GGlosy - Palestra

GGlosy
Joanna Kisielińska
Glosa do wyroku Sądu Najwyższego
z 28 listopada 2014 r., I CSK 33/14
1
Teza glosowanego wyroku brzmi:
„Przyszły wierzyciel” w rozumieniu art. 530 k.c. to taki, którego wierzytelność nie istniała jeszcze w sensie prawnym w chwili podejmowania przez dłużnika czynności prawnej krzywdzącej
wierzyciela.
1. Glosowany wyrok Sądu Najwyższego zasługuje na uwagę ze względu na fakt, że porusza kilka zagadnień prawnych mających istotne
znaczenie na tle przepisów regulujących skargę pauliańską. Sąd Najwyższy rozważał w nim
kwestię zaistnienia stanu pokrzywdzenia wierzyciela wskutek sprzedaży wierzytelności przez
dłużnika i pozbawienia wierzyciela możliwości
złożenia oświadczenia o potrąceniu. Ponadto
w wyroku wskazane zostały kryteria, które
powinny znaleźć zastosowanie przy ocenie odpłatności czynności krzywdzących wierzyciela.
W glosie warto zwrócić uwagę na ogólny
problem kwestionowania w drodze actio Pauliana czynności fraudacyjnych przez wierzycieli
przyszłych w rozumieniu art. 530 Kodeksu cywilnego2. W tym aspekcie dla rozstrzygnięcia
SN decydujące znaczenie miało określenie momentu, w którym powstaje wierzytelność chro-
niona i w którym można mówić o wierzycielu
przyszłym zgodnie z brzmieniem przepisów
o skardze pauliańskiej.
Zagadnienie to nie pojawia się często
w orzecznictwie sądowym i doktrynie. W nielicznych opracowaniach tego tematu brak jest
z kolei szczegółowej analizy pojęcia „przyszły
wierzyciel”, przy czym nie zawsze jest ono
jednolicie rozumiane przez powodów decydujących się na wystąpienie z powództwem
pauliańskim3. Ze względu na fakt, że uznanie
chronionej wierzytelności za przyszłą implikuje konieczność wykazania w procesie istnienia
przesłanek subiektywnych, bardziej restrykcyjnych w porównaniu z ogólnymi przesłankami zaskarżenia, wskazane zagadnienie ma
istotne znaczenie praktyczne dla wierzycieli
poszukujących ochrony przed niewypłacalnością dłużnika.
Niepubl.
Ustawa z dnia 23 kwietnia 1964 r. (tekst jedn. Dz.U. z 2014 r. poz. 121 ze zm.), dalej: k.c.
3
Por. np. M. Bączyk, Glosa do wyroku SA w Gdańsku z 30.03.1995 r. (I ACr 73/95), „Prawo Bankowe” 1997, nr 2, s. 61.
1
2
93
Joanna Kisielińska
2. Orzeczenie SN zapadło na tle następującego stanu faktycznego. Powódka wystąpiła z powództwem o uznanie za bezskuteczną
umowy sprzedaży wierzytelności przysługujących względem powódki podmiotowi A,
dłużnikowi w rozumieniu przepisów o skardze pauliańskiej. Wzajemne wierzytelności
powódki oraz dłużnika wynikały z rozliczeń
obejmujących majątek zgromadzony w ciągu
kilkunastu lat wspólnego mieszkania i prowadzenia działalności gospodarczej. Obie
wierzytelności zostały stwierdzone wyrokami
sądów. Dłużnik dokonał zbycia przysługujących mu względem powódki wierzytelności
na rzecz podmiotu B, osoby trzeciej, przeciwko której wytoczone zostało następnie
powództwo pauliańskie4. Uzyskawszy klauzulę wykonalności, B wniósł o kontynuowanie egzekucji wszczętej uprzednio przeciwko
powódce, ze swoim udziałem jako następca
pierwotnego wierzyciela. Postępowanie egzekucyjne wszczęte przez powódkę przeciwko dłużnikowi zostało z kolei umorzone
ze względu na bezskuteczność egzekucji.
Powódka wniosła o uznanie za bezskuteczną
umowy cesji wierzytelności zawartej pomiędzy podmiotami A i B.
Sąd Okręgowy uznał powództwo za uzasadnione i spełniające wszystkie przesłanki
objęte dyspozycją art. 527 § 1 k.c. Zdaniem
SO powódka wykazała zaistnienie stanu pokrzywdzenia, łącząc go z utratą możliwości
potrącenia swojej wierzytelności z wierzytelnością dłużnika, który stał się niewypłacalny
lub niewypłacalny w wyższym stopniu, niż był
przed zawarciem kwestionowanej umowy. Nie
podzielając argumentacji sądu pierwszej instancji, Sąd Apelacyjny zwrócił uwagę na fakt,
że w chwili sprzedaży wierzytelności nie istniała jeszcze wierzytelność powódki5. Pomimo
PALESTRA
że powódka mogła w takiej sytuacji poszukiwać ochrony pauliańskiej na podstawie art. 530
k.c., to nie została spełniona przesłanka wiedzy
osoby trzeciej o zamiarze pokrzywdzenia wierzyciela przez dokonującego czynności dłużnika. Sąd Najwyższy dokonał oceny charakteru
wierzytelności będącej przedmiotem ochrony
pauliańskiej odmiennie od Sądu Apelacyjnego, nie przyznając jej waloru wierzytelności
przyszłej.
3. Zgodnie z regulacją skargi pauliańskiej
w Kodeksie cywilnym (art. 527 i n. k.c.) chroniona wierzytelność powinna co do zasady istnieć zarówno w chwili dokonywania czynności fraudacyjnej, jak i w chwili wyrokowania6.
Konkluzja ta jest spójna z brzmieniem art. 316
§ 1 Kodeksu postępowania cywilnego7, w myśl
którego po zamknięciu rozprawy sąd wydaje
wyrok, biorąc za podstawę stan rzeczy istniejący w chwili zamknięcia rozprawy. Należy
jednak wskazać, że wymóg istnienia wierzytelności w chwili dokonania czynności przez
dłużnika nie ma charakteru bezwzględnego.
Uregulowanie art. 530 k.c. rozszerza bowiem
zakres ochrony pauliańskiej na wierzytelności,
które powstaną dopiero w przyszłości, a więc
po dokonaniu przez dłużnika czynności fraudacyjnej. Przepisy dotyczące „ogólnej” postaci
skargi pauliańskiej (art. 527–529 k.c.) stosuje się
wówczas odpowiednio, z pewnymi modyfikacjami dotyczącymi przesłanek subiektywnych
występujących po stronie dłużnika i osoby
trzeciej.
Powstaje jednak pytanie, kiedy można
mówić o wierzytelnościach przyszłych, a co
za tym idzie – jaki jest zakres zastosowania
art. 530 k.c. i jak daleko w tym aspekcie sięga
ochrona wierzyciela przed niewypłacalnością
dłużnika.
4
Powódka wskazywała bliskie relacje pomiędzy dłużnikiem i osobą trzecią, którzy utrzymywali ze sobą częste
kontakty, w głównej mierze związane z prowadzoną przez dłużnika działalnością gospodarczą.
5
Twierdzenie SA wynikało z porównania daty zawarcia umowy cesji i wymagalności wierzytelności kupionej
przez pozwanego (data wyroku SA z 17 listopada 2005 r.) oraz wymagalności wierzytelności powódki w stosunku do
A (data wyroku SA z 24 czerwca 2010 r.).
6
Wyrok SN z 7 marca 2013 r., IV CSK 452/12, niepubl.
7
Ustawa z dnia 17 listopada 1964 r. (tekst jedn. Dz.U. z 2014 r. poz. 101 ze zm.), dalej: k.p.c.
94
3/2016
4. W glosowanym wyroku SN określił charakter przysługującej powódce wierzytelności,
odmawiając jej waloru wierzytelności przyszłej. Wskazał jednocześnie podstawowe kryteria, którymi należy kierować się przy ocenie,
czy chroniona wierzytelność jest w danym stanie faktycznym wierzytelnością przyszłą i czy
podstawę żądania wierzyciela może stanowić
przepis art. 530 k.c.
SN trafnie wskazał, że „przyszły wierzyciel”
to taki, którego wierzytelność nie istniała jeszcze w sensie prawnym w chwili podejmowania
przez dłużnika czynności prawnej krzywdzącej wierzyciela8. Na aprobatę zasługuje jednak
przede wszystkim szerokie zakreślenie katalogu wierzytelności przyszłych. W jego skład
wchodzą zarówno wierzytelności warunkowe,
jak i terminowe, wierzytelności o częściowo
zrealizowanym stanie faktycznym oraz wierzytelności, których powstanie jest w całości
sprawą przyszłości9 (np. roszczenie o cenę za
niesprzedaną jeszcze rzecz)10. Jako przyszłe
wierzytelności traktować należy także wierzytelności obejmujące obowiązek zapłaty, powstały po zawarciu czynności prawnej przez
dłużnika z osobą trzecią11. Należy podkreślić,
że ze względu na niewielką częstotliwość,
z jaką zagadnienie „pauliańskich” wierzycieli
przyszłych pojawia się w judykaturze, SN przy
konstruowaniu wskazanego katalogu odwołał
się również do orzeczeń definiujących wierzytelności przyszłe w kontekście innych instytucji prawa cywilnego, takich jak przelew
wierzytelności. Zabieg ten należy ocenić pozytywnie. Choć skarga pauliańska jest oparta na
Glosa do wyroku...
szczególnych założeniach ochrony wierzyciela
przed niewypłacalnością dłużnika, to samo istnienie bądź nieistnienie wierzytelności przyszłej może być oceniane per analogiam poprzez
odniesienie do rozważań na gruncie innych
instytucji prawnych. Fakt, że identyfikacja wierzytelności przyszłych jest kwestią sporną nie
tylko w przypadku actio Pauliana12, podkreśla
dodatkowo znaczenie komentowanego rozstrzygnięcia Sądu Najwyższego.
Przyjmując szerokie rozumienie pojęcia
„wierzytelności przyszłe”, SN przychylił się
jednocześnie do stanowiska, zgodnie z którym głównym (i – jak się wydaje – jedynym)
kryterium oceny powinna być k o l e j n o ś ć
dokonywania czynności krzywdzącej wierzyciela oraz czynności, w wyniku której powstaje
wierzytelność chroniona13. Wydaje się, że nie
jest przy tym istotne, jaki czas dzieli dokonanie
czynności krzywdzącej od powstania wierzytelności. Takie podejście Sądu Najwyższego
może prima facie budzić wątpliwości. Powstaje
bowiem pytanie, czy ochrona wierzyciela nie
sięga w tym przypadku zbyt daleko. Wątpliwości te nie są bezpodstawne, gdyż sama potrzeba
ochrony wierzycieli przyszłych jest w niektórych sytuacjach kwestionowana14. Konstruowanie przez SN szerokiego katalogu wierzytelności przyszłych umożliwia jednak wierzycielom kwestionowanie czynności fraudacyjnych
w wielu stanach faktycznych i z tego powodu
zasługuje niewątpliwie na aprobatę. Ze względu na brzmienie art. 530 k.c. zachowana jest
bowiem równowaga pomiędzy dążeniem do
jak najbardziej efektywnej ochrony wierzycie-
Zob. także wyrok SA w Gdańsku z 30 marca 1995 r. (I ACr 73/95), OSA 1995, nr 9, poz. 59.
Wierzytelnością przyszłą nie jest jednak wierzytelność z tytułu odsetek, które stanowią należność uboczną
i dzielą losy należności głównej (zob. wyrok SN z 13 czerwca 2008 r., I CSK 547/07, niepubl.).
10
Uchwała SN z 19 września 1997 r., III CZP 45/97, OSNC 1998, nr 2, poz. 22.
11
Zob. także: wyrok SN z 28 marca 2003 r., IV CKN 1965/00, niepubl.; wyrok SN z 9 listopada 2011 r., II CSK 64/11,
niepubl.
12
Istotne wątpliwości powstają w zakresie ustanawiania zabezpieczeń wierzytelności przyszłych.
13
Zob. także: wyrok SA w Gdańsku z 30 marca 1995 r., I ACr 73/95, OSA 1995, nr 9, poz. 59.
14
Zob. szerzej: M. Pyziak-Szafnicka, Ochrona wierzyciela w razie niewypłacalności dłużnika, (w:) A. Olejniczak (red.),
System Prawa Prywatnego. Prawo zobowiązań – część ogólna, Warszawa 2009, s. 1262. Jeśli wierzytelność powstała w drodze
czynności prawnej (np. udzielenie pożyczki), potencjalny wierzyciel bez trudu może się uchronić przed pokrzywdzeniem, odmawiając kredytu niewypłacalnemu kontrahentowi.
8
9
95
Joanna Kisielińska
la a interesami dłużnika i osoby trzeciej. Ustawodawca zadbał o tę równowagę poprzez zaostrzenie przesłanek podmiotowych, których
wykazanie w procesie pauliańskim spoczywa
na wierzycielu. Taka regulacja stanowi wyjątek od odpowiedniego stosowania przepisów
art. 527–529 k.c. do występowania ze skargą
pauliańską przez wierzycieli przyszłych15.
5. W związku z negatywnym przesądze­
niem istnienia wierzytelności przyszłej w ko­
mentowanej sprawie16 analiza poszczególnych przesłanek zawartych w art. 530 k.c.
w uzasadnieniu wyroku nie była konieczna.
Ich krótkie omówienie w niniejszym opracowaniu pozwoli jednak na wykazanie istnienia
wskazanej „równowagi” zachodzącej pomiędzy interesami wierzyciela, dłużnika i osoby
trzeciej, nawet przy tak szeroko rozumianym
przez SN pojęciu wierzytelności przyszłych.
W art. 530 k.c. zaostrzeniu ulega przede
wszystkim przesłanka świadomości działania
dłużnika z pokrzywdzeniem wierzycieli, która zostaje zastąpiona „zamiarem pokrzywdzenia przyszłych wierzycieli”. Dłużnik, wiedząc
o powstaniu w przyszłości zobowiązań, dokonuje czynności prawnej w zamiarze pokrzywdzenia przyszłych wierzycieli17. Niezbędne
jest więc udowodnienie przez wierzyciela,
że dłużnik działał świadomie i celowo18. Ze
względu na fakt, że powstanie zobowiązania
nie zawsze jest do końca pewne, dla skutecznego zaskarżenia czynności fraudacyjnej
wystarczające jest, że dłużnik działa w celu
PALESTRA
pokrzywdzenia swoich ewentualnych wierzycieli19.
Ochrona osoby trzeciej jest z kolei realizowana poprzez zaostrzenie w art. 530 k.c.
przesłanki subiektywnej dotyczącej stanu jej
świadomości. Jeżeli osoba trzecia uzyskała korzyść majątkową odpłatnie, wierzyciel może
żądać uznania czynności za bezskuteczną tylko
wtedy, gdy osoba trzecia wiedziała o zamiarze
dłużnika obejmującym pokrzywdzenie wierzycieli przyszłych. Specyficzne ukształtowanie przesłanek subiektywnych actio Pauliana
w art. 530 k.c. sprawia, że ich wykazanie może
wiązać się ze znacznymi trudnościami dowodowymi w procesie pauliańskim.
Wydaje się, że odmienne ujęcie przesłanek
podmiotowych skargi pauliańskiej w art. 527
i art. 530 k.c. spowodowane jest faktem, iż osoba, która dopiero chce nawiązać stosunki zobowiązaniowe, ma możliwość zbadania stanu
majątkowego swego przyszłego partnera handlowego20. Wierzyciel przyszły może ponadto
powstrzymać się z zawarciem umowy, z której
powstanie wierzytelność, lub zażądać dodatkowych zabezpieczeń, mogących zrekompensować zmniejszoną wypłacalność dłużnika21.
6. Choć w przypadku wykazania przesłanek
z art. 530 k.c. wierzytelność chroniona nie musi
istnieć w chwili dokonywania czynności fraudacyjnej, to w momencie zainicjowania procesu musimy mieć już do czynienia z prawnym
istnieniem przedmiotu ochrony pauliańskiej22.
Wierzytelność przyszła musi bowiem powstać
Wyrok SN z 9 listopada 2011 r., II CSK 64/11, OSNC-ZD 2013, nr A, poz. 5, s. 21.
Sąd Najwyższy, stosując kryterium kolejności dokonywania poszczególnych czynności, trafnie wskazał, że
obowiązek zapłaty przez dłużnika kwoty objętej wierzytelnością powódki powstał po wezwaniu, którego termin jest
tożsamy z początkowym terminem płatności odsetek, a zatem w dniu 9 października 2004 r. Jeżeli zatem do zawarcia
umowy przelewu wierzytelności doszło w dniu 11 sierpnia 2009 r., to nie sposób określić wierzytelności powódki jako
wierzytelności przyszłej.
17
T. Szanciło, Istota skargi pauliańskiej na tle orzecznictwa sądowego, „Przegląd Sądowy” 2012, nr 9, s. 8.
18
Wyrok SA w Łodzi z 30 lipca 2013 r., I ACa 260/13, niepubl. Zob. także wyrok SN z 9 listopada 2011 r., II CSK 64/11,
OSNC-ZD 2013, nr A, poz. 5.
19
M. Pyziak-Szafnicka, Ochrona wierzyciela, s. 1263.
20
Wyrok SN z 9 listopada 2011 r., II CSK 64/11, OSNC-ZD 2013, nr A, poz. 5, s. 21.
21
Wyrok SN z 28 marca 2003 r., IV CKN 1965/00, niepubl.
22
M. Bączyk, Glosa, s. 62.
15
16
96
3/2016
w sensie podmiotowym i przedmiotowym
w chwili wytoczenia powództwa o ubezskutecznienie czynności prawnej dłużnika z osobą
trzecią23. W przeciwnym wypadku występuje
brak legitymacji czynnej i z tego względu powództwo, jako przedwczesne, powinno podlegać oddaleniu24.
Określenie wysokości wierzytelności (chociażby poprzez określenie jej górnego pułapu)
jest również niezbędne dla oznaczenia zakresu odpowiedzialności pozwanej osoby trzeciej
z przedmiotów majątkowych, które „wyszły
z majątku dłużnika”25. Atrybut wierzyciela po
stronie powodowej istniejący w chwili wyrokowania jest zatem konieczną przesłanką
skuteczności roszczenia opartego na skardze
pauliańskiej.
7. Przyjęte przez SN w glosowanym wyroku kryterium kolejności dokonywania czyn-
Glosa do wyroku...
ności krzywdzącej wierzyciela oraz czynności,
w wyniku której powstaje wierzytelność chroniona, pozwala na identyfikację wierzytelności
przyszłych w nieskomplikowany sposób. Efektywna ochrona wierzyciela pauliańskiego jest
zapewniona w tym przypadku poprzez przyjęcie w orzecznictwie szerokiej definicji pojęcia
„wierzytelność przyszła”.
Z kolei szczególne uregulowanie przesłanek
subiektywnych actio Pauliana zawarte w art. 530
k.c. zapobiega bezzasadnemu uprzywilejowaniu wierzyciela, którego wierzytelności powstaną po dokonaniu przez dłużnika czynności
rozporządzającej z osobą trzecią. Istnieje bowiem równowaga pomiędzy zabezpieczeniem
interesów przyszłego wierzyciela i dłużnika
przez ograniczenie swobody dysponowania
majątkiem jedynie do rozmyślnego dążenia
do uwolnienia się od spełnienia zobowiązania,
którego powstanie w przyszłości jest realne26.
T. Szanciło, Istota skargi, s. 8.
M. Bączyk, Glosa, s. 62.
25
E. Gniewek, Dochodzenie roszczenia pauliańskiego. Ogólne uwagi o pozwaniu, (w:) P. Machnikowski (red.), Odpowiedzialność w prawie cywilnym, Wrocław 2006, s. 47.
26
Wyrok SN z 6 marca 2009 r., II CSK 592/08, niepubl.
23
24
97