Polska europejska czy narodowa? | Pol-Int

Pol-Int
Polska europejska czy narodowa?
Data opublikowania: 25.02.2015
Zrecenzował(a) dr Marta Brzezińska
Redakcja naukowa mgr Urszula Kieżun
Maria Jarosz sytuuje swoją najnowszą publikację w wyraźnym kontekście wcześniejszych książek, z których
każda wpisuje się w zaplanowany przez autorkę pejzaż analiz i interpretacji polskiej sytuacji społecznej,
dokonywanych samodzielnie oraz przy współpracy innych autorów. Panorama Polski po transformacji
systemowej byłaby w tym ujęciu projektem wieloletnim, wspartym na wcześniejszych badaniach
socjologicznych autorki, zakrojonych zawsze z uwzględnieniem szerokiego spektrum zjawiska i metod.
Polska europejska czy narodowa?, kontynuując ten badawczy zamysł, składa się z ośmiu rozdziałów, wstępu oraz
podsumowań. We wprowadzeniu do całego opracowania, znacząco opatrzonym podtytułem Dwie czy trzy Polski
– autorka sygnalizuje wiele z zagadnień, które będą przedmiotem książki, tj. m.in. sytuacja społeczno-polityczna
z uwzględnieniem problematyki wykluczenia, kontekst przeszłości, będący punktem odniesienia dla diagnozy
współczesności, czy też swego rodzaju rozszczepienie (narodowy i europejski aspekt), podziały i napięcia – które
będą zajmowały redaktorkę i autorów tomu chyba najmocniej na przestrzeni całego opracowania.
Wydaje się, że zagadnienia zgromadzone w publikacji można interpretować na dwóch poziomach. Idąc za
sugestią tytułu całości – autorzy będą identyfikowali narodowy poziom działalności państwa i funkcjonowania
społecznego a także poziom europejski, czyli konsekwencje i kierunki rozwoju związane z przynależnością Polski
do europejskich struktur. Relację między tymi dwoma obszarami rozumieć można w sposób praktyczny,
skupiając się na konsekwencjach funkcjonowania kraju w ramach europejskiej współpracy lub też można ją
postrzegać symboliczne, w kontekście dyskusji o tożsamości, dziedzictwie historycznym i wyborach
politycznych.
Problematyka polskiego sporu, sygnalizowanego przez Jarosz – czyli podziału na dwie (a właściwie trzy) Polski,
jest jednak także przede wszystkim kwestią polityczną, i która pociągając za sobą inne niespójności niczym
motyw przewodni powraca, by wybrzmiewać obserwowana z różnych perspektyw. Autorkę bowiem zajmuje nie
tylko kwestia podziałów ekonomicznych, lecz także podział społeczeństwa, którego strukturę można szkicować z
punktu widzenia polityki, wzdłuż granicy elektoratów partii politycznych. To podział na trzy grupy, trzy tytułowe
Polski: racjonalną, proeuropejską część społeczeństwa, część skupioną wokół partii o charakterze narodowym,
prawicowym, a także jak przytacza Jarosz, na liczącą blisko 50 procent grupę obywateli biernych, nie biorących
udziału w wyborach, niezaangażowanych. Podział polityczny, w zasadzie stały i oparty na opozycjach między
partiami politycznymi (Platforma Obywatelska oraz Prawo i Sprawiedliwość), charakteryzuje również relację
między obywatelami a władzą polityczną w ogóle; konflikt polityczny i opozycje mają swoje konsekwencje w
innych dziedzinach.
Społeczny system naczyń połączonych funkcjonuje w ścisłej relacji wobec polityki, w której odbijają się głębsze
warstwy konfliktu, światopoglądowe, czy o charakterze historycznego dziedzictwa (tożsamość narodowa).
Napięcia polityczne, zakorzenione w sporach o tożsamość, dołączają do obciążeń związanych ze zmianami
transformacyjnymi i włączeniem w struktury unijne.
Pierwszy rozdział publikacji autorstwa Adama Daniela Rotfelda Europejskie pojednanie? Narodowe konflikty –
międzynarodowe rozwiązania, dotyczy tak samo sporów, co prób i sposobów wypracowania mechanizmów ich
łagodzenia i zapobiegania im – odczytywanych w planie historycznym, dość szerokim, dotyczącym krajów
Europy Środkowo-Wschodniej (w tym Polski i jej relacji z sąsiadami). Artykuł kończy refleksja niezwykle aktualna,
bo dotycząca konfliktu na Ukrainie, który uderza, jak podkreśla Rotfeld, w zaufanie i poszanowanie reguł,
będące podstawą wypracowanych w Europie porozumień i relacji, a także podważając niejako dotychczasowy
wysiłek i prace nad utrzymaniem kompromisów.
Artykuł Marii Jarosz Przejawy wykluczenia we współczesnym społeczeństwie wyraźnie akcentuje z kolei perspektywę
nierówności i wykluczenia. Jednym z proponowanych ujęć, mniej oczywistych niż nierówność w dostępie do
edukacji, czy wykluczenie z przyczyn ekonomicznych, jest wykluczenie właśnie w kontekście politycznym, które
rozpatruje Jarosz w kontekście kultury konfliktu, sporu o polskość i antagonizmów w ramach wspólnej pamięci
przeszłości. Problematyka przeszłości komunistycznej (archiwa służb bezpieczeństwa i lustracja) stała się
narzędziem w bieżącej walce politycznej i sposobami nakreślenia na nowo linii podziału na „swoich" i „obcych",
zdrajców i patriotów, środkiem stygmatyzacji i nowego wykluczania.
Do problemu konfliktu wewnątrz polskiej tożsamości nawiązuje także Adam Leszczyński w Mohery i lemingi. Dwa
modele polskiej tożsamości. Badacz koncentruje się na tradycji podziału, którego korzenie sięgają wieku XVIII, a
który powraca dziś w nowej, także medialnej, odsłonie ze stowarzyszeniem nowej retoryki. Konflikt między
„moherami" i „lemingami", to nowy kostium dawnego sporu między patriotami, wartościami „polskimi" i
katolickimi, a cudzoziemskością, odrzuceniem tradycji i obyczaju na rzecz fascynacji obcymi zwyczajami i
normami (i ich przenoszeniem na miejscowy grunt). W ujęciu Leszczyńskiego spór ten, podział na dwie Polski,
jest w istocie sporem o nowoczesność i modernizację.
Diagnozy podejmuje się również Krzysztof Jasiecki w tekście Kryzys strefy euro jako test modeli kapitalizmu. Co z
Polską? Autor rozważa niezwykle dokładnie ekonomiczne uwarunkowania kryzysu, który stanowi niejako punkt
wyjścia dla prześledzenia wariantów systemu kapitalistycznego, konteksty implementacji, specyfikę gospodarek
w Europie Środkowo-Wschodniej w szerokim kontekście. Efekt kryzysu w sytuacji polskiej wiąże się wciąż z
powracającymi pytaniami o realizację reform, dokonanie wyboru w zakresie modelu kapitalizmu, oraz strategii
polityki gospodarczej. Relacja wobec integracji europejskiej jako kontekst polityki rozwoju stanowi istotę
artykułu Marka W. Kozaka Deklarowane a rzeczywiste priorytety rozwoju. Kozak śledzi pęknięcia, napięcia w
ramach ocenianych wskaźników, zwraca uwagę na rozbieżności i słabości, obszary niewykorzystane, pominięte
w ramach polskiej implementacji rozwojowej strategii w zgodzie z wypracowanymi na unijnym forum
priorytetami. Artykuł ma charakter nawet nieco demaskatorski wobec oficjalnej, używanej przez krajowe
instytucje, europejskiej retoryki (np. w zakresie innowacyjności); autor na bazie konkretnych projektów
diagnozuje implementację programów, środków finansowych i ustalanie priorytetów w zakresie polityki
spójności. Marta Danecka w tekście Polityka społeczna w aspekcie międzynarodowym również akcentuje
europejski wzorzec działania, tym razem w obszarze polityki społecznej (europejskie założenia polityki, sugestie
dla państw członkowskich, realizacja w Polsce na przykładach i w ramach dokumentacji strategii polityki
społecznej).
Kolejnym elementem niezmiernie istotnym z punktu widzenia problemów i kwestii ważnych z punktu widzenia
przeobrażeń na scenie społecznej jest kwestia polityki migracyjnej, której uwagę poświęca Maciej Duszczyk w
artykule Polityka migracyjna na rozdrożu. Między emigracją a imigracją. Wśród poruszanych kwestii znalazły się
m.in. problemy niewystarczająco nakreślonej strategii migracyjnej, skala polskiej emigracji i imigracji (oraz
rozpatrzenie tych dwóch procesów w kontekście korzyści i strat).
Nie licząc konkluzji, publikację zamyka artykuł Zbigniewa Mikołejki Kościół narodowy czy uniwersalny?, którego
autor koncentruje się na analizie relacji między Kościołem polskim a tożsamością narodową, rozumianą jako
część projektu narodowego katolicyzmu. Napięcia, pęknięcia, obszary pomiędzy, paradoksy śledzić można
choćby tropami wykluczenia elementów i idei nieprzynależących do modernistycznego dziedzictwa Kościoła w
Polsce, ale też w planie szerszym, gdzie europeizm i narodowość przedstawiane są w kontekście m.in. tradycji
Kościoła katolickiego i przemian jego idei w ogóle, czy przemian kultury współczesnej.
Mam wrażenie, że publikacja Polska europejska czy narodowa? ukazuje się w bardzo dobrym czasie – czasie
kryzysów, nowych konfliktów w Europie oraz w kontekście pogłębiających się polskich sporów politycznych,
które wpływają nieuchronnie na kształt przyjmowanych strategii w wielu dziedzinach funkcjonowania państwa i
życia społecznego. Procesy te nie odbywają się w izolacji, powstają na skutek działań i pewne działania wywołują
– na te aspekty zwracają uwagę autorzy książki pod redakcją Marii Jarosz, z uwzględnieniem wielu perspektyw i
nierzadko bardzo dobitnie. Inspirowana dziesięcioleciem Polski w Unii Europejskiej publikacja daleka jest od
publicystycznych, skrajnych często twierdzeń, cechuje ją duży namysł i poczucie dystansu. Zdecydowanie więcej
tu jednak niepokojących analiz z wieloma znakami ostrzegawczymi, zwiastunami rosnących problemów niż
entuzjastycznego podsumowania sukcesów. Rozpięcie problematyki w szerokich, choć bardzo konkretnych
ramach – między europejskim kontekstem (nie tylko rozumianego jako związanego z przystąpieniem Polski do
europejskich struktur) a kontekstem narodowym, lokalnym (w różnych wymiarach) pozwala na obserwację i
analizę powstających relacji wielowymiarowo. Autorzy nie tracą jednak nigdy z pola widzenia newralgicznych
miejsc zetknięcia polskiej tożsamości i specyfiki, europejskich formuł oraz ogólnoświatowej sytuacji.
__
Sposób cytowania:
Marta Brzezińska: Recenzje: Maria Jarosz (red.): Polska europejska czy narodowa?, 2014, w: https://www.polint.org/pl/publikationen/polska-europejska-czy-narodowa#r1906.