PUSZCZA BORECKA

PUSZCZA BORECKA
Puszcza Borecka, o powierzchni około 230 km², położona jest na wschód od jeziora Mamry,
na granicy Wzgórz Szeskich i Pojezierza Ełckiego. Stanowi największy kompleks leśny na
Pojezierzu Ełckim. Lasy Puszczy porastają pagórkowaty teren, gdzie lokalnie różnice wysokości
dochodzą do 90 m – kulminację stanowi Lipowa Góra, 223 m n. p. m.
Wartość Puszczy Boreckiej dla zachowania pełnego zróżnicowania zasobów leśnych
siedlisk przyrodniczych, w szczególności grądów na niżu polskim, jest porównywalna z Puszczą
Białowieską.
1. Geologia, rzeźba terenu
2. Klimat
3. Wody
4. Flora
4.1. Zbiorowiska roślinne lądowe
4.2. Zbiorowiska roślinne szuwarowe i wodne
4.3. Porosty
4.4. Gatunki roślin chronionych i rzadkich
5. Fauna
5.1. Ssaki
5.2. Ptaki
6. Rezerwaty
6.1. Rezerwat Borki
6.2. Rezerwat przyrody Wyspa Lipowa na Jeziorze Szwałk Wielki
6.3. Rezerwat Mazury
6.4. Rezerwat Lipowy Jar
7. Szlaki turystyczne
1. Geologia, rzeźba terenu
Obszar Puszczy Boreckiej ukształtował się w czwartorzędzie. Puszcza Borecka leży w strefie
moreny pagórkowatej i częściowo czołowej. Decydujące znaczenie dla obecnego krajobrazu miało
zlodowacenie bałtyckie, zwłaszcza ostatnia jego faza – pomorska. Występują tu liczne wzgórza
morenowe i pomiędzy nimi głęboko wcięte wytopiska. Brak jest wyraźnie ukształtowanych ciągów
morenowych. Najczęściej są to pojedyncze, porozcinane wzgórza, zbudowane zwykle z gliny
zwałowej, często z wkładkami żwiru lub piasku. We wschodniej części Puszczy przeważają piaski
zwałowe, często pylaste lub żwirowe. W części zachodniej występują iły, szczególnie rozległe w
okolicach Diablej Góry.
W południowej części Puszczy występuje zespół dużych jezior rynnowych, poprzedzielanych wzniesieniami morenowymi. Licznie występują strumienie o wartkim nurcie, płynące dnem
erozyjnych dolin, zasilane przez liczne źródliska.
1
2. Klimat
Klimat Puszczy kształtowany jest oddziaływaniem kontynentalnym i należy do zimniejszych w
Polsce. Temperatura średnioroczna to około 6°C (styczeń -4,8°C i lipiec +17°C). Opady na
wyniesieniach morenowych są na poziomie 700 mm.
3. Wody
Obszar Puszczy Boreckiej położony jest w zlewisku Bałtyku, na dziale wodnym Biebrzy i Węgorapy.
Większość obszaru Puszczy leży w zlewni rzeki Ełk. Jedynie jej północno-zachodnie fragmenty
odwadnia Gołdapa i bezpośrednio Jeziora Mazurskie. Sieć rzeczna jest dobrze rozwinięta. Występują
tu liczne, zasilane przez źródliska małe cieki, z których największy to Czarna Struga. Poza tym,
podczas wezbrań wiosennych i letnich teren ten odwadniają cieki okresowe. Ze względu na duże
spadki terenu wiele cieków ma charakter strumieni górskich (wśród nich wspomniana – Czarna
Struga). Istnieje rozbudowana sieć kanałów melioracyjnych;, są one jednak stare i nie do końca
wypełniają swoje zadanie. Znajduje się tu też wiele torfowisk, przeważnie wysokich i przejściowych.
Charakterystyczna jest duża ilość naturalnych wypływów wód powierzchniowych oraz liczne jeziora
(około 30) pochodzenia polodowcowego. Do największych należą: Szwałk Wielki, Łaźno,
Litygajno, Pilwąg, Łękuk. Najczęściej są to jeziora rynnowe, chociaż występują też oczka
polodowcowe jak Dubinek czy Wolisko.
4. Flora
Puszcza Borecka pośród rolniczego krajobrazu Mazur jest swoistą wyspą – zwartym
kompleksem lasów liściastych i mieszanych. Obszar ten odznacza się przewagą gleb ciężkich, często
zabagnionych, wytworzonych z glin zwałowych. Żyzne i dobrze nawodnione gleby sprzyjają
bogactwu flory i różnorodności biocenoz, które zachowały znaczny stopień naturalności. Lasy są tu
wysokopienne, bogate w gatunki z bujnie rozwiniętą warstwą podszytu i obfitym runem.
Roślinność Puszczy posiada cechy charakterystyczne dla Działu Północnego (według
podziału geobotanicznego Szafera), co zaznacza się między innymi przewagą świerka pospolitego i
brakiem buka zwyczajnego. Wyraźnie zwiększona jest ilość gatunków borealnych (północnych)
oraz występują zbiorowiska roślinne o charakterze subborealnym. Podstawowymi gatunkami
lasotwórczymi są: dąb szypułkowy Quercus robur, grab zwyczajny Carpinus betulus, lipa
drobnolistna Tilia cordata, jesion wyniosły Fraxinus excelsior, świerk pospolity Picea abies, olsza
czarna Alnus glutinosa, klon zwyczajny Acer pseudoplatanus i brzoza omszona Betula pubescens.
Stwierdzono tu około 300 gatunków roślin.
2
4.1. Zbiorowiska roślinne lądowe
Dotychczas stwierdzono tu występowanie 26 zbiorowisk roślinności leśnej w randze zespołu. Do
najbardziej rozpowszechnionych leśnych zespołów roślinnych dzisiejszej Puszczy Boreckiej należą
grądy (Tilio-Carpinetum) i świerkowy las mieszany (Corylo-Piceetum). Mniej pospolicie występują
świerkowe bory mieszane (Calamagrostio arundinaceae-Piceetum, Sambuco racemosi-Piceetum). Stosunkowo często występują wilgotne i torfowcowe bory świerkowe (Querco-Piceetum, Sphagno girgensohnii-Piceetum) i łęgi jesionowo-olszowe (Circaeo-Alnetum). Puszcza jest stosunkowo młodym
lasem, 60% jej powierzchni zajmują drzewostany do 60 lat. Chociaż drzewostany najstarsze, powyżej 100 lat, stanowią około dziesiątej części powierzchni, ich występowanie decyduje o atrakcyjności Puszczy dla ptaków. Niektóre fragmenty drzewostanów mają wiek zbliżony do 150 lat.
W centralnej i zachodniej części Puszczy Boreckiej dominują grądy, zaś bory we wschodniej
części i na południe od jezior Łaźno i Litygajno. Łęgi tworzą wąskie pasma wzdłuż cieków. Olsy
występują nieregularnie na małych powierzchniach, głównie w rejonie jezior Szwałk Wielki, Łaźno i
Pilwąg.
4.2. Zbiorowiska roślinne szuwarowe i wodne
W grupie największych jezior stwierdzono występowanie kilkudziesięciu zbiorowisk
roślinnych, w tym 22 zespoły szuwarowe i 13 zespołów wodnych. Na podkreślenie zasługuje
obecność zespołu ramienicowego Nitellopsidetum obtusae w jeziorze Łaźno. Obecnie wszystkie
gatunki ramienic znalazły się na „Czerwonej liście roślin wymierających i zagrożonych w Polsce”.
Odnotowano także występowanie pojedynczych stanowisk ramienic Chara fragilis w jeziorze
Żabinki. Warto wiedzieć, że ramienice osiedlają się jedynie w wodach czystych i są dobrym
wskaźnikiem zanieczyszczenia środowiska.
W jeziorze Litygajno występuje rzadko w kraju spotykany zespół Potamogetonetum
filiformis z również rzadkimi gatunkami charakterystycznymi: rdestnicą nitkowatą Potamogeton
filiformis, rdestnicą wydłużoną Potamogeton praelongus i rdestnicą alpejską Potamogeton alpinus, a
także rdestnicą ostrolistną Potamogeton acutifolius. Spośród zbiorowisk szuwarowych niezwykle
rzadkim na Pojezierzu Mazurskim jest zespół Scolochloetum festucaceae z gatunkiem charakterystycznym skolochloa trzcinowata Scolochloa festucacea, stwierdzony nad jeziorem Żabinki.
4.3. Porosty
Porosty są organizmami pionierskimi porastającymi korę drzew, kamienie, gleby najbardziej
ubogie. Na świecie znanych jest około 13,5 tysiąca gatunków porostów, z tej liczby w Polsce
występuje około 1600, w tym od 217 do około 240 gatunków porostów objętych ochroną (w
zależności od przyjętej listy gatunków występujących w kraju).
3
Inwentaryzacja porostów rosnących na drzewach w Puszczy Boreckiej wykazała
występowanie 92 gatunków. Dominującą grupę stanowią formy synantropijne. Obok wielu
gatunków pospolitych, rosnących na przydrożnych drzewach, występują także dość licznie rzadkie
gatunki, wymagające szczególnych warunków siedliskowych: Coniocybe furfuracea, Chaenotheca
carthusiae, Calicium salicinum, Biatorella elegans, Baciola luteola. B. melaena, B. incompta, B.
naegelii, Ramalina baltica.
4.4. Gatunki roślin chronionych i rzadkich
Na obszarze Puszczy stwierdzono 38 gatunków roślin chronionych (* oznacza objęte ochroną
częściową):
− bagno zwyczajne Ledum palustre *
− barwinek pospolity Vinca minor
− cis pospolity Taxus baccata
− gnieźnik leśny Neottia nidus-avis
− grążel żółty Nuphar luteum
− grzybienie białe Nymphaea alba
− konwalia majowa Convallaria maialis *
−
kopytnik pospolity Asarum europaeum *
−
kruszczyk rdzawoczerwony Epipactis atropurpurea
− kruszczyk szerokolistny Epipactis latifolia
− kruszczyk błotny Epipactis palustris
− kruszyna pospolita Frangula alnus *
− lilia złotogłów Lilium martagon
− listera sercowata Listera cordata
− listera jajowata Listera opata
− marzanka wonna Asperula odorata *
− miesięcznica trwała Lunaria rediviva
− naparstnica zwyczajna Digitalis grandiflora
−
paprotka zwyczajna Polypodium vulgare *
− pióropusznik strusi Matteucia strutiopteris
− porzeczka czarna Ribes nigrum *
− podkolan biały Platanthera bifolia
− podkolan zielony Platanthera chlorantha
4
− pomocnik baldaszkowaty Chimaphila umbellata
− pierwiosnka lekarska Primula officinali *
− rosiczka okrągłolistna Drosera rotundifolia
− storczyk krwisty Orchis incarnata
− storczyk Fuchsa Orchis fuchsi
− storczyk plamisty Orchis maculata
− sasanka otwarta Pulsatilla patens
− sasanka łąkowa Pulsatilla pratensis
− tajęża jednostronna Goodyera repens
− turówka leśna Hierochloe australis *
− wawrzynek wilczełyko Daphne mezereum
− widłak jałowcowaty Lycopodium annotinum
− widłak goździsty Lycopodium clavatum
− widłak spłaszczony Lycopodium complanatum
− żłobik koralowaty Corallorhiza trifida
Stwierdzono tu również występowanie gatunków rzadkich, takich jak: wolfia bezkorzeniowa
Wolffia arrhiza, sit torfowy Juncus stygius (drugie stanowisko w Polsce), kokoryczka okółkowa Polygonatum verti-cillatum, czerwiec trwały Scleranthus perennis, stokłosa Benekena Bromus Benekenii, skolochloa trzcinowata Scolochloa festucacea, dziurawiec skąpolistny Hypericum montanum i
inne.
5. Fauna
5.1. Ssaki
Bogata rzeźba terenu, różnorodność i naturalność siedlisk stwarzają sprzyjające warunki
rozwoju zwierząt łownych. Występuje tu między innymi żubr Bison bonansus na wolności
(Wolisko), który został osiedlony w Puszczy w 1956 roku i początkowo hodowany był w zamkniętym
ośrodku. W 1962 roku całe stado zostało wypuszczone na wolność. Obecnie żyje tu około 60 osobników.
Są pod ochroną, ale wielkość stada jest regulowana.
Spotykane są tu także duże drapieżniki – ryś i wilk, zaś pospolicie występują małe – lis,
jenot, borsuk, kuna leśna, tchórz i piżmak).
Puszcza ze względu na swój naturalny charakter szaty roślinnej obfituje w drobne ssaki. Lasy
liściaste i mieszane wraz z licznymi zbiornikami wodnymi i obszarami podmokłymi zasiedlane są przez:
5
nornika północnego, nornika burego, nornicę rudą, mysz leśną, smużkę oraz drobne ssaki owadożerne:
rzęsorek, rzeczek, ryjówkę malutką i ryjówkę aksamitną. Obecnie żyje tu 15 łosi, w bagiennych i
wilgotnych, podmokłych lasach. Dzik jest najliczniejszym gatunkiem na tym terenie, liczy bowiem
około 300 osobników. Podobnie jak łoś preferuje podmokłe fragmenty Puszczy Boreckiej. Zając szarak
licznie zamieszkuje tereny otwarte, natomiast zając bielak, pomimo bliskiej odległości Puszczy
Rominckiej, nie był tu obserwowany.
5.2. Ptaki
Stwierdzono występowanie w Puszczy 141 gatunków ptaków, a wśród nich wiele gatunków zagrożonych wyginięciem. Cenną grupą są ptaki drapieżne, wśród nich bielik, rybołów, myszołów,
gołębiarz. Zarejestrowano również obecność bociana czarnego.
W wodach Puszczy żyje 26 gatunków ryb. Pośród nich sieja, sielawa, szczupak, płoć, leszcz oraz
gatunki obce rodzimej faunie takie jak peluga, amur biały, tołpyga pstra.
6. Rezerwaty
− Rezerwat Borki utworzono w 1958 r. w celu zachowania charakterystycznego dla Puszczy
Boreckiej lasu.
− Rezerwat przyrody Wyspa Lipowa na Jeziorze Szwałk Wielki obejmuje fragment lasu
liściastego mieszanego o składzie gatunkowym typowym dla Puszczy Boreckiej.
− Rezerwat Mazury obejmuje fragmenty Puszczy z naturalnymi zbiorowiskami leśnymi i jezioro
stanowiące istotny element przyrodniczego krajobrazu.
− Rezerwat Lipowy Jar obejmuje ochroną fragment puszczy o urozmaiconej rzeźbie, porośnięty
wielogatunkowym lasem liściastym, grądowym.
8. Szlaki turystyczne
– Szlak pieszy zielony (WM-2012-y) od Jasieńca przez Puszczę Borecką, Gołdap, Puszczę
Romincką, kończy bieg w Stańczykach,
– Trasa rowerowa żółta „Przez Piłackie Wzgórza”,
– Trasa rowerowa zielona „Przez Puszczę Borecką do Orłowa”,
– Trasa rowerowa czerwona „Do jezior puszczańskich”,
– Trasa rowerowa czarna „Do żubrów”,
– Szlak pieszy czerwony „Mostami Mazurki i brzegami jezior ku puszczańskim ostępom”.
Opr. Ryszard Dutkiewicz, 2010
6