom obj´tym systemem gwarantowania bankom - monitorowanie sytuacji tych podmiotów oraz wyp∏ata Êrodków gwarantowanych deponentom. W celu realizacji tych zadaƒ banki muszà wnosiç obowiàzkowo wp∏aty na rzecz BFG. Uzupe∏niajàce kwoty na rzecz Funduszu wnosi równie˝ od 1998 r. NBP. Od 1999 r. udzia∏ banku centralnego wzrós∏ z 30% do 40%, zaÊ od 2001 r. wynosi 50%. Stawka op∏aty rocznej na rzecz Funduszu w 2001 r. stanowi∏a 0,14% aktywów, gwarancji por´czeƒ wa˝onych ryzykiem, zaÊ stawka tworzonego przez banki funduszu ochrony Êrodków gwarantowanych stanowi∏a 0,07% sumy zobowiàzaƒ pozabilansowych, w 2002 r. stawka wynosi odpowiednio 0,08% i 0,04%. Podsumowanie 28 M. Zalewska: System rezerw obowiàzkowych w Êwietle regulacji unijnych i polskich. Studia i Prace SGH nr 14, Warszawa 2000, s. 171. 29 Uchwa∏a nr 10/98 Zarzàdu NBP z dnia 5 czerwca 1998 r. w sprawie zasad i trybu naliczania i utrzymywania rezerwy obowiàzkowej (Dz.Urz. NBP z 1998 r. nr 12, poz. 23). 30 Uchwa∏a nr 12/99 Rady Polityki Pieni´˝nej z dnia 21 lipca 1999 r. w sprawie stopy rezerwy obowiàzkowej banków (Dz.Urz. NBP z 1999 r., nr 15, poz. 24). 31 Uchwa∏a nr 36/28/PPK/1999 Zarzàdu NBP z dnia 25 czerwca 1999 r. w sprawie emisji przez Narodowy Bank Polski obligacji przeznaczonych dla banków w zwiàzku z obni˝eniem stóp rezerwy obowiàzkowej (Dz.Urz. NBP nr 15, poz. 23). 32 M. Go∏ajewska, M. Józefowska, P. Wyczaƒski: Sytuacja finansowa banków w 1999 r. Materia∏y i Studia NBP nr 98, Warszawa 2000, s. 4. Podsumowujàc zagadnienie systemu obcià˝eƒ fiskalnych banków nale˝y podkreÊliç, ˝e jest to system rozbudowany, w znaczny sposób kszta∏tujàcy dochody banków i ich 33 Banki 2000. Raport o sytuacji ekonomicznej banków przygotowany przez fundacj´ Edukacji i Badaƒ Bankowych na zlecenie Zwiàzku Banków Polskich. Warszawa 2001, s. 32. 34 Banki 1999. Raport o sytuacji ekonomicznej banków przygotowany przez fundacj´ Edukacji i Badaƒ Bankowych na zlecenie Zwiàzku Banków Polskich. Warszawa 2000, s. 30. 35 Ustawa z dnia 14 grudnia 1994 r. o Bankowym Funduszu Gwarancyjnym (Dz.U. z 1999 r., nr 40, poz. 391 z póên. zm.). BANK I KREDYT c z e r w i e c 2 0 0 2 rentownoÊç. Z jednej strony sà to obcià˝enia natury fiskalnej, wynikajàce z faktu, ˝e bank jest przedsi´biorstwem i musi p∏aciç podatki na takich samych zasadach, jak inne podmioty gospodarcze. Jest wi´c podatnikiem podatku dochodowego od osób prawnych oraz podatków lokalnych. Nale˝y w tym miejscu podkreÊliç, ˝e stawka w podatku dochodowym, pomimo jej ciàg∏ego zmniejszania, jest zbyt wysoka i nie sprzyja tak potrzebnemu bankom wzrostowi kapita∏ów w∏asnych. Ponadto, wysoka stawka w podatku dochodowym zmniejsza dochody banków, a tym samym zmniejsza wielkoÊç Êrodków na ich rozwój, wprowadzanie nowoczesnych technologii iproduktów. Mniejsze znaczenie majà p∏acone przez banki podatki lokalne – od nieruchomoÊci i podatek od Êrodków transportowych. Skala tych obcià˝eƒ jest znikoma w porównaniu z obcià˝eniami podatkiem dochodowym. Z drugiej strony bank - z uwagi na specyficzny charakter dzia∏alnoÊci - ponosi innego typu obcià˝enia, o charakterze parapodatkowym. Nale˝y do nich zaliczyç rezerwy obowiàzkowe w NBP i sk∏adki na rzecz Bankowego Funduszu Gwarancyjnego. Najpowa˝niejszym obcià˝eniem z tej grupy sà rezerwy obligatoryjne. Obowiàzek utrzymywania Êrodków na nieoprocentowanym rachunku w NBP powoduje znaczne zmniejszenie przychodów banku oraz istotnie obni˝a ich rentownoÊç. Ponadto poziom stóp rezerwy obligatoryjnej, na tle poziomu stawek obowiàzujàcego w Unii Europejskiej, by∏ i nadal jest stosunkowo wysoki. Dodatkowo, p∏acenie obowiàzkowych sk∏adek na rzecz BFG równie˝ obcià˝a banki: szczególnie by∏o to widoczne w 2000 r. po upadku Banku Staropolskiego SA. Bioràc pod uwag´ konstrukcj´ obcià˝eƒ fiskalnych banków, mo˝na zauwa˝yç, ˝e banki majà ograniczonà mo˝liwoÊç wp∏ywu na wysokoÊç tych obcià˝eƒ, co wynika z charakteru dzia∏alnoÊci, jakà prowadzà. Bank mo˝e jedynie - poprzez aktywnie prowadzonà polityk´ w sferze podatków - a szczególnie podatku dochodowego, wp∏ywaç na wysokoÊç obcià˝eƒ z tego tytu∏u. Instrumentem, który bank mo˝e wykorzystaç w celu obni˝enia wysokoÊci p∏aconego podatku, sà m.in. amortyzacja i wykorzystanie na zasadach praw nabytych ulgi inwestycyjnej. Jednak te instrumenty odgrywajà marginalnà rol´. W przypadku amortyzacji wynika to z faktu, ˝e bank nie posiada du˝ego rzeczowego majàtku trwa∏ego. Wykorzystanie ulgi inwestycyjnej jest zaÊ mo˝liwe tylko przez podatników, którzy majà prawo do kontynuacji odliczeƒ wydatków inwestycyjnych na inwestycj´ rozpocz´tà przed dniem 1 stycznia 2000 r. w zakresie i na zasadach okreÊlonych w ustawie. Wydatki na inwestycje, które rozpocz´to po 1 stycznia 2000 r., nie podlegajà odliczeniu od podstawy opodatkowania. Powy˝sze zmiany w podatku dochodowym od osób prawnych wynikajà z potrzeby stworzenia czytelnego, stabilnego i przewidywalnego systemu podatkowego. W przesz∏oÊci nie zawsze system ten by∏ przejrzysty i przewidywalny, co zwi´ksza∏o niepewnoÊç przy podejmowaniu decyzji d∏ugookresowych. Ma∏o precyzyjne Prawo 69 zapisy ustawowe - np. dotyczàce uznania za koszt uzyskania przychodów nale˝noÊci odpisanych jako nieÊciàgalne oraz rezerw celowych tworzonych na pokrycie nale˝noÊci „... których nieÊciàgalnoÊç zosta∏a uprawdopodobniona..." - powodowa∏y mo˝liwoÊç ich rozbie˝nej interpretacji i rodzi∏y konflikty mi´dzy bankami a organami podatkowymi. W toczàcej si´ dyskusji nad docelowym systemem podatkowym cz´sto podkreÊlano, ˝e nale˝y system ten uproÊciç. Zmniejszy∏oby to niebezpieczeƒstwo powstania przypadkowych b∏´dów w rozliczaniu zobowiàzaƒ podatkowych, a tak˝e pozwoli∏oby na obni˝enie kosztów zwiàzanych z naliczaniem wysokoÊci podatku. Uproszczenie systemu podatkowego wià˝e si´ z redukcjà stawek podatkowych i likwidacjà ulg, w tym równie˝ ulgi inwestycyjnej. Ârodowisko bankowe popiera takie rozwiàzanie. Wynika to z faktu, ˝e korzystanie z ulg jest obwarowane wieloma warunkami, które musi spe∏niç podatnik – bank, aby móg∏ z danej ulgi skorzystaç. Ponadto, w przypadku istnienia ulg powstaje niekiedy ryzyko zwiàzane z utratà prawa do skorzystania z odliczeƒ z tytu∏u ulgi i koniecznoÊci poniesienia przez podatnika dodatkowych sankcji finansowych. Korzystniejsze wydaje si´ wi´c zlikwidowanie ulg, w tym ulgi inwestycyjnej, w zamian za stopniowe obni˝anie stawki podatkowej. Ten kierunek zmian jest ju˝ widoczny w polityce fiskalnej paƒstwa. Od 1997 r. stawki w podatku dochodowym od osób prawnych zosta∏y obni˝one z poczàtkowo obowiàzujàcej wysokoÊci 40% dochodu w 1996 r. do 28% w 2001 r. Ustawa o podatku dochodowym od osób prawnych przewiduje dalszà redukcj´ stawek do poziomu 22 % podstawy opodatkowania w 2004 r. Ponadto zgodnie z zapowiedzià Ministerstwa Finansów, od 1 stycznia 2000 r. zlikwidowano ulg´ inwestycyjnà. Rozwiàzania te sà dyskusyjne, poniewa˝ likwidacja ulg powoduje wzrost obcià˝enia z tytu∏u podatku dochodowego, obni˝enie stawki podatku niekoniecznie musi zaÊ w pe∏ni zrekompensowaç likwidacj´ ulg. Dlatego te˝ istnieje uzasadniona potrzeba dalszych zmian w zakresie podatku dochodowego od osób prawnych. Korzystne by∏oby równie˝ zbli˝enie rozwiàzaƒ prawa bilansowego i prawa podatkowego. Rozbie˝noÊci mi´dzy definicjà kosztów uzyskania przychodu oraz przychodów w uj´ciu bilansowym i podatkowym sà doÊç du˝e, a ich istnienie powoduje trudnoÊci w prawid∏owym ustalaniu wymiaru podatku. Nale˝y równie˝ zwróciç uwag´, ˝e polskie prawo podatkowe b´dzie nowelizowane z uwagi na wymogi stawiane w tej kwestii Polsce przez Wspólnot´ Europejskà. Jednym z istotnych warunków przyj´cia Polski do Unii Europejskiej jest ujednolicenie przepisów prawnych w zakresie podatków bezpoÊrednich, w tym tak˝e podatku dochodowego od osób prawnych. Postuluje si´ równie˝, aby przekszta∏ciç istniejàcy podatek dochodowy od osób prawnych w podatek od spó∏ek, tak aby zapewniç 70 Prawo jednakowe warunki funkcjonowania przedsi´biorstw w ramach wspólnego rynku i uniemo˝liwiç przerzucanie dochodów do krajów, gdzie warunki opodatkowania sà korzystniejsze. Ponadto, wprowadzony ostatnio podatek od dochodów kapita∏owych, do których zalicza si´ m.in. odsetki z lokat bankowych, równie˝ spowoduje wzrost BANK I KREDYT c z e r w i e c 2 0 0 2 kosztów w bankach, które b´dà odpowiedzialne za naliczenie i odprowadzenie nale˝nego podatku. W konkluzji nale˝y stwierdziç, ˝e jedynà mo˝liwoÊcià zmniejszenia obcià˝eƒ fiskalnych banków jest obni˝enie stopy rezerwy obligatoryjnej i kontynuacja zmian w podatku dochodowym od osób prawnych, a w szczególnoÊci dalsze obni˝anie stawki w tym podatku. Bibliografia Literatura 1. M. Arnold: Prawnofinansowe problemy podatku dochodowego od osób prawnych w bankowoÊci. Warszawa 1997 Instytut Studiów Podatkowych. 2. M. Go∏ajewska, M. Józefowska, P. Wyczaƒski: Sytuacja finansowa banków w 1999 r. Materia∏y i Studia NBP nr 98, Warszawa 2000. 3. R. Kosmalski: Opodatkowanie banków. W: Encyklopedia Prawa Bankowego. Praca pod red. W. Pyzio∏a. Warszawa 2001 PWN. 4. J. Mroczkowska-Proczka: Sterowanie kosztami banku komercyjnego w Êwietle obcià˝eƒ podatkiem dochodowym. W: Finanse, banki i ubezpieczenia w Polsce u progu XXI wieku. Tom II: BankowoÊç. Praca pod red. E. Czerwiƒskiej. Materia∏y konferencyjne, Poznaƒ 2000. 5. M. Olech: Opodatkowanie osób prawnych w 2001 r. Najwa˝niejsze zmiany w ustawie. http:// www.INFOR..pl 6. Podatek dochodowy od osób prawnych. Warszawa 2001 C.H.BECK. 7. J. Âwiderski: Finanse banku komercyjnego: nowe regulacje, standardy, przepisy. Warszawa 1999 Biblioteka Mened˝era i Bankowca. 8. W. Wàsowski: Zarys ekonomiki banku komercyjnego. Pi∏a 1999 Korporacja Romaniszyn. 9. W. Wàsowski: Podatek dochodowy w banku. „Bank” nr 3/1998. 10. P. Wyrzykowski: Opodatkowanie rezerw celowych. „Prawo bankowe” nr 10/2000. 11. M. Zalewska: Wp∏yw wybranych regulacji zewn´trznych na dzia∏alnoÊç polskich banków. Warszawa 1999 SGH. 12. M. Zalewska: System rezerw obowiàzkowych w Êwietle regulacji unijnych i polskich. Studia i Prace SGH, Warszawa 2000. Wa˝niejsze akty prawne 1. Rozporzàdzenie Ministra Finansów z dnia 10 grudnia 2001 r. w sprawie zasad tworzenia rezerw na ryzyko zwiàzane z dzia∏alnoÊcià banków (Dz.U. nr 149, poz. 1672). 2. Uchwa∏a Komisji Nadzoru Bankowego nr 13/98 z dnia 22 grudnia 1998 r. w sprawie zasad tworzenia rezerw na ryzyko zwiàzane z dzia∏alnoÊcià banków (Dz.Urz. NBP nr 29, poz. 65). 3. Uchwa∏a Komisji Nadzoru bankowego nr 8/1999 z dnia 22 grudnia 1999 r. w sprawie zasad tworzenia rezerw na ryzyko zwiàzane z dzia∏alnoÊcià banków (Dz.Urz. NBP nr 26, poz. 43). 4. Uchwa∏a nr 10/98 Zarzàdu NBP z dnia 5 czerwca 1998 r. w sprawie zasad i trybu naliczania i utrzymywania rezerwy obowiàzkowej ( Dz.Urz. NBP nr 12, poz. 23). 5. Uchwa∏a nr 36/28/PPK/1999 Zarzàdu NBP z dnia 25 czerwca 1999 r. w sprawie emisji przez Narodowy Bank Polski obligacji przeznaczonych dla banków w zwiàzku z obni˝eniem stóp rezerwy obowiàzkowej (Dz.Urz. NBP nr 15, poz. 23). 6. Uchwa∏a nr 12/99 Rady Polityki Pieni´˝nej z dnia 21 lipca 1999 r. w sprawie stopy rezerwy obowiàzkowej banków (Dz.Urz. NBP z 1999 r., nr 15, poz. 24). 7. Ustawa o podatkach i op∏atach lokalnych z dnia 12 stycznia 1991 r. (Dz.U. nr 9, poz. 31 z póên. zm.). 8. Ustawa z dnia 15 lutego 1992 r. o podatku dochodowym od osób prawnych.( Dz.U. z 1993 r. nr 106, poz. 482 z póên. zm.). 9. Ustawa z dnia 29 wrzeÊnia 1994 r. o rachunkowoÊci ( Dz.U. z 1994 r. nr 121, poz. 591 z póên. zm.). 10. Ustawa z dnia 14 grudnia 1994 r. o Bankowym Funduszu Gwarancyjnym (Dz.U. z 1999 r., nr 40, poz. 391 z póên. zm.). 11. Ustawa z dnia 29 sierpnia 1997 r. Prawo bankowe (Dz.U. z 1997 r. nr 140, poz. 939 z póên. zm.). Inne materia∏y 1. Banki 1999. Raport o sytuacji ekonomicznej banków przygotowany przez Fundacj´ Edukacji i Badaƒ Bankowych na zlecenie Zwiàzku Banków Polskich. Warszawa 2000. 2. Banki 2000. Raport o sytuacji ekonomicznej banków przygotowany przez Fundacj´ Edukacji i Badaƒ Bankowych na zlecenie Zwiàzku Banków Polskich. Warszawa 2001. Summaries 71 BANK I KREDYT c z e r w i e c 2 0 0 2 Budget Policy in the Euro Zone (Part I) Leokadia Or´ziak The Euro zone has been in operation since January 1, 1999. It comprises twelve EU countries which are full members of the Economic and Monetary Union. These countries have given up, in favour of the European Central Bank, their sovereign rights to conduct the monetary policy. This policy is now uniform for all the member countries.In contrast, budget policy has remained in the hands of the national governments, and remains decentralised. This involves many potential threats to a smooth functioning of the common currency area. In order to minimise these, the Maastricht Treaty includes provisions aimed at preventing excessive deficits in the budgets of the member countries. It also provides for a procedure to apply to the countries which allow a serious deficit to arise. The so-called Growth and Stability Pact lays down a set of sanctions which may be used if a country refuses to reduce its budget deficit. Non-Keynesian Effects of Fiscal Policy Tightening Andrzej Rzoƒca In spite of ample empirical evidence to low taxation levels and sound public finance as the necessary conditions for long-term growth, economists disagree as to the short-run effects of fiscal impulses. Growth rates in EU countries, notwithstanding the improvement in public finances, have remained rather low over the past decade. This has provided new arguments for the Keynesians. At the same time, the experience of many economies shows that a fiscal impulse may cause effects directly opposite to those envisaged by the Keynesian model. .The first part of the paper describes the effects of a fiscal policy tightening in the light of economic theory. In particular, the author discusses the impact on private consumption, domestic demand and the real product. This is done first within the Keynesian and then the neoclassical framework. Next the paper considers the effects of temporary restrictions on public spending in the light of the real business theory. The second part presents the findings of selected empirical research on non-Keynesian effects of a fiscal tightening. The Making of a Single EU Financial Market - Current Status and Outlook Ma∏gorzata Janicka The advent of the euro initiated a new stage in the economic history of the European Union countries. The introduction of the common currency does not mean that the Economic and Monetary Union is complete - it still lacks a single financial market, which is one of the conditions to its creation. The EU countries want to change this: according to the plans, a common financial market is to take off by 2005. In 1999, the European Commission presented a paper on the financial services sector, including a plan 72 Summaries for introducing changes. According to the paper, the most important measures on the way to a single financial market are as follows: - providing the European Union with appropriate legal instruments; - abolishing any barriers still existing in the capital market, so as to reduce the cost of capital in the European market; - the introduction of appropriate protection for investors; - tightening the cooperation of the supervising bodies; - the integration of the financial market infrastructure. The Financial Services Action Plan (FSAP) lists measures to be taken in order to implement a single financial market, including over 40 laws to be adopted. BANK I KREDYT c z e r w i e c 2 0 0 2 Besides the document mentioned above, 2000 saw the publication of the "Initial Report of the Committee of Wise Men on the regulation of the European Securities Markets", the Committee working under the direction of A. Lamfalussy. The report presented an analysis of the current development stage of the European securities market, describing the barriers to its quick and effective integration. In the following year, a follow-up report was released, including a draft plan of a comprehensive reform of the law-making process in the EU financial market. After many discussions, the main recommendations resulting from the two reports have been approved by the EU. This opens the way to establishing a single securities market, and, in the next step, a single European financial market. The Institutions of the Polish Financial Market Piotr Zapadka The notion of financial market institutions comprises many categories of agents. These include agents managing the funds entrusted to them by third parties and dealing in broadly understood transactions in financial instruments. Others include guarantee funds, financial intermediaries and the central bank, whose statutory responsibility is to secure the liquidity of the entire monetary system. The author outlines the institutions operating in the Polish financial market, giving a brief overwiev of the key problems of this market. The following organisations have been covered: 1) banks, SKOK cooperative credit associations and the Bank Guarantee Fund; 2) insurance companies and the Insurance Guarantee Fund; 3) investment funds; 4) pension funds; 5) brokerage houses; 6) the National Depositary for Securities. In the author’s assessment, the institutions of the Polish financial market, in spite of certain shortcomings, generally meet the standards of world financial markets. The official documents of the Polish Government concerning the country’s adaptation to the requirements of the single EU market recommend that the Polish institutions should radically improve their performance; a need to strengthen them with more capital is also pointed out. No changes however are required to the institutions themselves. Thus in the pre-accession period Poland needs a policy in support of restructuring, consolidation and privatisation of financial institutions, also through the involvement of foreign investors. These efforts should result in an increased efficiency of the sector, which would prepare it for the competition from the EU. BANK I KREDYT c z e r w i e c 2 0 0 2 Summaries 73 The Objectives and Role of Foreign Exchange Law In the Age of Currency Crises Micha∏ Kubicz The main purpose of foreign exchange law is to protect the so called "foreign exchange interest" of the state. After the turmoil of the past decade and the spate of currency crises occurring almost simultaneously in different parts of the world, protecting this interest should mean being able to arrest any negative trends which might result in a crisis. Another function of foreign exchange law is to introduce mechanisms which, if a crisis does happen, create administrative barriers to capital outflow. Foreign exchange law is not and cannot be a wonder remedy eliminating any eventuality of a currency crisis. However, in specific situations, appropriate regulations may greatly compound the effect of strictly economic measures aimed at combatting the crisis. Poland is currently in the middle of a debate over modifications to its foreign exchange law, which could be introduced in the course of its harmonisation with EU law. It may be a good time to consider the purpose of the current regulatory restrictions to capital movement, and, even more importantly, their effectiveness. In the author’s opinion, many restrictions resulting from the current law are badly constructed. Therefore the basic functions of foreign exchange law – to protect the country’s foreign exchange interest - is not fulfilled. Profitability Analysis of Indexed and Foreign Curency Loans under Volatile Currency Market Conditions Adam Adamczyk, Jolanta Iwin The paper deals with the profitability of loans denominated in a foreign currency or indexed with the changes of the exchange rates of a foreign currency versus the zloty. This is done against the background of the current trends in the Polish currency market. The method assumed in the paper is to identify the threshold level of the exchange rate of the indexation currency at which the cost of a zloty and currency denominated loan is identical. Having established this, the author indentifies the key factors affecting the profitability and risk levels of the instruments under analysis, such as the term of the loan, foreign vs. domestic interest rate differentials, the expected time of a slump in the value of the domestic currency. The direction and strength of the relations have been also described. How to Segment the Market? Miros∏awa Kaczmarek There are two key elements to the process of market segmentation: the criteria and the method applied in dividing the customer base into segments. With respect to individual customers, banks tend to use a simplified segmentation method based on a single criterion. Most often this criterion is the customer’s income, as it directly affects his/her financial involvement with the bank. However, extensive customer databases banks have at their disposal, which offer not only the demographic and economic profile of the customer but also reveal the patterns in his use of banking services, provide an opportunity to introduce a multi-criterion market segmentation. There exist specific instruments to achieve this, including the Ward method, which is a type of cluster analysis. The paper describes the procedure for its application and an empirical example of segmentation based on it. 74 Summaries BANK I KREDYT c z e r w i e c 2 0 0 2 System of Fiscal Liabilities of the Banks in Poland. Legal and Financial Aspects Marzena Wrona The article is devoted to financial issue related to bank’s liabilities which include both tax and non-tax burdens. First group constitutes liabilities of fiscal nature resulting from the fact that a bank is company and is subject to taxes on the same rules as other economic entities. Bank is an income–taxes payer on legal entities and is subject to local taxes, in particular tax on property and tax on vehicles. Second group of financial liabilities constitutes two non-tax liabilities, appropriate only for banks. It contains: obligatory reserve and charges for Bank Guarantee Fund. The article presents an in-depth analysis of abovementioned financial liabilities of banks, manner of determining an amount of liabilities and their significance for banks.
