rozpalony a. rozpalon (1). - Słownik polszczyzny XVI wieku

Słownik polszczyzny XVI wieku - wersja elektroniczna
hasło: ROZPALONY (stan na dzień: 27-09-2015)
www.spxvi.edu.pl
strona 1/4
ROZPALONY (96) part praet pass pf
rozpalony (91), rozpalon (4), rozpalony a. rozpalon (1).
roſ- (75), roz- (21).
Pierwsze o jasne, a pochylone; w formach złożonych -on-; w formach niezłożonych -on-; -on z tekstu
nieoznaczającego ó.
sg m N rozpålony (9), rozpal(o)n (1); ~(praed) -ony (2) GrabowSet, LatHar, -(o)n (1) FalZioł. ◊
G rozpålon(e)go (3). ◊ D rozpålon(e)mu (2). ◊ A rozpålony (8). ◊ I rozpålonym (1). ◊ L rozpålonym
(3). ◊ f N rozpålonå (4), rozpålona (2), rozpålon(a) (1); ~(praed) -onå GórnDworz (2), -ona OpecŻyw
(2). ◊ G rozpålon(e)j (2). ◊ A rozpåloną (8). ◊ I rozpåloną (2). ◊ A a. I rozpåloną (1). ◊ L rozpålon(e)
(3). ◊ n N rozpåloné (3), rozpålono (1); ~(praed) -ono (1) PatKaz I, -on(e) (1) SkarŻyw; ~-é (1),
-(e) (2). ◊ G rozpålon(e)go (3). ◊ A rozpåloné (4); -é (1), -(e) (3). ◊ I rozpålonym (6). ◊ m a. n
G rozpålon(e)go (4). ◊ I rozpålonym (1) NiemObr, rozpålon(e)m (1) RejPs. ◊ L rozpålonym (1).
◊ pl N m pers rozpåleni (3). subst rozpålon(e) (3). ◊ A subst rozpåloné (4); -é (1), -(e) (3). ◊ I m
rozpålonymi (1). f rozpålon(e)mi (2), rozpålonymi (1); -(e)mi GórnDworz; -(e)mi : -ymi SkarŻyw
(1:1). ◊ L rozpålonych (1). ◊ sg n a. pl N subst rozpåloné (2); -é (1), -(e) (1). ◊ A rozpålon(e) (5).
Sł stp notuje, Cn s.v. blacha miąższa, Linde XVI (jeden z niżej notowanych przykładów) – XVIII
w. s.v. rozpalić.
1. Zapalony, palący się, zajęty ogniem (33) : FalZioł V 85v; miey roſpaloną żużelicę pogotowiu
SienLek 174; Candesco, Ignitus fio, Ignesco – Rozpalony ieſtem, ſwicęſzie odogna [!]. Calep 157a;
Lecz on dźień Páńſki przyidźie iáko złodźiey: w który niebioſá z wielkim ſzumem przeminą/ á
żywioły roſpalone roſpuſzczą ſię WujNT 2.Petr 3/10.
W porównaniach (3): FalZioł IV 36c; BielKron 95v; gdyż ſláchectwo ieſt/ iáko roſpalona
pochodnia/ ktora obiaſnia/ y kłádzie przed ocży/ dobre/ y złe cżłowiecże ſpráwy/ y pobudza/ zápala
ku cnocie GórnDworz Dv.
Wyrażenia: »pochodnia rozpalona« [szyk 2:1] (3): Natychmiaſt powſtawſzy s ſwego mieſtcá wybiegł
bárzo prętko z onego wiecżerniku/ á porwawſzy pochodnią roſpaloną [flameam faculam] z ręku
niektorego Perſe/ ná ſwoy koń wskocżył HistAl F3; GórnDworz Dv, Tv.
»węgle (a. wągl) rozpalone(-y)« = prunis ignis Vulg [szyk 11:5] (16): Krew iego [zająca morskiego]
ieſt dobra dla wrzodu ktori zową wąglikiem/ bo ieſth barzo gorący iako wągl roſpalony FalZioł IV
36c, IV 56d, V 19d, 26v; RejPs 116v; á tak zagaſſyż roſpalony wągł [!] nagłowie iego. SeklKat I2v;
Leop Ez 10/2; A ieden Seráfim przylećiał ku mnie/ máiąc w ręce ſwey wągl roſpalony [carbo]/ ktory
z ołtarzá wźiął kleſzczykámi. BibRadz Is 6/6; Napirwey widzyał [Ezechiel] cżworo źwirząt [...]. Pozor
ich iáko węgle roſpalone álbo lámpy goráiące BielKron 95v, 28, 82v; SienLek 168v; CzechRozm 243v;
StryjKron 572; NiemObr 150; Iáko ſie cżyta o onym Dyonizyuſie Syrákuzáńſkim Krolu/ kthory z
okrutnośći ſwey thákową boiaźń w ſobie miał/ że ſam ſobie roſpalonym wąglem włoſy opalał/ boiąc
ſie brzytwy y nożycżek bárwirzkich. Phil P3.
a. W którym lub pod którym zapalono ogień (10) :
Wyrażenia: »rozpalony ogniem« (1): tedy drápáć ſzáty ná ſobie pocżął on okrutnik/ á one dwie
śieſtrze [Krystę i Kalistę] kazał w koćieł roſpalony ogniem wrzućić. SkarŻyw 125.
Słownik polszczyzny XVI wieku - wersja elektroniczna
hasło: ROZPALONY (stan na dzień: 27-09-2015)
www.spxvi.edu.pl
strona 2/4
»piec rozpalony« (8): RejZwierc 205, 263; CzechRozm 183v; CzechEp 350 [3 r.] 351; Wybaẃ Pánie
duſzę ſługi twégo/ iákoś wybáwił trzech młodźieńcow z piecá ſrodze roſpalonego/ y z ręku Krolá
złośliwego. LatHar 656.
Przen (1) :
Wyrażenie: »węgle rozpalone« (1): Twoie ſłowá ſą ſtrzały iádem nápoioné Smiertelnym/ twoie
ſłowá węgle roſpaloné. KochPs 186.
2. Rozgrzany w ogniu do bardzo wysokiej temperatury, tj. do czerwoności lub białości; candens Vulg,
Mącz, Cn; ardens Calep, Vulg; ferrens, fervidus, maxime calidus Calep (37) : Gelacies, ten kamień
ieſt zawżdy zimny á nigdy ſie nie zagrzeie od ognia/ albo z trudnoſcią bywa rozpalon dla iego
gęſtoſci kthora broni aby ogień nie przeſzedł FalZioł IV 54a, I 83a, 93d, III 34c, IV 48d, V 85v,
92; BielŻyw 159; iż ten ktory miał przyſyęgáć/ muśiał roſpalone żelázo/ wyięte s pośrzod węgla
goráiącego w ręce bráć/ y ták ſye przed Sędźiem/ y przed ſtroną żáłuiącą vkázáć. GroicPorz z4,
z4; Leop Dan 10/6; tárgano ie [chrześcijan] kleſzcżámi roſpalonymi BielKron 215, 272, 413, 452v;
Laminas candentes admovere, Roſpalone bláchy prziłożyć. Mącz 183b, 421b; SienLek 76v, 102, 151,
182v; RejAp C4, C6; BielSpr 65; CzechEp 66; Calep 416a; á nogi iego podobne mośiądzowi/ iákoby
w piecu roſpalonemu [sicut in camino ardenti] WujNT Apoc 1/15, 840 marg; Bachá [tj. Bachusa]
śpiewaymy ćicho piiącego/ Przy niem Cypridę/ y woyny puſtego Spokoyne Dźiecká/ ktore záwżdy
ſwoię Ná roſpaloney ſkále oſtrzy zbroię. SzarzRyt D2v; [gdyż ty [Kupido] broń srogą masz: Strzałę
z ostrem żeleźcem, k temu rozpalonym! Smolik 3].
Zwrot: »[czym] rozpalonym palić, pożżeć (a. zeżżeć), zaskwarzyć« (2:2:1): SienLek 178v, 181v,
183; Tedy kazał żeláznymi bláchámi roſpalonymi boki iey [św. Doroty] palić. SkarŻyw 126, 188.
Wyrażenia: [»czyrwono rozpalony«: [powtórnie oskarżony o łupiestwo] inácżey nie wynidźie/ iedno
z tych muśi ieden odwod wybieráć/ álbo zelázo cżyrwono roſpalone w ręku nośić/ álbo w vkrop
wrzący rękę połokieć zámocżyć SzczerbSpecSax 17 (Linde s.v. rozpalić).]
»ogniem, w ogniu rozpalony« (1:1): SienLek 103; á iáko ſą wypolerowáne wſzytki drogi iego/ że
ſie łſną iáko moſiądz ogniem roſpalony RejAp C6v.
Przen (1) : Rozetni węzeł ſzpadą roſpaloną Twey łáſki nieſkończony GrabowSet L.
3. Jasno świecący, bardzo jasny (zwykle o gwiazdach i innych tego typu zjawiskach na tle nocnego
nieba) (5) : A pan nád niémi [Izraelitami] obłok miáſto zaſłony We dnie wieſzał/ á w nocy ſłup
roſpalony. KochPs 159; Vpátrzyſz rozpálony [gwiazdozbiór] Ołtarz ná zachodźie. KochPhaen 24, 19,
23.
Wyrażenie: »jasno rozpalony« (1): Koronę má [król pychy] ná głowie iáſno roſpaloną/ Nádął gębę
by pudło/ ná piądź rozſzyrzoną. RejWiz 166.
4. Zintensyfikowany w najwyższym stopniu (o emocjach) (3) : kto pátrzy ná poſpolity lud [rzymski]/
nie może záprawdę łez w ocżách ſwoich zátrzymáć/ ná feruor iego/ y ná charitatem iákąś nád zwycżay
roſpaloną ReszList 176; [á chcąc im zá to wdźięcżność ſwą okázáć/ ktora w niey roſpalona byłá/
nácżęłá ſie ktemu mieć iż chćiáłá wſzyſtki zá to cáłowáć HistOtton 85v].
Słownik polszczyzny XVI wieku - wersja elektroniczna
hasło: ROZPALONY (stan na dzień: 27-09-2015)
www.spxvi.edu.pl
strona 3/4
rozpalony czym (1): O wierny ſynie boży/ ku cżemu twa pokora tak niſko z ſtąpila/ cżym twá
laſka roſpálona/ nácż twá lutuſtz [!] przyſſla/ cżego twá miloſtz doſięgnęla/ k cżemu przyſſlo tweé
zlutowanijé? OpecŻyw 134.
Wyrażenie: »gniew rozpalony« (1): gniéw móy roſpalony Biédźi ſie z myślą/ co znim począć/
roſtárgniony. GosłCast 67.
5. Owładnięty skrajną emocją (16) : białagłowá roſpalona/ niemogącz dłużey ſkrythego ogniá
nośić/ zwierzyłá ſie tego towárzyſzce ſwey GórnDworz M7v; Cyt/ ſtóy/ onóżći idźie/ widźieć ią
zdáleká Zápaloną/ á ſrogą/ ſnadź y ná człowieká Niepoſzłá/ iáko Tygris/ gdy ośierocona/ Sczeniąt
ſzuka/ po knieiách leśnych roſpalona. GosłCast 60; Otrząśni ſie o ſerce/ vkaż rozpaloną Bydź mię
niewiáſtę/ vkaż gniewem nieſkróconą. GosłCast 62.
rozpalony od czego (1): WysKaz 7 cf W porównaniu.
rozpalony z kogo [= przez kogo] (1): ZA ćię pan [tj. Pan, bóg wprawiający w szał] burzy? zaliś
ty z Hekáty [wprawiającej w opętanie] Rozpalona? czy z Bogów ſtárych láty/ Doſtáłáś chorób [...]?
GosłCast 22.
rozpalony czym (10): A tak wielką laſką roſpálona/ z wielkim placżem rzekla OpecŻyw 104. Cf
Wyrażenia; W przen.
W porównaniu (1): O záprawdę dźiwne to ſłowá/ ktorymi iáko od wąglá zarzyſtego ſercá ludzkie
mogą być ſnádnie roſpalone/ byle były dobrze vważone. WysKaz 7.
Wyrażenia: »gniewem rozpalony« (2): a onij go ſcigaią gniewem roſpaleni. OpecŻyw 51v; Tu y ty
bądź mi gwóli/ wiedząc niewątpliwie Zem wiecznie twoiá: lepiéy ták/ niż zápálczywie Gniewy mię
rozpáloną maſz ná śię obróćić GosłCast 59.
»gorąco rozpalony« (1): puśćił mu ſię táki płácż/ y ták gorąco ſerce iego rozpalone/ miłośćią ſię
Bożą z ſtáło: iſz [...] SkarŻyw 570.
»rozpalony miłością« [szyk 2:1] (3): RejPs 220v; SkarŻyw 570; Náucżyſz ſię też niezmierney
Boſkiey ku tobie miłośći/ ktorą roſpalony/ ſobie dla ćiebie nie folgował. LatHar 258.
»rozpalony ogniem [czego, czyim]« (2): aby my będąc roſpaleni ogniem ſwiętey łaski twey tą wiarą
y tą nadzieią vſiebie tak otobie konczyli RejPs 23; By wſzytek roſpalony/ Ogniem twym świętym/
iák pochodnie Pałał/ z wſząd ogárniony/ Záwżdy iáſno GrabowSet I2v.
W przen (5) :
Wyrażenie: »serce rozpalone« [w tym: czym (2)] [szyk 4:1] (5): A kyedyſz Symeon czedl ty ſlowka
[...] O naſylnyey roſpalono yego ſercze uyelkym nabozenſthwem PatKaz II 60; CzechRozm 241v;
SkarŻyw 570; Głowá bárzo niewolna/ ſerce roſpaloné/ Członki inſzé/ iuż práwie ná poły zmorzoné.
PudłFr 72; WysKaz 7.
6. Czerwonawozłocisty, błyszczący (o barwie) (1) : Rutilus, Color est e flavo rubescens cum quadam
splendoris exuberantia. – Zarziſti, blieſcząci, rozpalioni. Calep 934b.
7. Błędne tłumaczenie łac. incendens ‘zapalający’ (1) : A gdy wychędożywſzy kośćioł/ inny ołtarz
ſpráwili/ wziąwſzy ogniá z kámieniá rozpalonego [incendentes lapides, et ignem ex his accipientes]/
ſpráwowáli ofiárę BudBib 2.Mach 10/3.
Cf ROZPALIĆ, ROZPALIĆ SIĘ
Słownik polszczyzny XVI wieku - wersja elektroniczna
hasło: ROZPALONY (stan na dzień: 27-09-2015)
www.spxvi.edu.pl
strona 4/4
RS