zachowania zdrowotne a radzenie sobie w chorobie u pacjentów

Nowiny Lekarskie 2009, 78, 2, 113–122
KRYSTYNA KUROWSKA, BARTŁOMIEJ BIAŁASIK
ZACHOWANIA ZDROWOTNE A RADZENIE SOBIE W CHOROBIE
U PACJENTÓW SZPITALNEGO ODDZIAŁU RATUNKOWEGO (SOR)
HEALTH BEHAVIORS AND COPING WITH DISEASE IN PATIENTS
OF ACCIDENT AND EMERGENCY WARD (A&E WARD)
Katedra i Zakład Pedagogiki i Dydaktyki Pielęgniarskiej CM w Bydgoszczy
Uniwersytet Mikołaja Kopernika w Toruniu
Kierownik: dr n med. Mirosława Felsmann
Streszczenie
Wstęp. Celem badań była ocena poziomu akceptacji choroby, znaczeń przypisywanych zdrowiu i zachowań zdrowotnych u pacjentów hospitalizowanych w Szpitalnym Oddziale Ratunkowym (SOR).
Materiał i metoda badawcza. Przebadano 97 osób, które zostały przyjęte do SOR w Szpitalu Uniwersyteckim Nr 1 w Bydgoszczy.
Chorych podzielono na 2 grupy – 69 osób przyjętych z powodu zaostrzenia objawów choroby przewlekłej i 28 przyjętych w nagłych
wypadkach. Użyto do badań: Skali Akceptacji Choroby, Inwentarza Zachowań Zdrowotnych, Listy Kryteriów Zdrowia.
Wyniki. Osoby chorujące przewlekle wykazały ograniczony poziom sprawności fizycznej. Poziom akceptacji choroby był wysoki
w obu grupach. Chorujący przewlekle charakteryzowali się instrumentalnym podejściem do zdrowia. Za najważniejsze kryteria
zdrowia uznano brak dolegliwości fizycznych i dobre samopoczucie. Wyższy wskaźnik zachowań zdrowotnych występował u pacjentów chorych przewlekle, częściej podejmowali oni praktyki zdrowotne związane z odpoczynkiem, regularnym snem, kontrolą
masy ciała, ograniczeniem palenia tytoniu i unikaniem nadmiernego wysiłku fizycznego. Wyższy wskaźnik zachowań zdrowotnych
występował również u kobiet.
Wnioski. W obu grupach widoczny był wpływ choroby, m.in. na podejmowanie zachowań zdrowotnych, na listę kryteriów zdrowia,
na sprawność psychofizyczną chorych.
SŁOWA KLUCZOWE: Szpitalny Oddział Ratunkowy (SOC), akceptacja choroby, kryteria zdrowia, zachowania zdrowotne.
Summary
Introduction. The aim of the study was to assess the level of disease acceptance and meanings related to health and health behaviors
in patients of accident and emergency ward (A&E ward).
Material and methods. The study included 97 patients of A&T ward, University Hospital, Bydgoszcz. The patients were divided
into two groups: 69 chronically ill patients, whose symptoms suddenly intensified, and 28 emergency cases. Acceptance of Disease
Scale, Health Behavior Inventory and Sheets of Health Criteria were used in the study.
Results. Physical fitness of chronically ill patients was lowered. The level of disease acceptance was high in both groups. Chronically ill patients had instrumental approach to health. Lack of physical symptoms and good general condition were listed as the most
important health criteria. Chronically ill patients more often tended to perform health behaviors related to rest, regular sleep, body
mass control, non-smoking and avoiding excessive physical effort. Also women had higher indicator of health behavior.
Conclusions. In both groups the disease influenced health behaviors, health criteria and psycho-physical functioning of the patients.
KEY WORDS: Accident and emergency (A&E), acceptance of disease, health criteria, health behaviors.
Wstęp
Szpitalny Oddział Ratunkowy (SOR) udziela pomocy
osobom znajdującym się w stanach nagłego zagrożenia
zdrowia i życia. Najczęściej kojarzony jest z pomocą udzielaną w wypadkach, urazach i nagłych zdarzeniach. W praktyce pacjentami SOR są dwie grupy chorych. Są to osoby
znajdujące się w stanie nagłego zagrożenia w sytuacjach nie
mających związku z dotychczasowym stanem zdrowia,
drugą grupę stanowią osoby, u których nagłe zagrożenie
zdrowia lub życia zostało spowodowane zaostrzeniem
choroby przewlekłej, najczęściej trwającej od dawna. Podejmowanie pozytywnych zachowań zdrowotnych jest
skorelowane m.in. z wartościowaniem zdrowia, to z kolei
wpływa na motywy zdrowotne wyrażające stopień zaintere-
sowania sprawami własnego zdrowia. Osoby, które przypisują zdrowiu wysoką wartość, wykazują większe zaangażowanie w zachowania promujące zdrowie, np. stosowanie
określonej diety, rzucenie palenia tytoniu, badania profilaktyczne. Zwykliśmy doceniać swoje zdrowie w sytuacjach
jego zagrożenia i możliwości straty [1]. Osoby chorujące
przewlekle na choroby cywilizacyjne, np. miażdżycę, cukrzycę powinny dostrzegać powagę choroby i ryzyko związanych z nią zagrożeń. Powinny też częściej podejmować
decyzję o zmianie zachowań zdrowotnych na pozytywne
i sprzyjające zdrowiu. Czy jest tak w rzeczywistości i czy
osoby chorujące przewlekle częściej podejmują takie zachowania niż osoby nie chorujące na choroby przewlekłe?
Ocenie poddano znaczenia, jakie pacjenci SOR przypisują
zdrowiu i poziom akceptacji choroby. Osoby chorujące
114
Krystyna Kurowska, Bartłomiej Białasik
przewlekle charakteryzuje pewna etapowość radzenia sobie
z chorobą. Zwykle na początku choroby jednostka doświadcza dezorganizacji typowych reakcji fizycznych,
psychicznych i społecznych. Musi poszukać rozwiązań, aby
przywrócić równowagę i przystosować się do choroby.
Kryzys jest stanem przejściowym, jeśli jednostka znajdzie
efektywne metody radzenia sobie z chorobą, osiągnie stan
adaptacyjnej równowagi i przystosuje się do zaistniałej
sytuacji [2]. W pracy przeanalizowano poziom akceptacji
choroby w dwóch grupach pacjentów – chorujących przewlekle i w stanie nagłego zachorowania. Podstawowym
zadaniem Szpitalnego Oddziału Ratunkowego jest udzielanie świadczeń zdrowotnych niezbędnych do stabilizacji
funkcji życiowych osób znajdujących się w stanie nagłego
zagrożenia życia lub zdrowia. Przyczyny tych zagrożeń
mogą być różne. U części pacjentów są to nagłe, nieprzewidziane wypadki, urazy oraz niepokojące objawy pojawiające się u osób wcześniej nie chorujących, u innych pacjentów przyczyną przyjęcia do SOR jest nagłe zaostrzenie lub
powikłania choroby przewlekłej, na którą pacjent choruje
od dawna, ale w wyniku zagrożenia zdrowia lub życia także
wymaga udzielenia niezwłocznej pomocy medycznej. Można podejrzewać, że osoby chorujące przewlekle i osoby
nie chorujące na choroby przewlekłe różnią się między sobą
w zakresie akceptacji choroby i zachowań zdrowotnych.
Celem badań była ocena poziomu akceptacji choroby,
znaczeń przypisywanych zdrowiu i zachowań zdrowotnych
u pacjentów hospitalizowanych w Szpitalnym Oddziale
Ratunkowym.
Materiał i metoda badawcza
Badania przeprowadzono wśród pacjentów Szpitalnego
Oddziału Ratunkowego Szpitala Uniwersyteckiego Nr 1
w Bydgoszczy w okresie od listopada 2008 do maja 2009
za zgodą komisji bioetycznej Collegium Medicum im. L.
Rydygiera w Bydgoszczy (KB/335/2008). Poddano badaniu pacjentów, którzy zostali przyjęci do SOR z powodu
objawów wskazujących na zagrożenie stanu zdrowia. Badanie prowadzono tylko u tych pacjentów, którzy nie znajdowali się w bezpośrednim zagrożeniu życia a ich stan
ogólny był stabilny. Badaną populację podzielono na dwie
grupy: grupa 1 – to chorzy, których przyjęto z powodu
zagrożenia stanu zdrowia w przebiegu zaostrzenia choroby
przewlekłej. Grupa 2 – to ci, którzy zostali przyjęci z powodu zagrożenia stanu zdrowia w przebiegu nagłych sytuacji, nie mających związku z żadną chorobą przewlekłą.
Badanie prowadzono metodą sondażu diagnostycznego.
Wykorzystano narzędzia badawcze w postaci:
1. Kwestionariusza standaryzowanego AIS. Jest to
SKALA AKCEPTACJI CHOROBY, która zawiera
8 stwierdzeń opisujących negatywne konsekwencje złego stanu zdrowia. Należą do nich ograniczenia spowodowane chorobą, brak samowystarczalności, poczucie
zależności od innych osób i poczucie własnej wartości.
Zdecydowana zgoda z danym twierdzeniem (ocena 1)
wyraża złe przystosowanie do choroby, natomiast zdecydowany brak zgody (ocena 5) oznacza akceptację
choroby. Suma puntów waha się od 8 do 40 i jest ogól-
ną oceną stopnia akceptacji własnej choroby. Niski wynik oznacza brak akceptacji i przystosowania się do
choroby oraz silne poczucie dyskomfortu psychicznego.
Wysoki wynik świadczy o akceptacji własnego stanu
chorobowego i braku negatywnych emocji związanych
z chorobą.
2. Kwestionariusza standaryzowanego LKZ. Jest to
LISTA KRYTERIÓW ZDROWIA. Zawiera 24 twierdzenia opisujące pozytywne elementy różnych wymiarów zdrowia fizycznego, psychicznego i społecznego.
Respondent zaznacza swoje preferencje wskazując, które z twierdzeń są ważne dla niego w ocenie zdrowia. Te
twierdzenia, które wybrał musi uszeregować według
ważności od najważniejszego do mniej ważnego.
3. Kwestionariusza standaryzowanego IZZ. Jest to
INWENTARZ ZACHOWAŃ ZDROWOTNYCH. Zawiera on 24 stwierdzenia opisujące różne zachowania
zdrowotne. Biorąc pod uwagę wskazaną przez respondenta częstotliwość poszczególnych zachowań ustala
się ogólne nasilenie zachowań sprzyjających zdrowiu
oraz stopień nasilenia czterech kategorii zachowań
zdrowotnych:
– prawidłowych nawyków żywieniowych
– zachowań profilaktycznych
– praktyk zdrowotnych
– pozytywnego nastawienia psychicznego.
Respondent zaznacza w arkuszu IZZ jak często wykonywał daną czynność wg skali pięciostopniowej w przeciągu ostatniego roku (1 – prawie nigdy, 2 – rzadko, 3 – od
czasu do czasu, 4 – często, 5 – prawie zawsze). Suma punktów oznacza ogólny wskaźnik nasilenia zachowań zdrowotnych. Ogólny wskaźnik przelicza się na jednostki standaryzowane w skali stenowej. Autor [3] proponuje, aby
przyjąć następujące przedziały stenowe: wyniki w granicach 1-4 sten – wyniki niskie, wyniki przeciętne – 4-5 sten,
wyniki wysokie 7-10 sten.
Oddzielnie oblicza się nasilenie każdej z czterech kategorii zachowań.
4. Kwestionariusza ankiety własnej konstrukcji stworzonym dla przeprowadzenia niniejszego badania. Ankieta składa się z części socjodemograficznej i części
zbierającej informacje o sytuacji zdrowotnej respondentów. Wzór kwestionariusza ankiety załączono w postaci
załącznika.
Arkusze kwestionariuszy AIS, LKZ i IZZ zakupiono
w Pracowni Testów Psychologicznych Polskiego Towarzystwa Psychologicznego w Warszawie po przedstawieniu dokumentów potwierdzających wykształcenie
i kwalifikacje badacza oraz informacji, do czego zostaną
one wykorzystane.
W opisie zmiennych wykorzystano statystyki opisowe
(średnią arytmetyczną, minimum, maksimum i odchylenie
standardowe) oraz rozkłady zmiennych. Dokonano szacowania różnic między grupami na podstawie analizy testu
t-studenta. Za istotne statystycznie przyjęto wartości spełniające warunek, że p < 0,05. Analizy wykonano za pomocą pakietu statystycznego STATISTICA 6.0.
Zachowania zdrowotne a radzenie sobie w chorobie u pacjentów szpitalnego oddziału ratunkowego (SOR)
Wyniki badań
W badaniu wzięło udział 97 pacjentów. W grupie 1.
(69 osób – 71,1%), w 2. (28 osób – 28,9%), w wieku od
19 do 89 lat (średnia 59,2 lat). Pacjenci przyjmowani
z powodu stanów ostrych byli młodsi (średnio 39,04 lat)
a w zaostrzeniach chorób przewlekłych – starsi (średnio
53,6 lat). Mediana wieku obu grup była różna, 60 lat dla
pierwszej grupy i 30 lat dla drugiej grupy. Liczebność
kobiet i mężczyzn była podobna. Większość to mieszkańcy miasta (73,2%), a tylko 26,8% mieszkało na wsi.
W obu grupach miejsce zamieszkania rozkładało się
podobnie. Nieznacznie większą grupę stanowiły osoby
z wykształceniem podstawowym – 28,8%, ale osoby
z wykształceniem zawodowym i średnim stanowiły niewiele mniejszy odsetek, po 27,8%. Wykształcenie wyższe
posiadało 20,6% badanych. W grupie pacjentów hospitalizowanych powodu chorób przewlekłych więcej było osób
z wykształceniem podstawowym i średnim, mniej z wykształceniem pomaturalnym i wyższym, natomiast w grupie
osób hospitalizowanych z przyczyn „ostrych”, najliczniejsi
byli pacjenci z wyższym wykształceniem (53,6%). Najliczniejszą grupę stanowiły osoby żyjące w związku małżeńskim lub partnerskim (57,7%), najmniej liczną grupą były
osoby rozwiedzione. W grupie pierwszej (hospitalizowani
z powodu chorób przewlekłych) więcej było osób owdowiałych (18,8%) i rozwiedzionych (8,7%). W grupie drugiej (hospitalizowani w stanach „ostrych”), więcej było
osób stanu wolnego (32,1%). Większość respondentów
mieszkała z rodziną, najczęściej z małżonkiem lub partnerem (32,9%), dziećmi (17,5%) i z małżonkiem, i dziećmi
(22,7%). Część pacjentów mieszkało też samotnie, dwie
osoby były bezdomne. Większość badanych posiadała przynajmniej jedno źródło dochodów, którym najczęściej była
praca zawodowa (43,3%) i emerytura (36,1%). Żadnych
dochodów nie posiadało 8 (8,23%) pacjentów, w tym 5,1%
było bezrobotnych, 2,1% na utrzymaniu rodziny i 1,03%
uczniów. W grupie 1. więcej było osób utrzymujących się
z emerytury i renty chorobowej. W grupie 2. żaden z badanych nie był na rencie, a emerytura stanowiła źródło dochodów dla 14,3% badanych. Większość chorych korzystała już
wcześniej z pomocy medycznej w SOR, ale sporadycznie,
dotychczas nie więcej niż 3–5 razy (65,9%), ponad 20%
badanych korzystało z pomocy medycznej SOR po raz
pierwszy. Pacjenci pierwszej grupy częściej korzystali z pomocy SOR niż pacjenci grupy drugiej. W grupie drugiej
42,9% badanych było pacjentami SOR po raz pierwszy.
Większość pacjentów korzystała z różnych dodatkowych
form pomocy medycznej, większość więcej niż z jednej, aż
91,7% badanych korzystało z POZ i 62,9% było pod opieką
poradni specjalistycznej. W większości byli to pacjenci
chorujący na choroby przewlekłe, 29,9% badanych było już
wcześniej hospitalizowanych, byli to głównie pacjenci chorujący przewlekle.
Pacjenci Szpitalnego Oddziału Ratunkowego różnią się
ze względu na wpływ choroby na ich codzienne funkcjonowanie w rodzinie i w relacjach z innymi ludźmi. Wpływ
ten jest większy u pacjentów grupy 1., hospitalizowanej
115
z powodu chorób przewlekłych. W większym stopniu był
to wpływ negatywny. Wpływ choroby na funkcjonowanie
chorego oceniano według skali dziesięciostopniowej. Pacjentów proszono o podanie, w jakim stopniu choroba
wpłynęła na wybrane obszary funkcjonowania, gdzie 0
oznaczało brak wpływu, wpływ negatywny chorzy oceniali
od -1 do -5, gdzie -1 oznaczało najmniejsze ograniczenia
a -5 największe. Wpływ pozytywny chorzy oceniali od
1 do 5, gdzie 1 oznaczało najmniejszy wpływ i 5 największy.
Pacjentów pytano o następujące obszary funkcjonowania:
1. Wpływ choroby na życie rodzinne i relacje z członkami rodziny
2. Wpływ choroby na relacje z przyjaciółmi i znajomymi
3. Wpływ choroby na sposób spędzania wolnego
czasu
4. Wpływ choroby na sprawność fizyczną
5. Wpływ choroby na pracę zawodową.
Jak pokazuje tabela 1., choroba w największym stopniu
wpływała na sprawność fizyczną pacjentów SOR. Był to
wpływ negatywny. Większy negatywny wpływ dotyczył
pacjentów z grupy pierwszej, czyli osoby chorujące przewlekle, ale w przypadku stanów ostrych sprawność fizyczna też
ulegała ograniczeniu. W większym stopniu ten wpływ występował u chorych z grupy 1. Test t-studenta wskazuje na
istotne statystycznie różnice (t = 2,56254, p < 0,05). W obu
grupach pacjentów były też ograniczenia w pracy zawodowej. Jedni i drudzy pacjenci nie mogli w okresie zaburzenia
stanu zdrowia pracować zawodowo, albo ich praca była
mniej wydajna. Nie było różnicy statystycznej. Najmniejszy
negatywny wpływ choroba wywierała na relacje chorych
z przyjaciółmi i znajomymi, z tym, że w grupie chorych
przewlekle średnia była ujemna, a w grupie chorych „ostro”
średnia była dodatnia. Pomiędzy porównywanymi grupami
pacjentów nie było różnic statystycznych. Podsumowując,
pacjenci SOR różnią się między sobą wpływem choroby na
funkcjonowanie tylko w aspekcie sprawności fizycznej.
Oznacza to, że każda choroba może zaburzać funkcjonowanie osób chorych, ale w przypadku choroby przewlekłej w
większym stopniu zaburza sprawność fizyczną.
Większy poziom akceptacji choroby (tabela 2.) występuje u chorych z drugiej grupy, ponieważ znaleźli się
w SOR z powodu ostrej choroby, a pacjenci chorzy przewlekle cały czas doświadczają różnych ograniczeń i trudniej jest im znosić chorobę. Dlatego grupa pierwsza ma
mniejszy poziom akceptacji choroby. Akceptację choroby oceniano za pomocą skali AIS, którą wcześniej opisano. W tej skali pacjenci mogli uzyskać od 8 do 40 pkt.
Niski wynik oznaczał niski poziom akceptacji, wysoki
wynik oznaczał wysoki poziom akceptacji. Za punkt
graniczny przyjęto wartość punktową 24, znajdującą się
w połowie zakresu możliwej punktacji. Pacjenci z obu
grup mieli wysoki poziom akceptacji choroby, bo w grupie 1. wskaźnik całkowity AKC wynosił 28,67 a w grupie 2. wynosił on 29,36 i był wyższy od wyznaczonej
granicy. Czyli w grupie chorych przewlekle wskaźnik
był nieznacznie mniejszy, ale nie była to różnica statystycznie istotna. Osoby chore na choroby przewlekłe w
116
Krystyna Kurowska, Bartłomiej Białasik
Tabela 1. Analiza wpływu choroby na funkcjonowanie pacjentów SOR
Table 1. Analysis of disease influence on A&E ward patients
Pyt.
1.
2.
3.
4.
5.
Średnia
Gr. 1
Gr. 2
-0,45
-0,36
-0,38
0,11
-1,29
-1,25
-2,84
-2,00
-1,51
-1,54
Odch. stand.
Gr. 1
Gr. 2
1,55
1,34
1,38
1,23
1,64
1,80
1,54
1,36
1,99
1,69
Mediana
Gr. 1
Gr. 2
0,00
0,00
0,00
0,00
-1,00
-1,00
-3,00
-2,00
0,00
-1,00
Min
Gr. 1
-5,00
-5,00
-5,00
-5,00
-5,00
Max
Gr. 2
-3,00
-3,00
-5,00
-5,00
-5,00
Gr. 1
4,00
4,00
3,00
0,00
0,00
Gr. 2
4,00
4,00
2,00
0,00
1,00
Test
t-studenta
0,26903
-1,63305
0,06565
2,56254*
0,00714
* zaznaczono różnice istotne statystycznie przy założeniu, że p < 0.05
Tabela 2. Analiza poziomu akceptacji choroby wśród pacjentów SOR wg skali AIS
Table 2. Analysis of the disease acceptance level in A&E ward patients, according to ADS scale
Pyt.
1.
2.
3.
4.
5.
6.
7.
8.
AKC
Średnia
Gr. 1
Gr. 2
3,29
3,21
3,14
3,46
3,72
3,89
3,32
3,39
4,13
4,04
3,96
4,00
2,96
3,50
4,13
3,86
28,67
29,36
Odch. stand.
Gr. 1
Gr. 2
1,48
1,50
1,43
1,45
1,34
1,37
1,34
1,52
1,20
1,35
1,28
1,39
1,46
1,48
1,35
1,38
7,57
8,23
Mediana
Gr. 1
Gr. 2
4,00
3,00
3,00
4,00
4,00
4,00
4,00
4,00
5,00
5,00
4,00
5,00
3,00
4,00
5,00
4,00
30,00
29,50
Min
Gr. 1
1,00
1,00
1,00
1,00
1,00
1,00
1,00
1,00
13,00
Max
Gr. 2
1,00
1,00
1,00
1,00
1,00
1,00
1,00
1,00
8,00
Gr. 1
5,00
5,00
5,00
5,00
5,00
5,00
5,00
5,00
40,00
Gr. 2
5,00
5,00
5,00
5,00
5,00
5,00
5,00
5,00
40,00
Test
t-studenta
0,24405
-1,01011
-0.56818
-0,22727
0,32727
0,13879
-1,66976
0,90241
0,40401
* zaznaczono różnice istotne statystycznie przy założeniu, że p < 0.05
Tabela 3. Lista kryteriów zdrowia – waga i ranga przypisywana poszczególnym twierdzeniom przez pacjentów SOR
Table 3. Health criteria list – their importance according to A&E ward patients
Twierdzenie
Bycie zdrowym oznacza dla mnie:
1. Dożyć późnej starości
2. Czuć się szczęśliwym przez większość czasu
3. Potrafić dobrze współżyć z innymi ludźmi
4. Umieć rozwiązywać swoje problemy
5. Należycie się odżywiać
6. Dbać o wypoczynek, sen
7. Pić niewielkie ilości alkoholu lub wcale
8. Nie palić tytoniu
9. Mieć odpowiednią wagę ciała
10. Jedynie wyjątkowo przyjmować lekarstwa
11. Mieć dobry nastrój
12. Nie odczuwać żadnych dolegliwości fizycznych
13. Potrafić pracować bez napięcia i stresu
14. Nie chorować, najwyżej rzadko na grypę, niestrawność
15. Mieć zdrowe oczy, włosy, cerę
16. Umieć przystosować się do zmian w życiu
17. Umieć cieszyć się z życia
18. Być odpowiedzialnym
19. Potrafić panować nad swoimi uczuciami i popędami
20. Mieć sprawne wszystkie części ciała
21. Akceptować siebie, znać swoje możliwości i braki
22. Mieć pracę, różnorodne zainteresowania
23. Czuć się dobrze
24. Prawie nigdy nie musieć chodzić do lekarza
Grupa 1
Waga
Ranga
1,82
9
3,18
2
0,50
21
1,50
11
1,46
12
0,61
17
0,57
19
2,25
7
3,07
3
1,68
10
0,21
22
4,00
1
0,89
14
0,86
16
0,54
20
0,89
15
2,07
8
0,21
23
0,11
24
2,46
6
0,96
13
0,61
18
3,07
4
2,89
5
Grupa 2
Waga
Ranga
0,46
16
1,25
3
0,18
23
0,75
9
0,57
12
0,64
10
0,54
13
0,79
7
1,00
5
0,25
21
0,64
11
1,29
2
0,36
19
0,82
6
0,25
22
0,50
14
1,21
4
0,36
20
0,43
17
0,50
15
0,43
18
0,14
24
1,50
1
0,79
8
Zachowania zdrowotne a radzenie sobie w chorobie u pacjentów szpitalnego oddziału ratunkowego (SOR)
najmniejszym stopniu akceptowali to, że nigdy nie będą
wystarczająco samowystarczalni (pyt. 7.). Największy
poziom akceptacji dotyczył pytania 5. i 8., co znaczy, że
pacjenci nie czuli się ciężarem dla swojej rodziny oraz,
że nie uważali, aby ludzie przebywający z nimi czuli się
zakłopotani ich obecnością. Pacjenci z drugiej grupy
największy kłopot mieli z przystosowaniem się do ogólnych ograniczeń spowodowanych chorobą (pyt. 1.). Ci
pacjenci także nie czuli się ciężarem dla swojej rodziny
(pyt. 5.) i nie czuli się mniej wartościowi z powodu choroby (pyt. 6.). Podsumowując, pacjenci SOR w obu grupach mają podobny poziom akceptacji choroby.
Dla pacjentów chorujących przewlekle najważniejszymi kryteriami zdrowia był brak dolegliwości fizycznych
i poczucie szczęścia (tabela 3.). Dla pacjentów nie chorujących przewlekle tym najważniejszym kryterium zdrowia
było dobre samopoczucie i również brak dolegliwości fizycznych. Porównując 5 najważniejszych kryteriów zdrowia (tabela 3a i b), można powiedzieć, że są one podobne w
obu grupach. Jak wynika z tabeli pacjenci największe znaczenie przypisują zdrowiu rozumianemu jako właściwość
i stan. Najmniej ważne kryteria zdrowia są nieco inne w
obu grupach, niektóre z nich się powtarzają. Najmniej ważne dla osób chorych przewlekle były kryteria rozumiane
jako proces a dla osób nie chorujących przewlekle kryteria
rozumiane jako wynik. Podsumowując, osoby z obu grup
charakteryzują się podobnym rozumieniem zdrowia. Obie
grupy za najważniejsze kryteria zdrowia uznały brak dolegliwości fizycznych i dobre samopoczucie.
117
W oparciu o Inwentarz Zachowań Zdrowotnych
wyznaczono następujące wskaźniki:
1. ZZ – ogólny wskaźnik zachowań zdrowotnych,
przedstawiony w postaci wartości punktowej, mieszczącej się w zakresie od 24 do 120 pkt. (jest to suma
uzyskanych wartości punktowych) – im wyższy wynik, tym większe nasilenie deklarowanych zachowań
zdrowotnych
2. Sten – wartość wskaźnika zachowań zdrowotnych
przedstawiona w jednostkach standaryzowanych w skali
stenowej; autorzy proponują różne przedziały wartości
stenowych dla kobiet i mężczyzn [3].
Poszczególne obszary zachowań zdrowotnych (obliczano jako średnią liczbę punktów w każdej kategorii
czyli suma punktów podzielona przez 6):
3. PN1 – prawidłowe nawyki żywieniowe uwzględniające rodzaj spożywanej żywności, w tym np. pieczywo pełnoziarniste, warzywa, owoce
4. ZP – zachowania profilaktyczne dotyczące przestrzegania zaleceń zdrowotnych, uzyskiwania informacji na
temat zdrowia i choroby
5. PN2 – pozytywne nastawienie psychiczne obejmuje
czynniki psychologiczne, takie jak unikanie zbyt silnych emocji, stresów i napięć oraz sytuacji wpływających przygnębiająco
6. PZ – obejmują codzienne nawyki dotyczące snu i rekreacji oraz aktywności fizycznej.
Pacjenci SOR różnili się wskaźnikiem zachowań zdrowotnych (tabela 4.). Wyższy ogólny wskaźnik ZZ występował u pacjentów grupy pierwszej czyli chorych przew-
Tabela 3a. Porównanie 5 najważniejszych kryteriów zdrowia pacjentów SOR
Table 3a. Comparison of five main health criteria in A&E patients
Grupa 1
Kryterium
Nie odczuwać żadnych dolegliwości
fizycznych
Czuć się szczęśliwym przez
większość czasu
Definicja
Grupa 2
Kryterium
Właściwość
Czuć się dobrze
3
Mieć odpowiednią wagę ciała
Wynik
4
Czuć się dobrze
Prawie nigdy nie musieć chodzić
do lekarza
Stan
Nie odczuwać żadnych dolegliwości
fizycznych
Czuć się szczęśliwym przez większość
czasu
Umieć cieszyć się z życia
Właściwość
Mieć odpowiednią wagę ciała
Ranga
1
2
5
Stan
Definicja
Stan
Właściwość
Stan
Stan
Wynik
Tabela 3b. Porównanie 5 najmniej ważnych kryteriów zdrowia pacjentów SOR
Table 3b. Comparison of five least important health criteria
Ranga
20
21
22
23
24
Grupa 1
Kryterium
Mieć zdrowe oczy, włosy, cerę
Potrafić dobrze współżyć
z innymi ludźmi
Mieć dobry nastrój
Być odpowiedzialnym
Potrafić panować nad swoimi uczuciami
i popędami
Definicja
Właściwość
Grupa 2
Kryterium
Być odpowiedzialnym
Definicja
Cel
Proces
Jedynie wyjątkowo przyjmować lekarstwa
Właściwość
Wynik
Cel
Mieć zdrowe oczy, włosy, cerę
Potrafić dobrze współżyć z innymi ludźmi
Właściwość
Proces
Proces
Mieć pracę, różnorodne zainteresowania
Wynik
118
Krystyna Kurowska, Bartłomiej Białasik
Tabela 4. Analiza wskaźników zachowań zdrowotnych wśród pacjentów SOR
Table 4. Analysis of health behavior indicators in A&E ward patients
Pyt.
ZZ
sten
PN1
ZP
PN2
PZ
Średnia
Gr. 1
Gr. 2
80,3
73,79
5,3
4,46
17,64
16,39
19,81
19,18
21,03
20,50
21,86
17,43
Odch. stand.
Gr. 1
Gr. 2
12,37
13,89
1,64
1,90
4,07
5,40
4,45
4,85
3,32
4,05
4,33
4,26
Mediana
Gr. 1
Gr. 2
81,0
74,0
5,0
4,0
17,0
16,0
20,0
19,0
21,0
22,0
22,0
16,5
Min
Gr. 1
41,0
1,0
6,0
7,0
11,0
13,0
Gr. 2
41,0
1,0
6,0
7,0
12,0
11,0
Gr. 1
110
10,0
29,0
28,0
29,0
30,0
Max
Gr. 2
97,0
8,0
27,0
27,0
26,0
27,0
Test
t-studenta
2,30818*
2,22245*
1,26600
0,62702
0,68326
4,67201*
* zaznaczono różnice istotne statystycznie przy założeniu, że p < 0.05
Tabela 4a. Porównanie wskaźników zachowań zdrowotnych u kobiet i mężczyzn pacjentów chorych przewlekle (Grupa 1)
Table 4a. Comparison of health behavior indicators in chronically ill women and men (group 1)
Pyt.
ZZ
sten
PN1
ZP
PN2
PZ
Średnia
K
M
82,76
77,47
5,35
5,25
18,00
17,22
20,51
19,00
21,38
20,63
22,97
20,56
Odch. stand.
K
M
11,05
13,35
1,44
1,87
3,86
4,32
3,96
4,90
3,53
3,07
3,77
4,63
Mediana
K
M
83,0
77,5
5,0
5,0
18,0
17,0
21,0
19,0
21,0
21,0
23,0
20,0
Min
K
41,0
1,00
6,00
9,00
11,0
15,0
Max
M
45,0
1,0
9,0
7,0
12,0
13,0
K
110
9,00
28,00
28,00
29,00
30,00
M
109
10,0
29,0
28,0
27,0
29,0
Test
t-studenta
2,54861*
0,24692
0,78050
1,39441
0,92067
2,34767*
* zaznaczono różnice istotne statystycznie przy założeniu, że p<0.05
Tabela 4b. Porównanie wskaźników zachowań zdrowotnych u kobiet i mężczyzn pacjentów hospitalizowanych z przyczyn
ostrych (Grupa 2)
Table 4b. Comparison of health behavior indicators in women and men hospitalized for acute condition (group 2)
Pyt.
ZZ
sten
PN1
ZP
PN2
PZ
Średnia
K
M
75,36
73,13
4,29
4,73
16,36
16,67
20,29
18,47
21,64
19,53
17,29
17,73
Odch. stand.
K
M
8,75
17,86
1,27
2,41
4,47
6,37
3,75
5,68
3,65
4,24
4,91
3,67
Mediana
K
M
74,0
72,5
4,0
4,5
16,0
16,0
19,0
18,5
22,0
20,5
17,0
16,5
Min
K
58,0
2,0
10,0
16,0
14,0
11,0
Max
M
41,0
1,0
6,0
7,0
12,0
12,0
K
88,0
6,0
26,0
27,0
26,0
27,0
M
97,0
8,0
27,0
26,0
24,0
23,0
Test
t-studenta
1,10913
-1,59757
-0,39401
2,64435*
3,06571*
-0,70994
* zaznaczono różnice istotne statystycznie przy założeniu, że p<0.05
lekle (80,3) niż u pacjentów przyjętych z przyczyn ostrych
(73,79). Różnice były istotne statystycznie, na co wskazuje
wartość testu t-studenta (t = 2,30818, p < 0,05). Wartości
stenowe w grupie 1. wynosiły 5,3 i mieściły się one w przedziale przeciętnym. W grupie 2. wartości stenowe wynosiły
4,46 i mieściły się w przedziale niskim, co znaczy, że pacjenci przyjęci do SOR z przyczyn ostrych w mniejszym
stopniu podejmowali zachowania prozdrowotne. Różnice
stenów były istotne statystycznie, na co wskazuje wartość
testu t-studenta (t = 2,22245, p < 0,05). Pacjenci obu grup
najbardziej różnili się pod względem praktyk zdrowotnych
sprzyjających zdrowiu. Chorzy przewlekle częściej podejmowali praktyki zdrowotne związane z odpoczynkiem,
regularnym snem, kontrolą masy ciała, ograniczeniem
palenia tytoniu i unikaniem nadmiernego wysiłku fizyczne-
go. U tych chorych PZ był najwyższym wskaźnikiem ze
wszystkich obszarów zachowań zdrowotnych. Różnice w
średnich punktowych były stosunkowo duże, w grupie
pierwszej PZ = 21,86, a w grupie drugiej PZ = 17,43. Test
t-studenta wskazuje na istotność statystyczną (t = 4,67201,
p < 0,05). U pacjentów hospitalizowanych w trybie ostrym
najwyższy wskaźnik dotyczył obszaru PN2 czyli pozytywnego nastawienia psychicznego. Osoby te częściej podejmowały takie praktyki zdrowotne, jak unikanie negatywnych emocji, pozytywne myślenie, poważne traktowanie
wskazówek osób zaniepokojonych ich stanem zdrowia.
W pozostałych obszarach zachowań zdrowotnych pacjenci
się nie różnili statystycznie istotnie. W obu grupach pacjentów najniższy był wskaźnik opisujący nawyki żywieniowe.
Podsumowując, pacjenci SOR różnią się poziomem prawi-
Zachowania zdrowotne a radzenie sobie w chorobie u pacjentów szpitalnego oddziału ratunkowego (SOR)
dłowych zachowań zdrowotnych, najbardziej w zakresie
prawidłowych praktyk zdrowotnych. Pacjenci chorzy przewlekle mieli przeciętny wskaźnik, a pacjenci hospitalizowani z przyczyn nagłych mieli niski wskaźnik zachowań
zdrowotnych.
Porównano wskaźniki zachowań zdrowotnych u kobiet i mężczyzn. W grupie chorych przewlekle była
statystyczna różnica ogólnego wskaźnika zachowań
zdrowotnych (tabela 4a). Kobiety miały wyższy wskaźnik, co znaczy, że częściej podejmowały zachowania
prozdrowotne niż mężczyźni. Test t-studenta potwierdza
istotność statystyczną, ale tylko w przypadku całkowitego wskaźnika ZZ (t = 2,54861, p < 0,05) i praktyk zdrowotnych PZ, takich jak odpoczynek, regularny sen, kontrola masy ciała, ograniczenie palenia tytoniu i unikanie
nadmiernego wysiłku fizycznego (t = 2,34767, p < 0,05).
Wartości stenowe nie różniły się między grupami, podobnie jak inne obszary zachowań zdrowotnych. W grupie drugiej czyli u pacjentów nie chorujących przewlekle
(tabela 4b), kobiety również miały wyższy wskaźnik
zachowań zdrowotnych niż mężczyźni. Różnice ogólnego wskaźnika i stenów nie były istotne statystycznie.
Istotne statystycznie były różnice w zachowaniach profilaktycznych (ZP) i pozytywnym nastawieniu psychicznym (PN2). Kobiety częściej starały się pozyskiwać
informacje medyczne na temat zdrowia i chorób, na
temat ich unikania i częściej zgłaszały się na kontrolne
wizyty lekarskie niż mężczyźni (t = 2,64435, p < 0,05).
Kobiety też częściej unikały sytuacji stresujących, myślały pozytywnie i poważnie traktowały wskazówki
zdrowotne (t = 3,06571, p < 0.05). Podsumowując, kobiety częściej praktykowały pozytywne zachowania zdrowotne niż mężczyźni.
Analiza korelacyjna potwierdziła, że poziom akceptacji
choroby u pacjentów SOR zależy od takich zmiennych, jak
czas trwania choroby, zamieszkiwanie wspólnie z rodziną,
poziom sprawności fizycznej i aktywność zawodowa. Wiek
nie wpływał na poziom akceptacji choroby w żadnej grupie
pacjentów SOR. Nie było różnic w poziomie akceptacji
choroby ze względu na płeć pacjentów SOR. Stan cywilny
nie wpływał na poziom akceptacji choroby. W grupie drugiej była co prawda korelacja umiarkowana r = -0,32946,
ale nie istotna statystycznie (p > 0,05). Istotna korelacja
dotyczyła wspólnego zamieszkiwania z innymi członkami
rodziny. Osoby, które mieszkały z rodziną, miały wyższy
poziom akceptacji związany z nagłym zachorowaniem,
była to korelacja umiarkowana r = 0,48287, istotna statystycznie p < 0,05.
Twierdzenie zakładające, że wraz z czasem trwania
choroby zwiększa się poziom akceptacji okazała się nieprawdziwa. Zachodziła tu wręcz odwrotna zależność.
W grupie osób chorych przewlekle im dłuższy był czas
trwania choroby, tym mniejszy poziom akceptacji. Była to
korelacja umiarkowana r = -58810, istotna statystycznie
p < 0,05. W grupie drugiej taka zależność nie miała miejsca, ponieważ większość osób chorowała w trybie ostrym.
Największy wpływ na poziom akceptacji choroby miały
takie zmienne jak sprawność fizyczna i praca zawodowa.
119
Osoby, u których poziom sprawności był wyższy, miały też
większy poziom akceptacji choroby, a wraz z ograniczeniem poziomu sprawności zmniejszał się poziom akceptacji
choroby. Ta zależność była umiarkowana, istotna statystycznie w obu grupach r1 = 0,31502 i r2 = 0,57178,
p < 0,05. Takie zmienne jak miejsce zamieszkania, czy
poziom wykształcenia nie miały wpływu na poziom akceptacji choroby w żadnej z analizowanych grup.
Istnieją zmienne pośredniczące wpływające na podejmowanie zachowań zdrowotnych. Należą do nich
wiek, wykształcenie, czas trwania choroby. Pozostałe
zmienne nie wpływają na podejmowanie zachowań
zdrowotnych. Nie analizowano wpływu płci, ponieważ
ta zmienna była poddana osobnej analizie. Nie było
istotnych statystycznie zależności pomiędzy ogólnym
wskaźnikiem zachowań zdrowotnych a zmiennymi pośredniczącymi. W grupie pierwszej zachowania zdrowotne związane z nawykami żywieniowymi zależały od
wykształcenia. Osoby z wyższym wykształceniem częściej stosowały prawidłowe nawyki żywieniowe niż
osoby z niższym wykształceniem, była to korelacja
umiarkowana r = 0,45917, statystycznie istotna p < 0,05.
W grupie drugiej prawidłowe nawyki żywieniowe zależały od poziomu sprawności fizycznej. Osoby z wyższym poziomem sprawności fizycznej częściej stosowały
prawidłowe nawyki żywieniowe, była to korelacja
umiarkowana r = 0,32774, statystycznie istotna p < 0,05.
Osoby mieszkające z rodziną częściej podejmowały
pozytywne zachowania profilaktyczne związane z wykonywaniem badań kontrolnych, przestrzeganiem zaleceń zdrowotnych i pozyskiwaniem informacji na temat
zdrowia i choroby, była to korelacja umiarkowana
r = 31715, statystycznie istotna p < 0,05. Osoby mieszkające samotnie nie miały pozytywnego nastawienia
psychicznego, częściej miały je osoby mieszkające z rodziną, była to korelacja umiarkowana r = -0,38838, statystycznie istotna p < 0,05. Również osoby, które podawały, że choroba wpłynęła pozytywnie na ich relacje
rodzinne miały lepsze nastawienie psychiczne niż osoby
których choroba wpłynęła negatywnie na relacje rodzinne, była to korelacja umiarkowana r = 0,36040, istotna
statystycznie p < 0,05. Praktyki zdrowotne dotyczące
snu i wypoczynku oraz aktywności fizycznej i nałogów
zależały od wieku. Wraz z wiekiem wzrastała częstość
podejmowania tych praktyk zdrowotnych, była to korelacja umiarkowana r = 0,39512 i r = 0,46841, istotna
statystycznie p < 0,05. Na te praktyki zdrowotne wpływało również miejsce zamieszkania. Osoby mieszkające
na wsi częściej dbały o regularny sen i wypoczynek niż
osoby mieszkające w mieście, była to korelacja umiarkowana r = -0,38258, istotna statystycznie p < 0,05.
Dyskusja
Już Hipokrates 2,5 tysiąca lat temu pisał, że „samo
jedzenie nie pozwala utrzymać człowiekowi zdrowia;
musi on być także aktywnym fizycznie. I chociaż jedzenie i wysiłek są pozornie sobie przeciwstawne, tylko ich
współdziałanie może dać zdrowie” [4]. Wpływ zacho-
120
Krystyna Kurowska, Bartłomiej Białasik
wań i stylu życia człowieka na jego zdrowie został potwierdzony w toku spektakularnego badania amerykańskiego Framingham Study, prowadzonego do chwili
obecnej od ponad 50 lat [5]. Badanie pozwoliło określić
zakresy czynników wpływających na zdrowie i rozwój
wielu chorób cywilizacyjnych. Dzisiaj są już one dobrze
znane medycynie i przedstawiają się następująco: największy wpływ na zdrowie ma styl życia, bo aż 53%
i środowisko 21%. Mniejszy wpływ ma opieka medyczna – 10% i czynniki genetyczne – 16%. Francis Bacon
mówił, że prawdziwa wiedza to przede wszystkim znajomość przyczyn [4]. Idąc tym tokiem myślenia, należałoby oczekiwać, że ludzie będą podejmować działania
korzystne dla zdrowia czyli te, które je podnoszą, wspierają lub przywracają. Tymczasem okazuje się, że wcale
tak nie jest. W jednym z badań Breslow L. [5] określił,
że długowieczność Kalifornijczyków jest ściśle skorelowana z zachowaniami składającymi się na styl życia.
Były to takie zachowania jak 3 regularne posiłki, umiarkowane ćwiczenia fizyczne, 7–8 godzin snu na dobę,
kontrolowana masa ciała i brak używek (niepalenie
i umiarkowane picie alkoholu). Badania oceniające zachowania zdrowotne Polaków pokazują, że niewielu
z nich podejmuje podobne zachowania prozdrowotne.
W badaniu Kalupa [6] aż 36% respondentów odżywiało
się nieregularnie, najczęściej mężczyźni, tylko 30% badanych wolny czas spędzało aktywnie, najczęściej osoby
z wyższym wykształceniem. Podobne dane podaje Departament Badań Statystycznych GUS [7], aż 31% dorosłych Polaków spędza czas wolny wyłącznie w sposób
bierny oglądając telewizję, siedząc przy komputerze lub
czytając gazetę, 35–39% łączy wypoczynek bierny z wypoczynkiem mało aktywnym, np. w formie spacerów,
a tylko 15–16% przez większość wolnego czasu uprawia
jakieś sporty, np. jeździ na rowerze, biega, lub pracuje
na działce [8]. Badania prowadzone wśród 40-latków
pokazały, że tylko 9% z nich spędza aktywnie czas wolny i uprawia jakieś sporty, a aż 45% nie podejmuje żadnego wysiłku fizycznego, nawet niewielkiego [9]. Również nawyki żywieniowe Polaków są niezadowalające.
Polacy jadają nieregularnie, zjadają jeden lub 2 obfite
posiłki, spożywają zbyt duże ilości tłuszczów i węglowodanów, jadają za mało warzyw i owoców. Nawet
studenci farmacji, z założenia posiadający dużą wiedzę
na temat zdrowego stylu życia i odżywiania, wykazują w
tym względzie duże braki. Badanie Leszka Bartkowiaka
[10] pokazuje, że większość studentów kierunku farmacja jada nieregularnie, ok. 8% z nich nie jada śniadań,
dla 92% najbardziej obfitym posiłkiem jest kolacja.
W badaniu własnym wskaźniki zachowań zdrowotnych nie były zadowalające. W jednej grupie wartości
wskaźnika były na poziomie średnim, a w drugiej grupie
na poziomie niskim. Pacjenci chorzy przewlekle częściej
podejmowali praktyki zdrowotne związane z odpoczynkiem, regularnym snem, kontrolą masy ciała, ograniczeniem palenia tytoniu i unikaniem nadmiernego wysiłku
fizycznego. Zachowania te były prawdopodobnie konsekwencją pogarszającego się stanu zdrowia i większego
nasilenia objawów w czasie postępu choroby. Pacjenci
chorujący przewlekle mieli świadomość powagi choroby
przewlekłej i dlatego podejmowali konkretne zachowania prozdrowotne. U pacjentów nie chorujących przewlekle te same zachowania były podejmowane znacznie
rzadziej. Podobne obserwacje opisał Zygfryd Juczyński
[3]. Osoby chorujące przewlekle, np. na cukrzycę miały
znacznie wyższy wskaźnik zachowań zdrowotnych niż
zdrowe osoby dorosłe. W badaniu Juczyńskiego najwyższy wskaźnik miały osoby chore na cukrzycę i mężczyźni
po zawale. W przeprowadzonym przeze mnie badaniu,
w grupie osób chorych przewlekle również większość
stanowiły osoby z chorobą wieńcową serca.
W obu badanych przeze mnie grupach najgorsze wyniki dotyczyły nawyków żywieniowych. Pacjenci zjadali
zbyt dużą ilość cukrów, tłuszczów zwierzęcych, soli oraz
żywności zawierającej konserwanty. Spożywali natomiast zbyt mało warzyw i owoców. Te wyniki są zgodne
z przytoczonymi wcześniej spostrzeżeniami innych autorów. W badaniu własnym osoby z wyższym wykształceniem częściej prezentowały pozytywne nawyki żywieniowe. Prawdopodobnie miały one większą wiedzę o zdrowym odżywianiu, ale tego aspektu nie badano w pracy.
Wiesław Kalupa [9] podaje, że osoby z wyższym wykształceniem częściej mają świadomość złych nawyków
i wiedzą, w jaki sposób niektóre elementy stylu życia
wpływają na zdrowie. Natomiast osoby z niższym wykształceniem zwykle nie potrafiły odpowiedzieć na pytanie, czy prowadzony przez nie tryb życia sprzyja
zdrowiu. Zygfryd Juczyński [3] podaje, że podejmowanie zachowań prozdrowotnych zależy od umiejscowienia
kontroli zdrowia. Jeśli jest to umiejscowienie wewnętrzne i pacjent jest przekonany o własnym wpływie na
swoje zdrowie, to częściej podejmuje pozytywne zachowania. Do ich podejmowania potrzebuje również odpowiedniej wiedzy. W. Kalupa w swoim badaniu [9] nie
zaobserwował jednak znaczących statystycznie zależności pomiędzy nawykami zdrowotnymi a wykształceniem.
Obserwował jednak, że osoby z wyższym wykształceniem częściej uprawiają sporty i spędzają czas aktywnie.
Wśród osób z wyższym i średnim wykształceniem więcej jest też osób niepalących.
W wielu pracach mówi się o tym, że kobiety prowadzą
bardziej prozdrowotny styl życia niż mężczyźni. W badaniu
Kalupy [9] nieregularne odżywianie dotyczyło głównie
mężczyzn. W badaniu Ostrowskiej [29] mężczyźni częściej
też unikali kontaktów z opieką medyczną i rzadziej niż
kobiety wykonywali badania profilaktyczne. Podobne
wnioski można wyciągnąć z badań Departamentu Badań
Statystycznych GUS, z których wynika, że kobiety częściej
niż mężczyźni praktykują zdrowy styl życia. Juczyński [3]
wskazuje na wyraźnie wyższy wskaźnik zachowań zdrowotnych u kobiet. W badaniu własnym także obserwowano
taką zależność, ale różnica wskaźników zachowań zdrowotnych w badaniu Juczyńskiego była znacznie większa
niż w badaniu własnym. W badaniu własnym obserwowano
jeszcze wpływ współmieszkańców i życia rodzinnego na
podejmowanie niektórych zachowań prozdrowotnych, np.
Zachowania zdrowotne a radzenie sobie w chorobie u pacjentów szpitalnego oddziału ratunkowego (SOR)
na pozytywne nastawienie psychiczne i zachowania profilaktyczne. Osoby, które mieszkały z bliskimi i miały pozytywne relacje z rodziną łatwiej radziły sobie ze stresem
i negatywnymi emocjami, ponieważ miały wsparcie rodziny. Rodzina wspierała osoby chore przewlekle w ich chorobie, ale również przypominała o przestrzeganiu zaleceń
lekarskich, zgłaszaniu się na wizyty lekarskie oraz pomagała w pozyskiwaniu informacji ważnych dla zdrowia.
Ostatnio w piśmiennictwie pojawiły się spekulacje, że
styl życia nie zawsze jest zmienną niezależną a zdrowie
zmienną zależną [5]. Te determinacje mogą mieć charakter
zwrotny. Grębowski twierdzi, że wpływ stylu życia na
rozwój chorób cywilizacyjnych jest oczywisty, ale pyta czy
również sama choroba może być czynnikiem wpływającym
na zachowanie się osób chorych? Modele przekonań i zachowań zdrowotnych mówią, że taki wpływ jest możliwy,
ponieważ jednym z czynników warunkujących zachowania
zdrowotne jest powaga choroby i postrzegane zagrożenie
chorobą. W badaniu własnym widać taką zależność, ponieważ osoby chore miały lepsze wskaźniki zachowań
zdrowotnych. We wcześniejszych badaniach wyniki uzyskaliśmy podobne [2, 11], tzn. wraz z czasem trwania choroby osoby z miażdżycą tętnic kończyn dolnych deklarowały zmianę zachowań zdrowotnych w pozytywnym kierunku.
W piśmiennictwie podaje się również, że zachowania
zdrowotne zależą od tego, jaką wartość człowiek przypisuje zdrowiu [12, 13, 8, 6]. Osoby, dla których zdrowie
jest wartością nadrzędną zwykle bardziej się o nie troszczą. Juczyński [3] podaje listę kryteriów zdrowia, która
ułatwia określenie co dla każdego człowieka oznacza
„bycie zdrowym”. Osoby, które klasyfikują zdrowie w kategoriach wyniku, powinny częściej prowadzić prozdrowotny styl życia. Twierdzenia opisujące zdrowie jako
wynik mówią, że bycie zdrowym oznacza m.in. należycie się odżywiać, nie palić tytoniu, dbać o wypoczynek
i sen, mieć odpowiednią wagę ciała. Jednak pacjenci w badaniu własnym wybrali tylko jedno z tych twierdzeń,
mianowicie, że „bycie zdrowym oznacza dla nich posiadanie właściwej masy ciała”. Jedna grupa umieściła to
twierdzenie na 3. a druga grupa na 5. miejscu. Inne kryteria opisujące zdrowie jako wynik znalazły się na dalszych miejscach. Najważniejszym kryterium zdrowia
było dla badanych dobre samopoczucie i brak dolegliwości fizycznych. Juczyński mówi, że takie kryteria są
charakterystyczne dla instrumentalnego podejścia dla
zdrowia. Biorąc pod uwagę fakt, że badanie dotyczyło
osób chorych, cierpiących z powodu różnych dolegliwości, nie można się dziwić takiemu rozumieniu pojęcia
zdrowie. Objawy choroby są zawsze przykrym doznaniem dla chorego, który właśnie przez ich pryzmat ocenia swoje zdrowie. Chorym trudno jest pogodzić się
z „wyrokiem” choroby. Choroba zawsze stanowi trudne
doświadczenie, ogranicza sprawność fizyczną, niekiedy
również psychiczną, wpływa na relacje rodzinne chorego, jego pracę zawodową.
W badaniu własnym obserwowano, że choroba wiąże się głównie z ograniczeniem sprawności fizycznej.
Wbrew oczekiwaniom ten wpływ obserwowano w obu
121
grupach. W przypadku osób chorujących przewlekle
było to spowodowane postępem choroby. W przypadku
osób przyjętych do SOR z przyczyn nagłych, ograniczenie sprawności było najczęściej krótkotrwałe, wynikało
bezpośrednio z przyczyn hospitalizacji. Można przypuszczać, że dla tych pacjentów zachorowanie i hospitalizacja były większym zaskoczeniem niż dla osób chorujących przewlekle. Chorzy ci w chwili zachorowania
musieli nagle zaprzestać dotychczasowej aktywności
(np. pracy) i przyjąć rolę chorego. Widać to w poziomie
akceptacji choroby mierzonej za pomocą wskaźnika
AKC. Wartości tych wskaźników w obu badanych grupach były podobne. W piśmiennictwie [3] czytamy, że
poziom akceptacji choroby zwiększa się z czasem jej
trwania, osoby dłużej chorujące mają wyższy wskaźnik
akceptacji. Tymczasem w badaniu własnym osoby hospitalizowane po raz pierwszy i osoby hospitalizowane
w przebiegu chorób przewlekłych charakteryzowały się
podobnym poziomem akceptacji. Nieco niższy poziom
akceptacji obserwowano u chorych przewlekle (28,7 vs
29,4). Uzyskane wyniki różniły się od tych, które uzyskał Z. Juczyński [3]. W badaniach Juczyńskiego wskaźniki w różnych grupach chorych przewlekle były niższe,
dla porównania u chorych z cukrzycą wynosiły 24,8,
u chorych ze stwardnieniem rozsianym 24,6, niższe były
u chorych po zawale mięśnia sercowego 22,1, a najniższe u chorych z bólem kręgosłupa i bólem przewlekłym
(odpowiednio 20,5 i 18,5).
Wnioski
1. Osoby chorujące przewlekle w znacznie większym
stopniu miały ograniczony poziom sprawności fizycznej
niż osoby chorujące ostro.
2. Pacjenci Szpitalnego Oddziału Ratunkowego charakteryzowali się wysokim poziomem akceptacji choroby, wyższym niż poziom akceptacji choroby innych grup
klinicznych.
3. Wyższy poziom akceptacji choroby prezentowały
osoby mieszkające z rodziną oraz osoby o większym
poziomie sprawności fizycznej. Poziom akceptacji choroby zmniejszał się wraz z czasem trwania choroby
przewlekłej, nie zależał od takich zmiennych, jak wiek,
płeć, miejsce zamieszkania, stan cywilny czy poziom
wykształcenia.
4. Pacjenci Szpitalnego Oddziału Ratunkowego, zwłaszcza chorujący przewlekle, charakteryzowali się instrumentalnym podejściem do zdrowia, preferowali bowiem kryteria
zdrowia związane z brakiem dolegliwości fizycznych. Dużą
wagę przywiązywano również do zdrowia rozumianego
jako stan i właściwość, a mniejsze do aspektów wymagających własnego zaangażowania i podejmowania konkretnych
zachowań prozdrowotnych.
5. Pacjenci Szpitalnego Oddziału Ratunkowego charakteryzowali się niskim i średnim wskaźnikiem zachowań
prozdrowotnych. Osoby chore przewlekle i kobiety charakteryzowały się znacząco wyższym wskaźnikiem zachowań
zdrowotnych, wraz z wykształceniem wzrastał wskaźnik
pozytywnych nawyków żywieniowych, zamieszkiwanie
122
Krystyna Kurowska, Bartłomiej Białasik
wspólnie z rodziną i pozytywne relacje rodzinne zwiększały
pozytywne nastawienie psychiczne pacjentów SOR. Wraz
z wiekiem wzrastała częstość podejmowania pozytywnych
praktyk zdrowotnych dotyczących snu, wypoczynku oraz
aktywności fizycznej. Podobną zależność obserwowano
u osób mieszkających na wsi.
Piśmiennictwo
1. Tobiasz-Adamczyk B., Szafraniec K., Bajka J.: Zachowania
w chorobie. Collegium Medicum UJ Kraków, 1999.
2. Kurowska K., Wrońska I.: Poczucie koherencji a zachowania zdrowotne u chorych z miażdżycą tętnic kończyn
dolnych. Pielęg. XXI wieku, 2005, 1(9), 31-35.
3. Juczyński Z.: Narzędzia pomiaru w promocji i psychologii
zdrowia. Pracownia testów Psychologicznych Polskiego
Towarzystwa Psychologicznego. Warszawa, 2001.
4. Kara I.: Próba interpretacji związków między elementami
stylu życia a występowaniem chorób układu krążenia w
badaniu stanu zdrowia 40-letnich mieszkańców m. Poznania
i woj. poznańskiego. W: Badanie stanu zdrowia populacji
i funkcjonowanie opieki zdrowotnej. Zagadnienia wybrane.
Maksymiuk T., Bartkowiak L. (red.), AM im. K. Marcinkowskiego w Poznaniu, Poznań 2002, 39-46.
5. Grębowski R.: Zachowania zdrowotne w teorii i praktyce
promocji zdrowia. W: Mierniki zachowań zdrowotnych .
Materiały Krajowej Konferencji Naukowej. Warszawa, 143147.
6. Kalupa W.: Zachowania prozdrowotne w badaniach
elementów stylu życia. W: Badanie stanu zdrowia populacji
i funkcjonowanie opieki zdrowotnej. Zagadnienia wybrane.
Maksymiuk T., Bartkowiak L. (red.), AM im. K. Marcinkowskiego w Poznaniu, Poznań 2002, 47-50.
7. Kuciarska-Ciesielska M.: Stan zdrowia ludności Polski. Zdr.
Publ., 1998, 1-29.
8. Kara I., Wosiewicz E. P.: Związki między epidemiologią
chorób układu krążenia populacji 40-letniej miasta Poznania
i woj. poznańskiego a stylem życia. Założenia i metodyka
programu badawczego. W: Badanie stanu zdrowia populacji
i funkcjonowanie opieki zdrowotnej. Zagadnienia wybrane,
Maksymiuk T., Bartkowiak L. (red.), AM im. K. Marcinkowskiego w Poznaniu, Poznań 2002, 14-17.
9. Kalupa W.: Zachowania prozdrowotne osób czterdziestoletnich w aspekcie poziomu wykształcenia. W: Maksymiuk
T., Bartkowiak L. (red.) Badanie stanu zdrowia populacji
i funkcjonowanie opieki zdrowotnej. Zagadnienia wybrane.
AM im. K. Marcinkowskiego w Poznaniu. Poznań 2002,
57-64.
10. Bartkowiak L.: Aspekty zdrowotne stylu życia w postawach
i opiniach studentów Wydziału Farmaceutycznego. W:
Badanie stanu zdrowia populacji i funkcjonowanie opieki
zdrowotnej. Zagadnienia wybrane, Maksymiuk T., Bartkowiak L. (red.), AM im. K. Marcinkowskiego w Poznaniu,
Poznań 2002, 29-38.
11. Kurowska K.: Rola poczucia koherencji i zachowań zdrowotnych u przewlekle chorych. Zdr. Publ., 2005, 115(3),
385-390.
12. Puchalski K.: Zdrowie w świadomości społecznej. Łodź,
1997.
13. Bogusz R.: Społeczno-kulturowy kontekst zdrowia i choroby.
W: Wybrane elementy socjologii, Majchrowska A. (red.),
Czelej, Lublin 2003, 271-291.
Adres do korespondencji:
dr n. med. Kurowska Krystyna – adiunkt
Katedra i Zakład Pedagogiki i Dydaktyki Pielęgniarskiej CM
w Bydgoszczy
UMK Toruń
85-801 Bydgoszcz
ul Techników 3, tel.: 052/585-21-94
mail: [email protected]