Mieczysław Lubański Składowa zachowawcza i postępowa w nauce

Mieczysław Lubański
Składowa zachowawcza i postępowa
w nauce
Studia Philosophiae Christianae 36/2, 125-136
2000
Studia Philosophiae Christianae
UKSW
_________ 36 (2000)_2_________
MIECZYSŁAW LUBAŃSKI
Wydział Filozofii Chrześcijańskiej, UKSW
SKŁADOWA ZACHOWAWCZA I POSTĘPOWA W NAUCE
1. Wstęp. 2. Zewnętrzna charakterystyka rozwoju nauki. 3. Postęp w nauce. 4. Ele­
menty trwale w nauce. 5. Dyferencjacja nauki i jej jedność. 6. Podsumowanie.
1. WSTĘP
Rozwój nauki przebiega ze wzrastającą prędkością. Ż adna dzie­
dzina badań nie pozostaje niezm ienna; nieustannie rozwija się;
nadto powstają nowe dziedziny wiedzy. O to nieliczne tylko przykła­
dy: ogólna teoria systemów, cybernetyka, teoria informacji, teoria
automatów, informatyka. Poszczególny badacz, jak uczy doświad­
czenie, nie jest w stanie trwale zapam iętać uzyskane wyniki z jed n e­
go nawet określonego działu nauki. Pojawiają się w ogromnej ilości
nowe koncepcje, twierdzenia, teorie. Wobec takiego stanu rzeczy
nasuwa się w naturalny sposób pytanie o istotne cechy nauki,
w szczególności, czy postęp nakazuje odrzucać wszystko, co dawne,
co nie jest dzisiejsze, czy też istnieją pewne elementy, które w spo­
sób trwały weszły do osiągnięć nauki? Ten artykuł stawia sobie za
cel bliższe rozważenie postawionego zagadnienia.
2. ZEWNĘTRZNA CHARAKTERYSTYKA ROZWOJU NAUKI
Przyjęło się rozwój nauki wiązać ze wzrostem liczby publikacji
z określonej dziedziny badań. Pojawienie się książki drukowanej
przyczyniło się do szerszego rozpowszechniania uzyskiwanych osią­
gnięć naukowych. A to, z kolei, spowodowało potrzebę publikacji
ciągłych. H istoria zanotowała, że pierwsze czasopisma naukowe za­
częły ukazywać się w drugiej połowie XV II wieku. A mianowicie,
w styczniu 1665 roku wydrukowano Journal des Scavans, w marcu
zaś tegoż roku The Philosophical Transactions o f the Royal Society o f
London. Dość znaczny rozwój periodyków naukowych nastąpił
w drugiej połowie X V III wieku. W następnym stuleciu ukształtowa­
ły się trzy grupy czasopism: czasopisma ogólne, na wpół ogólne oraz
specjalistyczne. Około roku 1830 liczba czasopism osiągnęła war­
tość 300. U znano tę liczbę za wielkość krytyczną; oznacza to, że ża­
den uczony nie byl w stanie przeczytać wszystkich ogłoszonych
prac1. Toteż w naturalny sposób pojawiła się potrzeba czasopism
o charakterze przeglądowym, które by referowały ukazujące się pu­
blikacje (książki, artykuły naukowe) z określonej dziedziny wiedzy.
Pierwszym tego rodzaju czasopismem było Chemisches Zentralblatt
wychodzące od 1830 roku. I tutaj historia powtórzyła się. Zaczęły
powstawać nowe czasopisma przeglądowe poświęcone określonym
dziedzinom, czy też dyscyplinom wiedzy. Liczba ich stopniowo wzra­
stała. Około roku 1950 osiągnięto kolejny punkt krytyczny. Liczba
czasopism przeglądowych osiągnęła wartość około 300. Nie będzie
błędem , jeżeli powiemy, iż współcześnie każda licząca się dziedzina
badań dysponuje czasopismem przeglądowym. Liczba różnego ro­
dzaju czasopism nieustannie rośnie. I na tej drodze pojawia się
„problem informacji”. Rzecz, mówiąc najkrócej, polega na tym, aby
mieć szybki dostęp do wartościowych informacji.
W tym miejscu następuje powiązanie nauki teoretycznej z tech­
niką informatyczną, która w nieporównanie bardziej sprawny spo­
sób pozwala dochodzić do potrzebnych nam nowych informacji, niż
to było możliwe dawniej. Jednocześnie pojawia się sugestia, aby
skorzystać z tzw. informacyjnego m odelu nauki, który ukazuje
istotność elem entu informacyjnego w rozwoju nauki, dzięki czemu,
jak m ożna sądzić, lepiej zaczynamy rozum ieć samą istotę nauki.
Przypomnijmy, że zgodnie ze wspomnianym m odelem nauka jest
złożonym, samoorganizującym się systemem, którego rozwój jest
sterowany strum ieniam i informacji. A zatem, jeżeli do nauki, trak­
towanej jako system, dochodzą istotnie nowe informacje, znaczy to,
iż rozwija się ona; brak natom iast nowych informacji powoduje za­
trzymanie się nauki w rozwoju, a więc jej stagnację2.
Jeżeli będziem y traktow ali publikacje naukowe za nośniki in­
form acji, to ich wzrost świadczyć będzie o rozwoju nauki. Ze
1J. Ratajewski, Wstęp do informacji naukowej, Katowice 1973,19; M. Uklejska,
Zarys rozwoju nauki i jej organizacji, Część II: Czasy nowożytne, Warszawa 1963,
244; D. J. de Solla Price, Węzłowe problemy historii nauki, Warszawa 1965, 99.
2 W. W. Nalimow, Z. M. Mulczenko, Naukometria, Warszawa 1971, 6; 10.
względu na stosunkow o miody wiek nauki, w dzisiejszym tego te r­
minu znaczeniu, mamy do czynienia z wykładniczym wzrostem
publikacji. Odnosi się to zarów no do m akroskali, a więc gdy idzie
o określoną dyscyplinę naukową, jak i do m ikroskali, kiedy chodzi
0 poszczególny kierunek badań w rozważanej dyscyplinie. Z te o ­
retycznego punktu widzenia rozwój nauki m oże, a nawet powi­
nien, odbywać się zgodnie z krzywą wykładniczą. Praktycznie bio­
rąc jest to jednak nierealne z wielu różnych powodów; na przy­
kład, powstawanie nowych dziedzin badawczych, powodujących
odchodzenie uczonych od dawnych badań, w zrastająca kosztow­
ność coraz bardziej specjalistycznych badań, nieprzewidywalne
występowanie czynników zewnętrznych (wojny, epidem ie, itp.).
Toteż przyjmuje się, że do pewnego m iejsca rozwój nauki ma cha­
rakter wykładniczy, następnie zaś przechodzi w etap charaktery­
zowany krzywą logistyczną, która ma asym ptotę równoległą do
osi czasu. Zwykle form ułuje się występującą tu sytuację mówiąc,
iż krzywa wykładnicza przechodzi w krzywą logistyczną w przy­
padku wystąpienia tzw. czynników tłumiących. W krzywej logi­
stycznej występuje tzw. punkt przegięcia, tj. punkt, w którym usta­
je wzrost rozwoju nauki, rozpoczyna się natom iast spowolnienie
szybkości rozwoju nauki z racji zdążania krzywej logistycznej do
swej asymptoty3.
Nie będziemy tutaj bliżej analizować, w jakim miejscu rozwoju
znajduje się konkretna dyscyplina naukowa. Nie jest to celem tego
artykułu. Sygnalizujemy istniejący ogromny rozwój piśmiennictwa
naukowego, świadczący o tym, że nauka nie stoi w miejscu. Ujmując
rzecz najkrócej, należy powiedzieć, iż nauka rozwija się wszerz
1w głąb. W arto w tym miejscu przypomnieć, że już przed czterdzie­
stu laty ówczesny etap nauki nazwano Wielką N auką w odróżnieniu
od etapu poprzedzającego, którem u nadano nazwę Małej Nauki.
Uzasadnienie dla zastosowanego nazewnictwa widziano w fakcie
polegającym na tym, iż żyjący ówcześnie uczeni stanowili od 60% do
90% wszystkich uczonych, którzy żyli wcześniej. To oszacowanie wy­
daje się być zasadne również w chwili obecnej. N adto dorobek na­
ukowy osiągnięty przez współczesne pokolenie uczonych stanowi co
najmniej 80% całego ogólnego dorobku wszystkich czasów. Zatem
nauka jest w pełni współczesna, przy właściwym rozumieniu ostat-
niego zwrotu. Może więc być nazywana Wielką Nauką, którą jed ­
nakże widzi się jako jedynie przejściowe stadium prowadzące, do
nowego okresu, który najwlaściwiej należy nazwać Nową Nauką4.
Niewątpliwy jest przeto fakt rozwoju nauki. Podpowiada on na­
tychmiast myśl o postępie w nauce. Ale, co to jest napraw dę postęp
w nauce? Na czym on polega? Przejdźmy obecnie do bliższego roz­
ważenia tego zagadnienia.
3. POSTĘP W NAUCE
Doświadczenie badawcze poucza, że na wiele sposobów może
ujawniać się postęp w nauce. M oże to być uzyskanie większej p re­
cyzji pojęć specjalistycznych funkcjonujących w danej dyscyplinie,
czy też kierunku badawczym. M oże to być ujmowanie jedną for­
m alną postacią całego szeregu konkretnych tworów; tu dobrą ilu­
stracją może służyć nowoczesna algebra, która po raz pierwszy
uwydatniła rozm aitość i bogactwo możliwych systemów m atem a­
tycznych5. Może to polegać na wypracowaniu nowej dziedziny b a­
dawczej, która pojawiła się jako końcowy wynik namysłu nad wyna­
lazkiem technicznym. Tu wypada wspomnieć o teorii informacji. Jej
początek należy wiązać z wynalezieniem przez S. B. F. M orse’a te­
legrafu elektrycznego w r. 1832. Namysł teoretyczny nad związkiem
zachodzącym między szybkością telegrafowania a ilością używa­
nych wartości prądu doprowadził do wysunięcia pojęcia pojem no­
ści informacji; ono z kolei nasunęło pojęcie ilości informacji. W re ­
zultacie C. E. Shannon uwieńczył ponad sto lat trwające badania
w tej dziedzinie w swej pracy pt. A mathematical theory o f com m u­
nication, która ukazała się w r. 1948. Jest interesujące, że wspo­
m niana praca Shannona, będąca jak głosi jej oryginalny tytuł - m a­
tematyczną teorią komunikacji, tzn. porozum iewania się wzajem­
nego ludzi ze sobą, została przem ianowana na teorię informacji.
Nazwa ta jest nazwą na wyrost. Praca Shannona była pracą inżynie­
ra telekomunikacji. A tego ostatniego nie interesuje przecież treść
przesyłanej informacji, lecz sprawa czysto techniczna, mianowicie
wiernego przekazania nadanych sygnałów, aby odbiorca - zwłasz­
cza znajdujący się w dużej odległości od nadawcy - otrzymał je bez
zniekształceń.
4 D. J. de Solla Price, dz. cyt., 36-37.
5 G. Birkhoff, S. Mac Lane, Przegląd algebry współczesnej, Warszawa 1966, 9.
Po tych ogólnych dość uwagach przyjrzyjmy się bliżej jednej kon­
kretnej ilustracji, która, jak można przypuszczać, wskazuje na uzy­
skany postęp. Chodzi nam o pojęcie nieskończoności. Spotykamy
się z nim już w starożytności. Operujem y nim również obecnie.
Rozważmy w tym celu następujące cztery określenia zbioru nie­
skończonego:
(A) Nieskończonym nazwiemy taki zbiór, do którego można cią­
gle dobierać z zewnątrz jakiś nowy elem ent. To, co nie ma już nic
na zewnątrz, jest skończone i cale6.
(B) Zbiorem nieskończonym nazywa się taki zbiór, który jest
większy od każdego zbioru skończonego, tzn. każdy zbiór skończo­
ny jest jego częścią8.
(Z) Dany zbiór nazywa się skończony, jeżeli jest równoliczny ze
zbiorem liczb naturalnych {1, 2,..., n} dla pewnego naturalnego n.
W przeciwnym przypadku mówimy, że dany zbiór jest nieskończony8.
(D) Dany zbiór zwiemy nieskończonym w sensie D edekinda, je ­
żeli zawiera podzbiór właściwy, który jest z nim równoliczny9.
Nietrudno jest zauważyć, że zgodnie z określeniem (A), nieskoń­
czoność zbioru polega na jego nieograniczoności, na nieposiadaniu
granicy, brzegu, czy też kresu. Nie jest bowiem tutaj możliwe doj­
ście do granicy zbioru, bądź brzegu, czy kresu. Zawsze jest jeszcze
coś dalej. I tak bez końca. Jeżeli natknęlibyśmy się na granicę dane­
go zbioru, znaczyłoby to, iż rozważany zbiór jest skończony. Innymi
słowy, jeżeli jakiś zbiór istnieje ze swymi granicami, to jest zbiorem
skończonym. Jeżeli jakiś zbiór może być stale powiększany, to on
w swych skończonych granicach nie istnieje, jest więc (jako zbiór
nieskończony) czymś możnościowym, potencjalnym. M ożna przeto
powiedzieć, że określenie (A) proponuje takie rozum ienie term inu
„zbiór”, które istnienie aktualne przypisuje jedynie zbiorom skoń­
czonym, zbiorom nieskończonym zaś - jedynie istnienie potencjal­
ne. Konsekwentnie, stwierdzenie głoszące potencjalność nieskoń­
czoności byłoby, rzecz ściśle biorąc, nie tezą, lecz definicją.
Wypada w tym miejscu dopowiedzieć, że przeprow adzone p o ­
wyżej rozum owanie nie może być uważane za całkowicie ścisłe.
6Fizyka III, 206b-207a (Arystoteles, Fizyka, b.m.w., 1968, 88n).
7B. Bolzano, Paradoksy nieskończoności, b.m.w., 1966, 4.
8Jest to definicja dziś ogólnie przyjęta.
^Określenie to zaproponował R. D edekind (1831-1916).
Posługuje się ono bowiem intuicyjnym, potocznym rozum ieniem
terminów: granica zbioru, brzeg zbioru, kres zbioru. Dziś odróż­
niamy wymienione term iny i posiadam y ich precyzyjne definicje.
Toteż możliwe jest sform ułowanie w ścisłym języku uwag tyczących
się określenia (A). Nie czynimy jednak tego z tej tylko racji, iż nie
zakładamy, że czytelnik-filozof dysponuje odpowiednim zasobem
informacji z zakresu topologii ogólnej, gdzie rozważane pojęcia są
ściśle określone. Przedłożone rozum owanie, jakkolwiek w dużym
stopniu intuicyjne, to jednak wydaje się zasadniczo popraw ne i za­
razem dla celu nam przyświecającego wystarczające.
W spółczesne pojęcie zbioru nieskończonego wypowiadają okre­
ślenia (Z) oraz (D). Jeżeli przyjmiemy pewnik wyboru, to można
wykazać ich równoważność. Z atem określenie (Z) jest równoważne
określeniu (D).
Łatwo jest zauważyć, że określenie (B) przypisuje zbiorom nie­
skończonym istnienie aktualne. Określenie (A), jak pamiętamy,
wspomnianym zbiorom przypisuje tylko istnienie potencjalne. Kon­
sekwentnie propozycja (B) może zostać uznana za szerszą, ogólniej­
szą od propozycji (A).
Jest także widoczne, że współczesne rozum ienie zbiorów nie­
skończonych nawiązuje do określenia (B). A zatem jest ono konty­
nuacją koncepcji wyrażonej w (B). Odejście od propozycji (A), na­
wiązanie zaś we współczesnej myśli do propozycji (B), jest przykła­
dem niewątpliwego postępu, jaki nastąpił w nauce (w przypadku
rozważanego problem u). Myśl naukowa dokonała istotnego kroku
naprzód wspierając się na określeniu (B). Pojęcie nieskończoności,
przyjmujące za swój punkt wyjścia wspom niane określenie, jest po­
jęciem „doskonalszym” od pojęcia nieskończoności danego w okre­
śleniu (A).
W spomnijmy jeszcze, że historia rozwoju badań naukowych uczy
nas, że z czysto naukowych badań, zwanych badaniam i podstawo­
wymi, prowadzonymi z samej ciekawości poznawczej, rodzą się za­
stosowania praktyczne. A więc, na przykład w r. 1934 Cleeton
i Williams badali drgania atom u azotu w drobinie amoniaku. Nie
było to wówczas nikomu potrzebne, ani do niczego przydatne.
A właśnie ono doprowadziło do koncepcji pierwszego masera.
Dzięki tem u, że pewni uczeni zajmowali się fluorescencją i fosforescencją jonów chrom u powstał laser rubinowy. Rubin jest bowiem
tym m inerałem , w którym jony chrom u są rozproszone, a one wła­
śnie wydawały ową fluorescencję, będącą przedm iotem bezintere­
sownych badań uczonych. Uzyskane wyniki pozwalają obecnie
przeobrażać cały system telekomunikacji światowej. Warto więc dla
celów praktycznych popierać również zupełnie niepraktyczne bada­
nia10. Z atem mający miejsce rozwój techniki i technologii świadczy
nie tylko o rozwoju, ale także o postępie dokonującym się w nauce.
A jeśli tak, to pojawia się pytanie, sygnalizowane we wstępie,
o elementy trwałe w nauce. Czy postęp w nauce funkcjonuje razem
z kumulowaniem się wiedzy, z zachowaniem w niej pewnych przy­
najmniej elem entów? Przejdźmy do rozważenia tej sprawy.
4. ELEMENTY TRWAŁE W NAUCE
Wydaje się rzeczą najwłaściwszą, aby interesujący nas problem
podjąć w sposób, nazwijmy go, przedmiotowo-historyczny. Z go­
dziliśmy się, że nauka rozwija się, że zachodzi w niej postęp w wie­
lu różnych aspektach. Powstaje pytanie, czy m ożna w sposób prze­
konujący, a zarazem bez wnikania w specjalistyczne szczegóły, do­
stępne tylko wybranym jednostkom , wskazać takie osiągnięcia n a­
ukowe, które nie ulegają przedaw nieniu, które stanowią niezby­
walną, trwałą część współczesnej nauki. O tóż tak, m ożna na posta­
wione pytanie udzielić odpowiedzi pozytywnej z zachowaniem
wskazanych wymogów „dostępności” i „powszechności”.
Weźmy najpierw pod uwagę bardzo starą dziedzinę wiedzy, m ia­
nowicie geom etrię. Jej początki sięgają głębokiej starożytności.
Wypracowano ówcześnie system geom etrii, który współcześnie
zwiemy geom etrią euklidesową. Uczymy się jej w szkole podstaw o­
wej i średniej. Aż do pierwszej ćwierci X IX wieku znano tylko ten
system geometrii. Później skonstruowano, mówiąc najkrócej, dwa
systemy geom etrii nieeuklidesowej: geom etrię eliptyczną i geom e­
trie hiperboliczną. Każda z wymienionych trzech geometrii jest niesprzeczna w sobie. Ale każde dwie z nich wykluczają się wzajemnie.
Zwiększyła się więc liczba geom etrii, z jednej do trzech. Ale przez
to samo nie zdezaktualizowała się geom etria euklidesową. Z acho­
wuje ona pełną wartość naukową do dziś. Obecnie umiemy jedynie
szerzej, niż dawniej, widzieć „istotę” geom etrii, lepiej rozumieć jej
„naturę”, która przejawia się nie w jednej tylko, lecz w trzech po­
staciach. Postęp zaistniały w geom etrii nie przekreślił uzyskanego
111A. H. Piekara, Nowe oblicze optyki, Warszawa 1968, 35.
wcześniej osiągnięcia; nie wykluczył zatem w rozwijającej się geo­
m etrii elem entów o trwalej wartości.
Podobnie rachunek różniczkowy i całkowy funkcji jednej zmien­
nej nie zdezaktualizował się z chwilą uzyskania jego uogólnień na
różne przestrzenie abstrakcyjne. Co więcej, gdyby wspomniany ra­
chunek nie istniał w przypadku jednej zmiennej, z pewnością nie po­
jawiłyby się jego uogólnienia. Toteż rozważany rachunek pozostaje
nie tylko trwałym osiągnięciem analizy matematycznej, ale również
stanowi punkt wyjścia dla przyszłych uogólnień.
Kiedy wprowadzono pojęcie tzw. zbioru rozm ytego11, nie zdez­
aktualizowało się tym samym klasyczne, Cantorowskie pojęcie
zbioru, ani też oparta na nim teoria mnogości. O na pozostaje nadal
podstawowym działem matematyki współczesnej.
Przykładów podanego rodzaju, z zakresu matematyki, można
podawać dowolnie wiele. Jest tak, ponieważ m atematyka uchodzi
za typową naukę, w której wyraźnie ma miejsce kumulowanie osiągnięć.
W ydaje się jednakże, że podobnie przedstaw ia się sprawa w in­
nych dziedzinach wiedzy. A więc, fizyka dwudziestego wieku
wzbogaciła się o teorię kwantów, teorię względności, m echanikę
kwantową. A le to nie przekreśliło wcześniejszych osiągnięć fizyki,
które znalazły uznanie całej społeczności naukowej. M echanika
klasyczna, statyka ciała sztywnego - to proste przykłady działów
fizyki o trwałej wartości teoretycznej, m ające zarazem liczne za­
stosow ania praktyczne. Teoria ewolucji nie zdezaktualizow ała
wcześniejszych osiągnięć botaniki i zoologii. W nauce ujmowanej
jako proces, a więc branej in statu nascendi, mogą się pojawiać
(i rzeczywiście pojaw iają się) błędne sugestie, pomysły. Ale póź­
niej, kiedy wyklują się nowe popraw ne pomysły, popraw ne p ropo­
zycje i znajdą pozytywną ocenę środowiska naukowego, wchodzą
do nauki jako jej trwały dorobek. Z tą kwestią wiąże się Kuhnowskie pojęcie paradygm atu i problem jego zmiany w trakcie rozwo­
ju nauki.
Pomijamy tutaj bliższe rozważenie tej sprawy, gdyż nie wydaje
się ona dotyczyć w istotnym stopniu tem atu poruszanego w tym ar­
tykule. Wystarczy, jak sądzimy, zasygnalizować fakt, mający wy­
dźwięk ogólny, a zanotowany przez historię, iż do dziejów nauki
11 L. A. Zadeh, Fuzzy sets, Information and Control 8(1965), 338-353.
należy zarówno prawda, jak i fałsz. Konsekwentnie przeto nauka
jest zawsze historią prawdy i b łęd u 12.
Każdy uczony pracujący w jakiejś konkretnej dyscyplinie wie
z własnego doświadczenia, że jego dyscyplina jest historią osiąga­
nego w niej postępu. Nie m ożna jednak nie pamiętać, że błąd,
względnie jego przezwyciężanie, umożliwia dojście do poznania
prawdy, względnie zrozum ienie, gdzie ona może się znajdować.
Z tego też względu błąd należy nie tylko do dziejów błędu, lecz
również do dziejów postępu w nauce. W idać to dobrze przy
uwzględnianiu rozróżnienia kontekstu odkrycia oraz kontekstu
uzasadnienia. Dzięki tem u uzyskujemy pełniejsze oświetlenie za­
gadnienia istnienia elem entów postępowych i trwałych (zachowy­
wanych, kumulowanych) w rozwoju nauki. A ten nie tylko nie wy­
klucza, ale stopniowo zwiększa ilość trwałych osiągnięć nauki.
5. DYFERENCJACJA NAUKI I JEJ JEDNOŚĆ
Rozwój nauki wiąże się, jak poucza doświadczenie, ze zwiększa­
niem się ilości dyscyplin, specjalności, z ich różnicowaniem się. Po­
wstają nowe, coraz węższe specjalizacje, prawie hermetycznie od
siebie oddzielone. Powoduje to, że uczeni z sąsiednich specjalizacji
przestają się wzajemnie rozumieć. Taki stan współczesnej nauki wy­
dawał się nie do uniknięcia. O kazało się, że tak wcale nie musi być.
Wyłom spowodowała tutaj cybernetyka. Zaproponow ała ona bo­
wiem wspólną term inologię dla różnych rodzajów przedm iotu ba­
dań naukowych, które dotąd uchodziły za całkowicie względem sie­
bie obce, niemożliwe do porów nania13.
Niech przykładem posłuży tutaj odruch móżdżkowy oraz praca
serwomechanizmu. Kiedyś uważano, że należą one do różnych, od­
rębnych od siebie specjalizacji. Cybernetyka wykazała, że formalny
schemat jest taki sam w każdym z wymienionych przykładów. Dys­
ponujemy już przeto wspólnym językiem, którym można się posługi­
wać w wielu obszarach wiedzy, bardzo różniących się między sobą,
takich jak na przykład fizjologia, układy elektroniczne, system ner­
wowy. Tu również dochodzimy do uznania istnienia trwałych czynni­
ków w nauce. Ich funkcja polega na tworzeniu elementów scalają­
12 J. Mittelstrass, Vom Nutzen des Irrtums in der Wissenschaft, Naturwissen­
schaften 1997, 291.13 W. Ross Ashby, W stęp do cybernetyki, Warszawa 19632,19.
13W. Ross Ashby, Wstęp do cybernetyki, Warszawa 19632, 19.
cych wiedzę. Jednocześnie dotykamy pojawiającego się tutaj proble­
mu unifikacji wiedzy. Przyjrzyjmy się jem u bliżej.
N auka współczesna, wyrażając się obrazowo, może zostać przy­
równana do jednej wielkiej siatki z licznymi oczkami o różnej wiel­
kości. N iektóre z nich dzielą się na mniejsze oczka, do innych dołą­
czają zupełnie nowe oczka. Pierwsze z nich dają głębsze ujęcie pro ­
blematyki oczka macierzystego, drugie zaś - poszerzają obszar za­
interesowań nauki. W spom niana siatka nie jest jednopoziomowa.
Nad poziom em pierwszym tworzy się poziom wyższy, będący re­
fleksją naukową nad poziom em pierwszym. Toteż nauka-siatka roz­
wija się wszerz, w głąb, a także wzwyż. Może się zwiększać ilość po­
ziomów wyższych, głębokość i subtelność ujmowania zagadnień itp.
Rozważana siatka jest zarazem pewną całością. Doświadczenie po­
ucza, że jej spójność jest stopniowo coraz mocniejsza. Wynika to,
jak się zdaje, stąd, iż żadne zagadnienie nie jest nigdy w pełni wy­
czerpane14. M oże ono, rzec jasna, zostać rozwiązane na danym eta­
pie rozwoju nauki. Nie znaczy to wszakże, że zostało ono tym sa­
mym całkowicie wyczerpane. Analiza dowolnego zagadnienia na­
ukowego, a także jego rozwiązania, sygnalizuje z całą wyrazistością
jego powiązanie z całym szeregiem innych zagadnień. Mamy za­
wsze do czynienia z siatką powiązań zachodzących między zagad­
nieniami. Nie istnieją zagadnienia „atom owe”, całkowicie odizolo­
wane od innych, zagadnienia niejako absolutne same w sobie.
Tak widziana nauka charakteryzuje się różnorodnością, dynamicznością oraz brakiem ścisłego określenia granic między różnymi
dyscyplinami, czy też specjalizacjami. Wydaje się, że dynamiczność
nauki warunkuje jej pozostałe cechy; pociąga również za sobą
wzrastającą dyferencjację nauki. Mimo, że liczba dyscyplin nauko­
wych powiększa się bezustannie, to jednak obserwuje się także po­
jawianie się tendencji zmierzającej do integracji nauki. Zwykle ideę
tę ujmuje się na trzech poziomach, czy stopniach15.
Z a najniższy z nich przyjęło się uważać jednolitość nauki. Rozu­
mie się przez to pewną całość zwartą, zharmonizowaną, coś analo­
gicznego do obrazu mozaikowego. Poszczególne elem enty są w ja ­
14 G. Polya, Jak to rozwiązać? Nowy aspekt metody matematycznej, Warszawa
1964, 35.
15 M. Lubański, S. W. Slaga, Aspekt systemowy problemu jedności nauki, Stu­
dia Philosophiae Christianae 15(1979)1,140; 142-144; 149.
kimś stopniu różne, a jednak tworzą niepodzielną kompozycję.
Czynnik scalający daje się w tym przypadku dostrzec jak gdyby
„z zewnątrz”, z wyższego punktu widzenia. M ożna to nazwać metaspojrzeniem16.
Integracja nauki, to drugi, wyższy poziom jej scalania. Rozumieć
ją będziemy jako tego rodzaju powiązanie między naukami, które
polega na wzbogacaniu m etod badawczych jednych dyscyplin m e­
todami drugich, a więc na wzajemnym „przenikaniu się różnych na­
uk”. Uwzględnia się tutaj także zależność genetyczną istniejącą
między naukami, która niewątpliwie prowadzi do integrowania się
nauki. D o tego dochodzi również fakt istnienia dyscyplin pogra­
nicznych, zwanych także interdyscyplinarnymi, czy może popraw­
niej: transdyscyplinowymi; ma tu również miejsce uzupełnianie się
dyscyplin w różnych form ach i aspektach. Nauki pograniczne mogą
być uważane za faktyczny przejaw tendencji nauki współczesnej do
integracji17.
Z jednością nauki wreszcie będziemy mieć do czynienia, kiedy
uwzględniamy różnorakie współzależności (np. przyczynowe, funk­
cjonalne, teleologiczne itp.) zachodzące miedzy zjawiskami najróż­
norodniejszej natury. W tym przypadku niezbędne jest przyjęcie ja ­
kiejś podstawowej jedności epistemologicznej, której nie tylko nie
naruszają różnego typu szczegółowe m etody badawcze, ale są,
a przynajmniej powinny być, jej wyrazem 18.
Zasygnalizowane trzy stopnie scalania się nauki dzisiejszej uka­
zują ją jako złożony, bogaty system zm ierzający do jedności połą­
czonej z różnorodnością. W spółcześnie rozum iem y coraz lepiej,
że jedność nie musi wykluczać różnorodności. O ne obie mogą
wzajemnie się uzupełniać.
6. PODSUMOWANIE
Przeprowadzone rozw ażania nad nauką pozwalają wysunąć te ­
zę głoszącą, że postęp w nauce istnieje razem z zachowawczością.
Ale przecież nie wszystko co nowe, jest autom atycznie naukowo
wartościowe, a więc postępow e w najlepszym tego słowa znacze­
niu. Podobnie nie wszystko co stare jest tym samym niepodważallfl Tamże, 149.
17Tamże, 150; 152.
18Tamże, 152; 153.
ne, nie do usunięcia. I jed n o i drugie musi przejść przez społeczną
kontrolę uczonych, aby mogło zostać zaakceptow ane, przyjęte ja ­
ko rzetelne osiągnięcie naukowe. H istoria uczy, że nauka pewne
osiągnięcia zachowuje, a jednocześnie przyjmuje, wchłania ele­
m enty nowe. Do nowej wersji teorii naukowej wchodzą dawniej
uzyskane wyniki, które zwycięsko przeszły próbę czasu.
Zachowawczość i postępow ość zdają się stanowić jak gdyby
dwa bieguny w rozwoju nauki. Być m oże, iż są one wyrazem w ła­
ściwości człowieka, który jest zarazem postępow y i zachowawczy.
Te jego cechy znajdują wyraz w nauce, której rozwój nie polega
na odrzucaniu wszystkiego, co zostało dawniej uzyskane. Inno­
wacja łączy się z zachowawczością.
W idzieliśmy, że na różne sposoby dokonuje się postęp w n a­
uce, a także na rozm aite sposoby pow staje to co trw ałe w nauce.
W yróżnione w te n sposób dwie składow e nauki, postępow a i za­
chowawcza, w spólnie funkcjonują, czy też kształtują się podczas
dziejów nauki, w czasie jej nieustannego rozwoju. Bo nauka jest
zawsze in statu fieri.
COMPONENTS OF SCIENCE - STABLE ONE
AND THAT ACQUIRED IN A DEVELOPMENTAL PROCESS OF GAINING
KNOWLEDGE
Summary
Science development, proceeding at the more and more growing speed, has its
consequences in creating new concepts, new theories, and new ideas. They can be
called - a developmental component of science. But science development is not
equivalent with giving up everything, which was accepted earlier. Acquiring of
new items is accompanied by retaining of certain elements. They can be called a stable component of science. T hat’s why contemporary science shows itself as
a wholeness constituted by both above mentioned components.