omówienia wydawnictw źródłowych

OMÓWIENIA WYDAWNICTW ŹRÓDŁOWYCH
Teki archiwalne. Tom 14. Materiały źródłowe.
Warszawa 1973, s. 213.
Omówiony tom materiałów źródłowych małego formatu zawiera pięć pozycji,
autorami których są pracownicy archiwów.
Pierwsze opracowanie dotyczy funduszu edukacyjnego w latach 1794—1795.
Wydawcy Wojciech Całczyński i Andrzej Woltanowski opracowali cztery przekazy
źródłowe, które nawiązują do działalności Komisji Edukacji Narodowej i jej roli w
dziejach polskiej oświaty publicznej. W Obszernym wstępie naświetlają oni
problematykę przedmiotu, a równocześnie informują o losach akt dotyczących
Komisji Edukacji. Do druku podano: sprawozdanie z dochodów i wydatków Wydziału
Instrukcji za okres 13.06.—01.10.1794, przedłożone Radzie Najwyższej Narodowej;
sprawozdanie z dochodów i wydatków Kasy Funduszu Edukacyjnego za rok 1794,
przeznaczone dla króla Stanisława Augusta; wykaz szkół w Koronie i Litwie
opłacanych z. funduszu pojezuickiego z 23.12.1794 roku; list Karola Lelewela do
króla
Stanisława
Augusta.
Wszystkie
rękopisy
publikowanych
przekazów
przechowywane są w Archiwum Głównym Akt Dawnych, w zbiorze zwanym
„Archiwum Królestwa Polskiego”.
Następną pozycję zatytułowaną „Akta wielkiej prowokacji z roku 1864”
podała do druku Franciszka Ramotowska. Publikowane źródła pochodzą z Wydziału
Tajnego
Zarządu
Generała-Policmajstra
w
Królestwie
Polskim,
a
dotyczą
zorganizowanej przez ten Wydział w drugiej połowie 1864 roku w Warszawie i na
emigracji prowokacji, która była wymierzona przeciwko popowstaniowej działalności
rewolucyjnej Polaków. Chodziło głównie o doprowadzenie do ostatecznej likwidacji
Organizacji Narodowej, uchwycenie pozostających na wolności członków. oraz
wykrycie składów broni i funduszów rewolucyjnych. Dla osiągnięcia tych celów
Wydział Tajny rozwijał szeroką akcję szpiegowską, do której wciągnięci zostali dwaj
młodzi powstańcy. Wśród przekazów znalazły się pisma, raporty agentów z
doniesieniem o działalności rewolucyjnej oraz informacje o sprawach Organizacji
Narodowej w powiatach warszawskim i włocławskim. Źródła pochodzą z Archiwum
Głównego Akt Dawnych i zostały opublikowane w języku oryginału (polski i
rosyjski).
Okresu międzywojennego dotyczą raporty, referaty i sprawozdania o
położeniu polskich robotników rolnych w Niemczech (1920—1939), opracowane
przez Edwarda Kołodzieja. Wydawca naświetlił tło polityczne oraz sytuację
gospodarczą tych lat. Poprzez archiwalia pokazana została historia polskiego
wychodźstwa do Rzeszy. Wśród tekstów źródłowych wymienić można: raport konsula
RP we Wrocławiu o położeniu polskich robotników sezonowych na Śląsku, notatkę
ambasady RP w Berlinie o statystyce zatrudnionych w Niemczech zagranicznych
robotników, raport Agencji Konsularnej w Szczecinie o agitacji komunistycznej wśród
emigracji w Niemczech, notę Poselstwa RP w Berlinie do niemieckiego Urzędu Spraw
Zagranicznych w sprawie bicia polskich robotników rolnych, referat tajny Konsulatu
w Berlinie na terenową konferencję w sprawie emigracji sezonowej oraz notę
dotyczącą utrudniania dzieciom polskich robotników rolnych nauki i pracy w
rzemiośle. Do tej pozycji dołączono aneks obejmujący regesty ważniejszych
przekazów źródłowych z Archiwum Akt Nowych dotyczących omawianego tematu.
Również do lat sprzed II wojny światowej nawiązuje Tadeusz Wawrzyński w
opracowanych archiwaliach informujących o położeniu ludności polskiej na Śląsku
Opolskim 1930—1936. Jak stwierdza się we wstępie, dotychczasowy stan badań
omawianego zagadnienia nadal wymaga głębokich poszukiwań źródłowych. Zachodzi
konieczność pokazania archiwaliów mniej znanych, a wiele wnoszących do bliższego
poznania tematu. Wydawca opracował materiały pochodzące z Centralnego Archiwum
Wojskowego. Do obiegu naukowego oddane zostały: obszerny raport konsula
generalnego RP w Bytomiu do Ministerstwa Spraw Zagranicznych z 6 grudnia 1930
roku w sprawie położenia mniejszości polskiej na Śląsku Opolskim, raport wojewody
śląskiego adresowany do ministra spraw zagranicznych z 24 kwietnia 1933 roku w
sprawie stanu organizacyjnego polskiego ruchu narodowego na Śląsku Opolskim oraz
raport szefa Ekspozytury nr 4 Oddziału II Sztabu Głównego do Generalnego
Inspektoratu Sił Zbrojnych i szefa Oddziału II Sztabu Głównego z 23 marca 1936 roku
w sprawie sytuacji ludności polskiej na Śląsku Dolnym i Opolskim.
W ostatniej pozycji Danuta Kubiak podała do druku zarządzenia władz
hitlerowskich w sprawie wysiedleń ludności polskiej i żydowskiej z tak zwanego
Kraju Warty. Wybrane źródła dotyczą okresu od listopada 1939 roku do grudnia 1944
roku. Niepublikowane dotychczas przekazy to m.in.: zarządzenie tajne wyższego
dowódcy SS i policji w Poznaniu o wysiedleniu Żydów i Polaków z Kraju Warty,
fragment zarządzenia w sprawie spisu majątku pozostawionego przez wysiedlonych,
polecenie w sprawce meldowania transportów z wysiedlonymi, okólnik dotyczący
wysiedlania Polaków w związku z osiedlaniem Niemców bałtyckich, zarządzenie
kierownika Tajnej Policji Państwowej Obwodu Rejencyjnego w Poznaniu w sprawie
postępowania
z
wysiedlonymi
Polakami
powracającymi
bez
zezwolenia
z
Generalnego Gubernatorstwa oraz wytyczne kierownika Centrali Przesiedleńczej —
Ekspozytury w Łodzi o sposobie przeprowadzania wysiedleń robotników rolnych do
Francji. Wszystkie te materiały archiwalne podane zostały w języku oryginału
(niemieckim).
Zamieszczone w omawianym tomie przekazy źródłowe opatrzone zostały
odpowiednimi przepisami archiwalnymi i objaśniającymi.
PPR I 1947 — XII 1948 Dokumenty. Warszawa
1973, s. 258.
Wydawnictwo Wyższej Szkoły Nauk Społecznych przy KC PZPR (Zakład
Historii Polskiego Ruchu Robotniczego) obejmuje najważniejsze rezolucje, odezwy,
instrukcje i okólniki Komitetu Centralnego Polskiej Partii Robotniczej z okresu od
stycznia 1947 roku do grudnia 1948 roku, tj. do momentu zjednoczenia polskiego
ruchu robotniczego. Źródła te powstały w okresie doniosłych wydarzeń w dziejach
narodu — po wyborach do Sejmu Ustawodawczego, w okresie stabilizacji władzy
ludowej i normalizacji stosunków politycznych oraz gospodarczo-społecznych.
Zbiór obejmuje 61 przekazów źródłowych w części zasadniczej oraz 10
pozycja w aneksach wraz z załącznikami. Opublikowano więc 71 dokumentów, na
które składają się uchwały Komitetu Centralnego oraz odezwy, instrukcje, Okólniki
wydane przez KC PPR i jego Sekretariat. Wśród tych materiałów znajdują się m.in.:
okólnik Sekretariatu KC w sprawie oceny wyborów do Sejmu Ustawodawczego,
wytyczne w Oprawie szkolenia kadr i politycznego wychowania członków partii oraz
okólnik dotyczący pracy politycznej w okresie poboru do Wojska Polskiego. Ponadto
wymienić można: dwie uchwały Sekretariatu KC — 1) omawiającą zadania Wydziału
Historii Partii, 2) w sprawie utworzenia spółdzielni wydawniczej pod nazwą
Robotnicza Spółdzielnia Wydawnicza „Prasa”; odezwę KC PPR z okazji święta 1
Maja, instrukcję omawiającą przygotowania do obchodów 3 rocznicy reformy rolnej
oraz rezolucję rozszerzonego posiedzenia plenarnego KC PPR podjętą w związku z
odbytą w dniach 22—27.09.1947 roku w Szklarskiej Porębie naradą 9 partii
komunistycznych i robotniczych oraz utworzeniem Biura Informacyjnego. Część
źródłową zamykają dwa istotne dokumenty: okólnik Sekretariatu KC PPR w sprawie
wyborów delegatów na Krajowy Zjazd Partyjny i Kongres Zjednoczeniowy PPR i PPS
oraz uchwała II Zjazdu PPR w sprawie zjednoczenia obu partii robotniczych.
Podane do druku źródła pochodzą z Centralnego Archiwum KC PZPR i
partyjnych archiwów wojewódzkich; pomocą służyła też prasa „Głos Ludu”.
Wszystkie pozycje ułożono chronologicznie, zaopatrzono je w regest oraz przypisy
archiwalne i objaśniające. Wydawnictwo poprzedza wstęp oraz wykaz skrótów. W
części końcowej znajduje się spis dokumentów.
Archiwum Ruchu Robotniczego. Tom. I. Warszawa
1973, s. 421.
Wydany drukiem tom przekazów źródłowych stanowi część ogólnego planu
Centralnego Archiwum Komitetu Centralnego PZPR udostępniania szerokiemu
ogółowi podstawowych niekiedy źródeł do poznania historii polskiego oraz
międzynarodowego ruchu robotniczego.
Celem wydawców, jak zaznaczono w słowie wstępnym, jest podanie drukiem
pojedynczych dokumentów lub grupy dokumentów ... „o istotnych walorach
poznawczych, które nie mieszczą się w planowych tomach tematycznych”. Również
poinformowano, że w tej formie wydawniczej podawane będą archiwalia instancji
politycznych poszczególnych partii i międzynarodowych organizacji robotniczych,
korespondencja polityczna, i pamiętniki działaczy tych partii, reedycje rzadkich
druków polskiego i międzynarodowego ruchu socjalistycznego i komunistycznego, a
także, materiały innej proweniencji (policyjne, sądowe) dotyczące ruchu robotniczego.
W pierwszym tomie „Archiwum Ruchu Robotniczego” zamieszczono kilka
interesujących pozycji małego formatu. Tak więc S. K o c h a ń s k i publikuje jeden
numer nieznanego pisma socjalistycznego „Walka Klas” z 1890 roku, organu
Warszawskiego Komitetu Robotniczego. Egzemplarz ten odnaleziony został w
zbiorach Biblioteki Uniwersytetu im. Iwana Franko we Lwowie. Jak stwierdza
wydawca istnienia tego pisma ... „nie sygnalizują żadne bibliografie”.
Kolejna pozycja to nie ogłoszona broszura Róży Luksemburg pt. „Polski i
rosyjski socjalizm w ich wzajemnym stosunku”. Przekaz ten odnaleziony został w
Centralnym Państwowym Wojskowym Archiwum Historycznym w Moskwie, a
następnie przekazany na stałe przechowanie do Centralnego Partyjnego Archiwum
Instytutu Marksizmu-Leninizmu. Oryginalny rękopis (pisany po rosyjsku) zastał
opracowany i przygotowany do druku przez R. J e r m o ł a j e w ą i F. T y c h a.
Wiele interesujących informacji dostarczają dwie relacje, publikowane pod
ogólnym tytułem: „Sprawa dziesięciu z Pawiaka. Nowe materiały”. Te przekazy
pozwalają raz jeszcze spojrzeć na jedną z najbardziej brawurowych i bohaterskich
akcji zbrojnych polskiego ruchu socjalistycznego pod zaborami. W nocy na 24
Kwietnia 1906 roku oddział przebranych za policjantów członków PPS uwolnił z
Pawiaka dziesięciu skazanych na śmierć lub zagrożonych karą śmierci więźniów
politycznych caratu. „Wyczyn ten — pisze F. T y c h — odbił się szerokim echem nie
tylko w zaborze rosyjskim, ale i w Europie efektywnością swego wykonania i odwagą
wykonawców”.
Następna pozycja to nie znane listy Marii Koszutskiej z lat 1921—1924, które
powstały w czasie jej pobytu w Berlinie, Moskwie i Sopocie. Oryginały tych
przekazów — informuje T.
F e d e r — znajdują się jako część archiwum
przedstawicielstwa KC KPRP przy KW MK, w Centralnym Archiwum Partyjnym
Instytutu Marksizmu-Leninizmu w Moskwie.
Dalej podany został przez A. K o c h a ń s k i e g o fragment wspomnień z lat
1928—1931 Romana Zabłonowskiego — działacza PPS-Lewicy od 1906 roku,
uczestnika Rewolucji Październikowej, czynnego w kierownictwie Komunistycznej
Partii Polski. Wiele ciekawych informacji na temat życia polityczno społecznego II
Rzeczypospolitej dostarcza tekst przemówienia Wacława Barcikowskiego —
adwokata, obrońcy w procesie brzeskim. Przemówienie to z roku 1931, jak pisze A.
G w i ż d ż,
jest dokumentem historycznym ... „Zostało ono doskonale
skonstruowane, oparte na starannie zebranej i przemyślanej argumentacji prawniczej
[...] zwraca ono uwagę walorami politycznymi. Jest w swej istocie nie aktem obrony,
lecz aktem oskarżenia”.
Dwie następne pozycje — to przekazy źródłowe powstałe w czasie II wojny
światowej. M. W i l u s z opracował pozycję pt. „Z historii powstania deklaracji
programowej Polskiej Partii Robotniczej »O co walczymy«. (Projekty wstępne z lipca
— października 1943 roku)”. Deklaracja ta, ogłoszona ostatecznie w listopadzie 1943
roku zajmuje szczególne miejsce wśród materiałów źródłowych wytworzonych przez
PPR w okresie okupacji hitlerowskiej. W dokumencie tym nakreślona została wizja
ustrojowa — pisze wydawca — nowej państwowości ludowej i wytyczająca
konkretny i program walki o jej realizację. Na uwagę czytelnika zasługują przekazane
do druku przez K. M a j materiały programowe grupy polskiej Francuskiej Partii
Komunistycznej działającej w okresie okupacji hitlerowskiej. W tych dziewiętnastu
przekazach archiwalnych pochodzących z okresu sierpień 1941 — sierpień 1944 roku
naświetlone zostały dzieje i stanowisko polskiego ruchu oporu we Francji w szeregu
podstawowych zagadnieniach politycznych. Są to więc fragmenty deklaracji, odezwy i
okólniki Polskiego Frontu Narodowego, biuletyny oraz apele i uchwały Polskiego
Komitetu Wyzwolenia Narodowego we Francji.
Kolejne przekazy, które opracował L.
D u b a c k i — to „Nie znana
korespondencja Juliana Tuwima z działaczem robotniczym” (dwa listy adresowane do
Stanisława Barskiego — działacza emigracji polskiej w USA). A. J a n k o w s k i
podał do druku sprawozdanie Bolesława Bieruta na posiedzeniu Komitetu Centralnego
PPR z 9 października 1944 roku z rozmów z Józefem Stalinem przeprowadzonych w
czasie wizyty delegacji lewicy polskiej w Moskwie (28.08.—3.10.1944 roku).
Fragment ten dotyczy wypowiedzi przywódcy radzieckiego na temat powstania
warszawskiego.
Ostatnią pozycję stanowią źródła zatytułowane „Pierwsze kroki PPR na
wyzwolonych
ziemiach
polskich.
Dokumenty
1944—1945”.
Wydawcy
J.
J a k u b o w s k i i J. S z c z e b l e w s k i informują że wybrane materiały są różnej
wagi i różnego charakteru, ale mają też wspólną cechę, gdyż ... „odbijają stanowisko
PPR wobec najważniejszych problemów politycznych, społecznych i gospodarczych
pierwszych miesięcy istnienia władzy ludowej na terenie tzw. Polski Lubelskiej”.
Wśród przekazów znajdują się: protokół zebrania delegatów PPR z Lubelszczyzny,
uchwała pierwszego zebrania PPR w Białymstoku, uchwała I Konferencji PPR w
sprawie powstania warszawskiego, protokół konferencji sekretarzy komitetów
powiatowych
i
aktywu
PPR
z
terenów
wyzwolonych
oraz
sprawozdanie
Warszawskiego Komitetu Wojewódzkiego z działalności w okresie 15.11.1944—
1.01.1945 roku.
Każda publikacja poprzedzona została wstępem historycznym. Poszczególne
pozycje źródłowe zawierają regesty (tytuły) oraz przypisy wyjaśniające (również notki
biograficzne) oraz archiwalne.
Omawiany tom wypełniają również obszerne informacje o zasobie aktowym
oraz działalności Centralnego Archiwum Komitetu Centralnego PZPR. I tak A.
U m i ń s k a omawia akta Tymczasowego Komitetu Rewolucyjnego Polski (sierpień
1920 roku); H. B o r t n o w s k a i M. W i l u s z prezentują przechowywane w
archiwum wspomnienia i relacje dotyczące dziejów polskiego ruchu robotniczego w
latach II wojny światowej i okupacji hitlerowskiej; dział dokumentacji i informacji
naukowej omawia S.
N i e u w a ż n a;
funkcjonowanie czytelni i formy
udostępniania archiwaliów naświetla K. K o b u s z e w s k a.
Stosunki polsko-radzieckie w latach 1945—1972.
Dokumenty i materiały. Opracowali: Euzebiusz
Basiński i Tadeusz Walichnowski. Warszawa 1974, s.
792.
Wydany przez Instytut Krajów Socjalistycznych Polskiej Akademii Nauk tom
źródeł obrazuje dzieje stosunków polsko radzieckich kształtujących się po
usankcjonowaniu sojuszu, którego prawnym wyrazem był podpisany w Moskwie 21
kwietnia 1945 roku układ między Polską a ZSRR o przyjaźni, pomocy wzajemnej i
współpracy powojennej. Okres ten cechuje w stosunkach Polski z Krajem Rad
jednolity front systematycznego pogłębiania obustronnych więzów i kontaktów, co też
znajduje swoje odbicie w sferze dokumentacyjnej oraz praktycznym działaniu.
Stosunki między oboma państwami reprezentują poważne walory w skali
międzynarodowej, a zgodność interesów narodowych stanowi doniosłe ogniwo
polityki Układu Warszawskiego. Szeroko rozwinęła się polsko radziecka współpraca
ekonomiczna i kulturalna. Ważne znaczenie nabrała współpraca różnych resortów,
organizacji gospodarczych i przedsiębiorstw, instytutów i wyższych uczelni.
Wszystkie te przedsięwzięcia znajdują swoje odbicie w bazie źródłowej.
Omawiany tom materiałów i dokumentów — dzięki selektywnemu doborowi
przekazów pozwala poznać główne nurty kształtowania stosunków polsko-radzieckich
w okresie narodzin, umacniania i rozwoju socjalistycznego budownictwa w Polsce
Ludowej. Autorzy wyboru skupili swoją uwagę na materiałach dotyczących zagadnień
węzłowych i najbardziej ewidentnych przykładów. W zbiorze tym zamieszczone
zostały przekazy naświetlające dziedzinę działalności politycznej, dyplomatycznej,
ekonomicznej, kulturalnej i społecznej. Obok dokumentów oficjalnych (umowy
międzypaństwowe, oświadczenia i noty, komunikaty o naradach partyjno-rządowych)
zamieszczono również porozumienia między organizacjami społecznymi obu krajów,
sprawozdania i rezolucje tych organizacji, wypowiedzi czołowych działaczy polskich I
radzieckich, informacje i artykuły prasowe o najważniejszych aktach politycznych,
poczynaniach ekonomicznych i kulturalnych.
Zamieszczane w tym tomie materiały i dokumenty zainteresować mogą
każdego badacza. Wskazać można na niektóre przekazy spośród opublikowanych 279
pozycji. Wartość poznawczą ma więc tekst przemówienia prezydenta Krajowej Rady
Narodowej, wygłoszonego 3 maja 1945 roku na otwarcie VII sesji (s. 13—16). Inny
przekaz informuje o pomocy Związku Radzieckiego w odbudowie Warszawy (s. 19—
20). Zamieszczono instrukcję Ministerstwa Rolnictwa i Reform Rolnych RP z czerwca
1945 roku w przedmiocie działania polsko-radzieckich komisji mieszanych w
województwach Ziem Odzyskanych dla kierownictwa akcją żniwną (s. 22—23).
Opublikowano umowę zawartą 6 lipca 1945 roku między Polską i Zwianiem
Radzieckim o prawie zmiany obywatelstwa oraz ewakuacji grup ludności
zamieszkałych na terytorium obydwu państw (s. 24—26) oraz układ handlowy z datą
7 lipca 1945 roku (s. 26—32). Znajduje się też — fragment postanowień konferencji
poczdamskiej z 2 sierpnia 1945 roku szefów rządów ZSRR, USA i Wielkiej Brytanii
— dotyczący spraw Polski (s. 35—37) oraz umowa między Polską i Związkiem
Radzieckim o granicy państwowej (s. 37—39). Istotne znaczenie badawcze mają
również: porozumienie między Polską i ZSRR z 5 marca 1947 roku o współpracy
naukowo technicznej (s. 107—108), protokół posiedzenia Mieszanej Komisji do
Spraw Delimitacji granicy państwowej między Polską i Związkiem Radzieckim z 10
kwietnia 1948 roku (s. 145—147), komunikat z 25 stycznia 1949 roku o utworzeniu
Rady Wzajemnej Pomocy Gospodarczej (s. 151—152), porozumienie z 19 maja 1952
roku o studiach obywateli polskich na wyższych cywilnych uczelniach ZSRR (s.
219—221), układ o przyjaźni, współpracy i pomocy wzajemnej europejskich państw
socjalistycznych podpisany w Warszawie 14 maja 1955 roku (s. 297—301) oraz
komunikat o powołaniu Doradczego Komitetu Politycznego Państw-Stron Układu
Warszawskiego (s. 308), układ o przyjaźni, współpracy i wzajemnej pomocy zawarty
między Polską i ZSRR z 8 kwietnia 1965 roku (s. 501—503), umowa między Polską i
ZSRR o współpracy kulturalnej i naukowej z 14 grudnia 1970 roku (s. 622—629).
Wiele przekazów źródłowych zainteresować może grono zajmujące się
problematyką wojskową. Można więc wskazać na tekst powitania nowego ministra
Obrony Narodowej marsz. K. Rokossowskiego, odczytany na posiedzeniu Sejmu
Ustawodawczego 8 listopada 1949 roku (s. 164). Dalej znajduje się wypowiedź
przedstawiciela Komisji Obrony Narodowej na posiedzeniu Sejmu Ustawodawczego
w dniu 18 lipca 1950 roku przy okazji omawiania rządowego projektu ustawy o
przysiędze wojskowej (s. 183—187) oraz sprawozdanie tejże komisji o dekrecie rządu
z 7 października 1950 roku w sprawie ustanowienia 12 października Dniem Wojska
Polskiego (s. 199—204). Wartość poznawczą mają też inne pozycje, wśród których
wymienić można: komunikat z 15 maja 1955 roku o utworzeniu Zjednoczonego
Dowództwa Sił Zbrojnych Państw-Stron Układu Warszawskiego (s. 301—302), notę
w oprawie wizyty polskich okrętów wojennych w Związku Radzieckim (s. 314),
umowę między Polską i ZSRR z 17 grudnia 1956 roku o statusie prawnym wojsk
radzieckich czasowo stacjonujących w Polsce (s. 338—344), komunikat z 9 września
1961 roku o naradzie ministrów obrony państw — sygnatariuszy Układu
Warszawskiego (s. 464—465) oraz porozumienia o współpracy pomiędzy Radzieckim
Komitetem Weteranów Wojny a Związkiem Bojowników o Wolność i Demokrację (s.
387—389, 546—548).
Do publikacji wykorzystane zostały materiały zgromadzone w licznych
archiwach oraz instytucjach krajowych. Pomocą służyły również dzienniki ustaw,
monitory i prasa. Dokumenty opublikowano w zasadzie w całości, opuszczenia
zastosowano w materiałach o charakterze sprawozdawczym, gdzie fragmenty nie były
związane z tematem. Całości nadany został układ chronologiczny, a poszczególne
pozycje opatrzone zostały kolejnym numerem i przypisami wyjaśniającymi.
Wydawnictwo poprzedzone zostało wstępem. Wartość poznawczą ma
kalendarium ważniejszych wydarzeń. Zamieszczono również spis dokumentów oraz
indeksy — ważniejszych partii, instytucji i organizacji, nazwisk oraz nazw
geograficznych.
Archiwum polityczne Ignacego Paderewskiego.
Zespól redakcyjny: Halina Janowska, Tadeusz
Jędruszczak,
Czesław
Madajczyk,
Witold
Stankiewicz. Wrocław — Warszawa — Kraków —
Gdańsk 1973—1974.
Staraniem Instytutu Historii Polskiej Akademii Nauk ukazało się 4-tomowe
wydawnictwo materiałów źródłowych oparte na zasobie aktowym Archiwum Akt
Nowych. Tam właśnie zgromadzone zostały przekazy, które dziś niekiedy są
niezastąpione dla badacza dziejów naszego kraju. Archiwum Paderewskiego
gromadzone było w ciągu około 60 lat, zbiór liczy w sumie 4.513 teczek — 26 mb akt.
Wśród całego zasobu znajduje się liczna korespondencja w sprawach czysto
osobistych, głównie jednak dotycząca problematyki politycznej. Ponadto trafiły do
tego archiwum różne dokumenty urzędowe z okresu sprawowania przez Ignacego
Paderewskiego stanowisk publicznych.
Tom pierwszy publikacji źródłowej (s. 596), który został opracowany przez
Andrzeja Pibera i Witolda Stankiewicza, obejmuje 402 pozycje wytworzone w okresie
od 17 czerwca 1890 roku do 31 grudnia 1918 roku. Zamieszczono w nim wiele
interesujących pozycji w postaci korespondencji, memoriałów, przemówień, pism i
telegramów. Archiwalia te dotyczą problematyki społecznej i politycznej głównie w
odniesieniu do ziem polskich oraz postawy Polonii zagranicznej (przede wszystkim w
USA). Wydawcy przekazali do druku w pierwszej kolejności takie archiwalia, które
pozwalają poznać szerokie kontakty Paderewskiego z wybitnymi osobistościami
polskimi i zagranicznymi.
Z tomu pierwszego należy zasygnalizować kilka pozycji, które dotyczą
również problematyki wojskowej. Wartość poznawczą ma więc list nadesłany do
Paderewskiego z datą 6 grudnia 1914 roku o przebiegu działań wojennych w Polsce,
legionach i działalności polityków galicyjskich w Wiedniu (poz. 36). Na uwagę
zasługuje protest Polskiego Centralnego Komitetu Ratunkowego, potępiający akt 5
listopada 1916 roku (poz. 67). Dalej wymienić można szereg pozycji dotyczących
problematyki związanej z formowaniem jednostek polskich na obczyźnie. Wartość
poznawczą mają też: memoriał Paderewskiego do władz amerykańskich o
konieczności utworzenia Armii Polskiej po stronie aliantów (poz. 100), telegram w
sprawie tworzenia formacji wojskowych w Rosji (poz. 109, 117), list z 21 sierpnia
1917 roku informujący o przyjeździe polskiej misji wojskowej z Francji do Stanów
Zjednoczonych (poz. 123), protokół posiedzenia Komitetu Wykonawczego Wydziału
Narodowego Polskiego Centralnego Komitetu Ratunkowego w Chicago poświęconego
problematyce statusu i zasad organizacji Armii Polskiej we Francji (poz. 142 i 147)
oraz listy, telegramy i odezwy nawiązujące do poruszonych spraw (poz. 148, 156 i
175). Ponadto na uwagę zasługują ogłoszone drukiem przekazy źródłowe, które
szerzej informują o rozwinięciu werbunku do szeregów wojskowych na gruncie
amerykańskim. Wymienić tu można m.in. informacje Wydziału Narodowego
Polskiego w Chicago o liczbie Polaków gotowych do powołania do Armii Polskiej
(poz. 193), pismo i protokół posiedzenia w sprawach rekrutacyjnych (poz. 251 i 270).
Wreszcie wskazać należy na przemówienia Paderewsikiegu: z czerwca 1918 roku do
oficerów i żołnierzy Armii Polskiej o ich przyszłych zadaniach i obowiązkach we
Francji (poz. 282) oraz z sierpnia 1918 roku o stanie sprawy polskiej, działalności
Wydziału Narodowego, Komitetu Narodowego Polskiego, Armii Polskiej i Polskiego
Białego Krzyża (poz. 333).
Kolejny tom drugi (s. 700), w tym samym opracowaniu, jak i pierwszy,
obejmuje źródła wytworzone w latach 1919—1921. Dotyczą one okresu premierostwa
Paderewskiego w roku 1919 i jego działalności w dziedzinie polityki zagranicznej. W
nich też znajduje swoje odbicie problematyka konferencji wersalskiej i postawy
delegacji polskiej, sytuacja wewnętrzna Polski, walka o charakter i kierunek rozwoju
niepodległego państwa oraz działalność Paderewskiego na terenie międzynarodowym
w latach 1920—1921. Sprawy te poruszane są w licznej korespondencji, memoriałach,
sprawozdaniach, notatkach i telegramach.
Obok
zagadnień
natury
politycznej
w
opublikowanej
dokumentacji
podniesione są też sprawy wojskowe. W korespondencji oraz sprawozdaniach
niejednokrotnie występują problemy działań militarnych, formowania i uzupełniania
siły zbrojnej i udzielania pomocy w tym zakresie przez państwa zachodnie. Wskazać
więc można na kilka pozycji, jak: listy w sprawie zasad postępowania w sprawach
granicznych z Czechami i Ukraińcami (poz. 16, 25, 26, 31), memoriały oraz
korespondencja w sprawie przyjazdu do kraju armii gen. J. Hallera (poz. 23, 36, 68),
pismo' Sztabu Generalnego o potrzebie zaciągnięcia pożyczki zagranicznej na
zaopatrzenie armii polskiej (poz. 34), informacja o mianowaniu szefa Francuskiej
Misji Wojskowej w Polsce (poz. 51), pismo w sprawie konwencji wojskowej z Francją
(poz. 148). Wartość dla badacza mają również źródła podnoszące istotne problemy
Górnego Śląska. Są to m.in.: pisma skierowane do koalicji z prośbą o podjęcie decyzji
o losach Górnego Śląska (poz. 50) oraz przeciwdziałania niemieckim planom
zniszczenia przemysłu górnośląskiego (poz. 106), list o stanowisku Rady Czterech w
sprawie Górnego Śląska (poz. 147), telegram o wybuchu I powstania (poz. 236),
rezolucja uczestników wiecu na placu Teatralnym w Warszawie z wyrazami
solidarności dla powstańców (poz. 242) oraz pisma omawiające sytuację na Górnym
Śląsku po upadku powstania i dalsze zamiary rządu polskiego w tej sprawie (poz. 247,
248). Zamieszczono też materiały informujące o sprawie militarnej i politycznej
Gdańska (poz. 125, 359, 401, 402), groźbie ataku niemieckiego na Polskę w roku 1919
(poz. 131, 134) oraz akcji wileńskiej gen. Żeligowskiego z roku 1920 (poz. 389, 437,
536). Wśród publikowanych przekazów znajduje się również pismo w sprawie
projektu artykułów traktatu pokojowego dotyczących rewindykacji z Niemiec polskich
archiwów, bibliotek i zabytków (poz. 80).
Tom trzeci źródeł (s. 262) opracowany został przez Halinę Janowską i
Czesława Madajczyka. Obejmuje on lata 1921—1934, a więc okres stosunkowo słabej
działalności politycznej Paderewskiego. Wpływ na to miało pogorszenie jego stanu
zdrowia oraz powrót do pracy artystycznej. W tym okresie nawiązuje on jednak
kontakt z działaczami politycznymi w kraju. Szczególnie zarysowało się to po
przewrocie majowym w roku 1926.
Wśród 177 pozycji ogłoszonych w omawianym tomie znalazły swe odbicie
sprawy osobiste Wielkiego Artysty (rodzina, dom, nadanie tytułów honorowych) oraz
natury politycznej. Zamieszczono tu listy do przyjaciół, informacje — o sytuacji
politycznej i stosunkach gospodarczych, nastrojach wśród społeczeństwa oraz
działalności opozycji rządowej w kraju i notatki o problematyce międzynarodowej.
Wiele listów do Paderewskiego wyszło spod pióra Władysława Sikorskiego,
Wincentego Witosa i Władysława Kiernika.
Również jak i w poprzednich woluminach tego wydawnictwa zamieszczono
źródła, które mogą zainteresować zajmujących się problematyką wojskową. Do nich
zaliczyć można: listy w sprawach związanych z trzecim powstaniem śląskim (poz. 3,
9, 11), informacje na temat sytuacji w przededniu zamachu majowego (poz. 69).,
doniesienia o masowym przenoszeniu oficerów WP na emeryturę oraz stosunkach
panujących w wojsku (poz. 84, 91). Ponadto należy zasygnalizować opublikowanie
listów Sikorskiego: 1) z dnia 17 stycznia 1932 roku w sprawie sytuacji w Polsce po
ogłoszeniu wyroku w procesie więźniów brzeskich (poz. 137), 2) z dnia 29 czerwca
tegoż roku o narastającej opozycji w stosunku do rządu, zwłaszcza wśród chłopstwa
oraz w niektórych kołach wojskowych (poz. 144).
Ostatni tom czwarty (s. 419), w opracowaniu Tadeusza Jędruszczaka i Artura
Leinwanda, dotyczy lat 1935—1940. Znajdują się tu źródła powstałe w okresie
intensywnej działalności politycznej Paderewskiego i jego współpracy z narastającą
opozycją rządową w kraju. W tym też czasie zarysowują się przesłanki drugiej wojny
światowej. Część przekazów dotyczy już początkowego okresu okupacji Polski.
Z tych 351 pozycji zawartych w tomie czwartym wiele zasługuje na
szczególną uwagę badacza. Znajdują się wśród nich informacje o sprawach
wewnętrznych kraju, narastającej opozycji rządowej i nastrojach wśród ludności.
Wymienić można więc listy: z 26 marca 1935 roku o projekcie nowej konstytucji
Rzeczypospolitej (poz. 12), o zmianach w grupie rządzącej (poz. 18), polityce
zagranicznej (poz. 20), sytuacji w kraju po śmierci J. Piłsudskiego (poz. 31) i
działalności grup opozycyjnych (poz. 93). Szeroko o sytuacji w Polsce i polskiej
polityce zagranicznej traktuje referat z 22 czerwca 1936 roku (poz. 94). W innych
pozycjach omawia się terror wobec chłopów za udział w strajku (poz. 125, 126, 129,
156) i zagrożenie ze strony Niemiec (poz. 187, 219).
Druga grupa opublikowanych materiałów archiwalnych wiąże się z wojną
1939 roku i okresem okupacji. Wśród tych przekazów znajdują się listy informujące o
formowaniu rządu emigracyjnego (poz. 237, 239,—247, 271). Inne źródła donoszą o
terrorze w Polsce w pierwszym roku okupacji hitlerowskiej (poz. 286, 292, 299, 305,
309). Wreszcie kilka pozycji dotyczy losów polskich jeńców wojennych w Niemczech
(poz. 327) oraz żołnierzy polskich internowanych na terenie Szwajcarii (poz. 329,
331).
Omawianą edycję poprzedza 11-stronicowy wstęp pióra Haliny Janowskiej,
Tadeusza Jędruszczaka i Witolda Stankiewicza. Omówiono w nim działalność
polityczną i artystyczną Paderewskiego oraz zasady edytorskie wydawnictwa. Każdy
tom zaopatrzony został w indeksy (nazwisk, nazw geograficznych) oraz spisy
(przekazów źródłowych, ilustracji). Poszczególne pozycje uzupełniają przypisy
rzeczowe i tekstowe.
Ruch Oporu na wsi małopolskiej w dokumentach
konspiracyjnych ruchu ludowego (1940—1944).
Zebrali i opracowali: Józef Buszko, Alina Fitowa,
Jan Nowak. Wrocław — Warszawa — Kraków —
Gdańsk 1973, s. 471.
Niniejsza
publikacja
źródłowa
jest
dziełem
pracy
Komisji
Nauk
Historycznych Polskiej Akademii Nauk — Oddział w Krakowie. Wypełnia ona
poważną lukę w zakresie wiedzy o rozwoju ruchu oporu na terenie dotychczas mało
badanym. Ogłoszono, drukiem materiały dotyczące VI Okręgu Ruchu Ludowego
(Kraków, Rzeszów, Śląsk) funkcjonującego w latach 1940—1944.
Zamieszczone w tym wydawnictwie archiwalia zawierają wiele informacji
pozwalających poznać całokształt złożonej problematyki konspiracyjnej na wsi
małopolskiej. Obrazują one bezpośrednią walkę z okupantem, prowadzoną przez
Bataliony Chłopskie, dotyczą również politycznej działalności Ruchu Ludowego.
Sporo Uwagi poświęca się w nich sprawom związanym z akcją scalania Batalionów
Chłopskich z Armią Krajową, a także stosunkom z innymi organizacjami i
stronnictwami podziemia. Przekazy te informują o stanie organizacyjnym i uzbrojeniu
ludowego ruchu oporu, terrorze okupanta, nawołują do solidarnej postawy narodu i
niesienia pomocy uwięzionym oraz prześladowanym przez hitlerowców.
Z
publikowanych
przekazów
wymienić
można
kilka
szczególnie
interesujących, a mianowicie: odezwę z marca 1940 roku wzywającą chłopów do
walki z okupantem (s. 15—19), informację o sytuacji politycznej w kraju (s. 21—24),
zestawienia stanu organizacyjnego Ruchu Ludowego w okręgu krakowskim (s. 30—
35) i raport o stanie broni (s. 59). Na Uwagę zasługują również: meldunek z obwodu
tarnobrzeskiego o przeprowadzonych akcjach sabotażowo dywersyjnych (s. 120—
122) oraz instrukcja o prowadzeniu wywiadu opracowana przez Komendanta Straży
Chłopskiej (s. 156—158). Wartość poznawczą mają ponadto — zestawienie
powierzchni i gospodarstw w powiecie Tarnów opracowane w roku 1943 przez
Powiatowy Wydział Planowania Ruchu Ludowego dla celów reformy rolnej (s. 164—
168), plan rozwoju oświaty w powiecie mieleckim (s. 168—171) oraz instrukcja
organizacyjna dla powiatowych i gminnych Komisji Młodzieżowych Ruchu
Ludowego z 25 czerwca 1944 roku (s. 333—336). W jednej pozycji zawarty został
przegląd całokształtu problemów organizacyjno rozwojowych Batalionów Chłopskich
(s. 382—387). W aneksie zamieszczony został wykaz obrazujący stan końcowy
oddziałów BCh w Okręgu VI, scalonych z AK (s. 431—433).
Ogółem ogłoszono drukiem 200 pozycji, którym nadano układ chronologiczny
(od marca 1940 roku do końca roku 1944). Najwięcej źródeł (125) pochodzi z roku
1944. Każdy przekaz opatrzony został kolejnym numerem, regestrem (obejmującym
daty powstania i krótką treść) oraz informacją o formie zewnętrznej (rękopis,
maszynopis, egzemplarz powielany) i miejscu przechowywania (Archiwum Zakładu
Historii Ruchu Ludowego, zbiory prywatne). Istotne znaczenia mają również obszerne
przypisy objaśniające oraz notki biograficzne. Wydawnictwo zawiera wstęp
historyczny, wykaz skrótów, krótkie streszczenie w języku angielskim, indeksy
(nazwisk, pseudonimów — kryptonimów i miejscowości) oraz spis wszystkich
pozycji. Ponadto zamieszczono 16 fotokopii przekazów źródłowych.
Ludność cywilna w Powstaniu Warszawskim.
Warszawa 1974.
Pod redakcją Czesława Madajczyka ukazało się 3-tomowe wydawnictwo
materiałów źródłowych obrazujących przebieg wydarzeń z roku 1944. Edycja ta
stanowi ogniwo badań nad udziałem Społeczeństwa polskiego w drugiej wojnie
światowej. Ogłoszone drukiem źródła stwarzają niejako możliwość określenia stopnia
zaangażowania ludności w walkę z okupantem w różnych fazach powstania.
Wydawnictwo to — pisze w przedmowie Cz. Madajczyk — „...jest próbą
rekonstrukcji śladów życia milionowego miasta ogarniętego powstaniem, przeciętego
linią frontu, próbą odmalowania obrazu śmierci miasta i wysiłków ratowania go przed
nią”.
Tom pierwszy złożony z dwóch części opracowany został przez Mariana
Marka Drozdowskiego, Marię Maniakówną i Tomasza Strzembosza. Obejmuje on
pamiętniki, relacje i zeznania, nadesłane przez respondentów i przechowywane dziś w
Instytucie Historii Polskiej Akademii Nauk. Zamieszczono w nim 167 dokumentów
osobistych — 98 relacji, 12 dzienników i pamiętników oraz 57 zeznań sądowych,
które też częściowo zebrane zostały przez Główną Komisję Badania Zbrodni
Hitlerowskich. Wszystkim materiałom nadany został odpowiedni układ z góry
określony i przyjęty przez wydawców.
W części pierwszej tomu pierwszego (s. 5547 zamieszczone zostały na
wstępie relacje dotyczące spraw ogólnych Warszawy z okresu powstania. Są tu więc
m.in. relacje dotyczące: działalności Delegatury rządu (s. 47), harcerskiej poczty
polowej (s. 78), Wojskowych Zakładów Wydawniczych (a. 123). Dalej idą
wspomnienia, relacje i zeznania — ułożone poszczególnymi dzielnicami: Praga,
Ochota, Wola, Stare Miasto, Powiśle, Czerniaków. Wśród tych materiałów wskazać
można na: wspomnienia o ludności cywilnej na Pradze (s. 171), zeznanie o zbrodniach
popełnionych przez hitlerowców na Ochocie (s. 236) i Woli (s. 270), relacje o
działalności PPR i AL (s. 441) oraz Komendy Milicji PPS (s. 449), zeznania o
uwolnieniu więźniów w czasie powstania z Pawiaka i Gęsiówki (s. 476) oraz
wspomnienie o losie grupy ludności na Cyplu Czerniakowskim (s. 529).
W drugiej części tomu pierwszego (s. 710) znajdują się dalsze relacje,
wspomnienia, zeznania dotyczące: Sadyby, Mokotowa, Żoliborza, ŚródmieściaPółnoc, Śródmieścia-Południe i Pruszkowa. Wreszcie fragment końcowy wypełniają
materiały omawiające dzieje miasta i jego ludzi — po powstaniu.
Z woluminu wymienić należy przynajmniej kilka pozycji, które zasługują na
szczególną uwagę. Tak więc znajdują się tutaj: relacje o zbrodniach niemieckich na
Mokotowie (s. 51, 99, 109), fragment wspomnienia z powstania warszawskiego (s.
55), relacja o działalności samorządu ludności dzielnicy Żoliborz, zorganizowanego
roku inspiracji Krajowej Rady Narodowej (s. 139), wspomnienie 2 działalności PPR i
RPPS na Żoliborzu (s. 175), relacja o Wojskowej Służbie Społecznej (s. 242),
wspomnienie' o ochronie zabytków (s. 440), zeznania o zbrodniach niemieckich
popełnionych na terenie zajmowanym przed wojną przez Generalny Inspektorat Sił
Zbrojnych (s. 454, 461) i w obozie w Pruszkowie (s. 469, 477, 494) oraz pamiętnik
pisany w bunkrze (s. 507). Z materiałami związane są szkice — plany miasta, na
których zobrazowany został przebieg powstania oraz zaznaczono główne miejsca
oporu i straceń.
Tom drugi wydawnictwa (s. 794) obejmuje archiwalia, które wybrali oraz
opracowali Marek Getter i Andrzej Janowski. W treści tych przekazów źródłowych
ustawicznie przewijają się problemy wojskowe i sprawy ludności cywilnej.
Zachowana dokumentacja w postaci aktów normatywnych, zarządzeń, meldunków i
sprawozdań pozwala zorientować się szerzej w działalności poszczególnych delegatur
rejonowych, grup i związków oraz powstańczych władz cywilnych. Wydawcy
wykorzystali materiały zgromadzone w Centralnym Archiwum KC PZPR, Dziale
Materiałów i Dokumentów Wojskowego Instytutu Historycznego oraz Archiwum Akt
Nowych. Prezentowany tom zawiera nie tylko dokumenty polskie, wytworzone przez
władze powstania bądź polską lewicę podziemną czy wreszcie Polski Komitet
Wyzwolenia Narodowego i dowództwo radzieckie. Wśród zamieszczonych tu 379
pozycji znajdują się również przekazy strony niemieckiej, zwalczającej wszelkimi
dostępnymi Środkami i metodami powitanie oraz ogarnięte nim milionowe miasto.
Tom obejmuje źródła głównie z okresu 26 lipca — 20 grudnia 1944 roku.
Wśród nich znajdują się oryginały i kopie archiwaliów obrazujących wydarzenia
tamtych dni. Są to m.in. fragmenty protokółu posiedzenia kierowników głównych
komórek organizacyjnych władz niemieckich GG o nastrojach w środowiskach
polskich i niemieckich w przededniu powstania (s. 25), meldunki mówiące o sytuacji
bojowej na terenie poszczególnych dzielnic (s. 31 i nast.), sprawozdania dotyczące
nastrojów ludności cywilnej (s. 92, 95, 107 i nast.). Wiele przekazów informuje o
warunkach bytowania mieszkańców poszczególnych dzielnic, stanie higieny,
organizowaniu pomocy społecznej, sytuacji aprowizacyjnej i zniszczeniach miasta.
Ogłoszono też drukiem: wykazy artystów występujących w imprezach dla jednostek
wojskowych (s. 157), meldunek o zniszczeniach kościołów i archiwów na terenie
Starego Miasta (s. 162), protokół narady gubernatora generalnego H. Franka z
najbliższymi współpracownikami na temat powstania oraz możliwości jego
spacyfikowania i wywołanych nim ogólnych reperkusji (s. 275), pismo dowódcy AK
do' dowódcy wojsk niemieckich w obszarze Warszawa-Południe w sprawie rokowań o
ewentualną kapitulację (s. 336), pismo informujące o składzie delegacji polskiej
upoważnionej do przeprowadzania rozmów dotyczących organizacji wyjścia ludności
z miasta (s. 538), depeszę dowódcy AK wysłaną do Londynu o zawarciu umowy
kapitulacyjnej (s. 597). Ostatnią pozycję wśród tych przekazów archiwalnych stanowi
zeznanie gen. mjra broni SS i policji E. Rode złożone 14 sierpnia 1946 roku przed
przedstawicielem Urzędu Naczelnego Prokuratora USA w sprawie rozkazu Hitlera o
zburzeniu Warszawy po stłumieniu powstania (s. 703).
Tom trzeci (s. 576), który przygotowali do druku Władysław Bartoszewski i
Lucjan Dobroszycki, zawiera przedruki informacji prasowych pism ulotnych i różnych
publikacji
powstańczych
oraz
kronikę
ważniejszych
wydarzeń
powstania
warszawskiego. Przekazy te stanowią ważne, źródło wiedzy o tragedii, jaka rozegrała
się w Warszawie w sierpniu i wrześniu 1944 roku. Mówią również o życiu
codziennym i losach ludności walczącego miasta. Przedruki artykułów, notatek,
reportaży prasowych i obwieszczeń dotyczą nastrojów ludności, działalności władz —
instytucji powstańczych oraz całokształtu problemów życia mieszkańców stolicy w
tych trudnych dniach. Ogłoszono w tym tomie 503 pozycji informacyjnych i
dziennikarsko-publicystycznych o objętości od paru wierszy do kilku stron druku.
Pochodzą one z 52 pism wydawanych w okresie 1 sierpień — 5 październik 1944 roku
Wszystkim pozycjom nadany został układ chronologiczny.
Omawiając ostatni tom edycji warto wskazać na kilka przekazów w nim
zamieszczonych. Pierwszą pozycję stanowi odezwa władz powstańczych do ludności,
ogłoszona 2 sierpnia 1944 roku (s. 23). Znajduje się tu również odezwa Komitetu
Centralnego PPR do ludności Warszawy (s. 28). Z dalszych pozycji wymienić można
m.in.: zarządzenie porządkowe dla ludności (s. 30), odezwę dowództwa Okręgu
Warszawskiego Armii Ludowej do mieszkańców stolicy (s. 33), notatkę o stratach
osobowych w wyniku bombardowania i pożarów (s. 42), informację o uruchomieniu
rozgłośni Polskiego Radia w Warszawie (s. 73), obszerny artykuł „Warszawianki” o
charakterze powstania warszawskiego (s. 94), notatkę o działalności Państwowego
Korpusu Bezpieczeństwa (s. 99), notatkę o powstańczym filmie dokumentalnym (s.
116, 232, 338), artykuł „Biuletynu Informacyjnego” o stosunkach między wojskiem a
ludnością cywilną (s. 163). Na uwagę zasługuje też informacja o problemach życia
artystycznego w warunkach powstańczych (s. 210), artykuł o konieczności
zabezpieczenia zbiorów archiwalnych, bibliotecznych i dzieł sztuki (s. 248), notatka o
możliwości wypuszczenia w obieg polskich znaczków pocztowych (s. 259), zalecenie
w sprawie ratowania dzieł sztuki na Czerniakowie (s. 337), informacja o zniszczeniu
Kolumny Zygmunta (s. 343), komunikat w sprawie zabezpieczenia księgozbiorów
prywatnych (s. 373), apel o zbieranie materiałów i dokumentów dla przyszłych badań
historycznych (s. 394).
Część końcową omawianego tomu stanowi kronika ważniejszych wydarzeń
powstania warszawskiego, w opracowaniu Władysława Bartoszewskiego. Omówienie
chronologiczne poprzedził autor krótką” informacją o sytuacji bojowej powstańców.
Dalej dzień po dniu omówił wydarzenia, jakie rozgrywały się na terenie Warszawy —
w poszczególnych jej dzielnicach, na barykadach i. ulicach. W informacjach zawarte
są dane o stanie osobowym i uzbrojenia, stratach własnych i nieprzyjaciela oraz
nastrojach ludności. Kronika obejmuje okres od 1 sierpnia do 31 października 1944
roku.
Każdy tom wydawnictwa źródłowego opatrzony został wstępem, indeksem
(nazwisk i nazw geograficznych) oraz spisem opublikowanych materiałów. Ponadto
zamieszczono wiele materiału ilustracyjnego w postaci fotokopii archiwaliów, kart
tytułowych poszczególnych egzemplarzy prasy oraz zdjęć obrazujących życie
Warszawy powstańczej.
Franz
Halder,
Dziennik
Wojenny.
Tom
3.
Opracował Hans Adolf Jacobson przy współpracy
Alfreda Philippiego. Warszawa 1974, s. 672 + szkic.
Kolejny tom* zapisków wojennych szefa Sztabu Generalnego Wojsk Lądowych III
Rzeszy dotyczy okresu najbardziej istotnego dla dalszych losów wojny światowej.
Notatki rozpoczynają się od pierwszego dnia napaści na Związek Radziecki
(22.06.1941 roku), kończą się zaś w momencie, kiedy zaczęły zarysowywać się już
symptomy nieuniknionej klęski, a sam Halder otrzymał dymisję (29.09.1942 roku).
Dziennik jest ciekawym dokumentem źródłowym, stanowiącym ważny
materiał do. badań. W tomie tym znalazły swoje miejsce zapisy dotyczące życia
wojskowego, a również i spraw natury politycznej. Już w pierwszych informacjach
znajdzie czytelnik wiele sformułowań związanych z oceną wydarzeń oraz sił
walczących. Od początku — co należy podkreślić — w zapiskach występuje pewien
niepokój w zakresie skuteczności działania. Warto więc przytoczyć kilka sformułowań
zapisanych przez Haldera. Pod datą 24 czerwca 1941 roku przy omawianiu sytuacji
bojowej znajduje się adnotacja o niepokojach Hitlera ... „że nie zamykamy dość
szczelnie pierścienia wokół Białegostoku”. I dalej pisze, iż ... „zwraca uwagę zaciętość
w walce pojedynczych rosyjskich związków taktycznych” (s. 35). Dnia 29 czerwca
Halder zanotował dalsze obawy Hitlera o kocioł w rejonie Nowogródka.
Równocześnie zaznacza, że ... „Rosjanie walczą do ostatniego żołnierza” (s. 52).
Niejednokrotnie na kartach tomu przewijają się adnotacje o poniesionych
stratach wojsk niemieckich i to już od początku działań. „Grupa armii Południe —
pisze pod datą 26 czerwca — idzie do przodu powoli, ponosząc, niestety, duże straty.
Wojska nieprzyjacielskie znajdujące się przed jej frontem dowodzone są sprężyście.
Nieprzyjaciel podciąga z głębi wciąż nowe siły przeciwko naszemu klinowi
pancernemu i to zarówno od czoła (jak dotychczas), jak i (ostatnio) przeciwko
południowemu skrzydłu, a także prawdopodobnie przeciwko północnemu skrzydłu
drogą kolejową na Kowel” (s. 41). Informuje też o pojawieniu się nowych nie znanych
dotąd
rodzajach
i
typach
radzieckiego
uzbrojenia.
„Nowy
ciężki
czołg
nieprzyjacielski!” — pisze Halder (s. 34). „Przed frontem grupy armii Południe, jak
również armii Północ pojawiły się nowe rosyjskie czołgi ciężkie, które mają
prawdopodobnie działa kalibru 80 mm, a według meldunku grupy armii Północ nawet
kalibru 150 mm, co jest jednak niewiarygodne” (s. 35).
* Dwa tomy omówiono już na łamach Biuletynu: nr 5, 1973, s. 182—183 i nr 6, 1974, s. 168—170.
Wśród zapisków znajduje czytelnik obraz nastrojów panujących w sferach
dowódczych: początkowo zachwyt i pochwała dla wojsk walczących, a później
niepokój z powodu ponoszonych niepowodzeń. Odnotowane zostały straty osobowe,
które — z upływem czasu — zaczęły urastać i coraz bardziej niepokoić przywódców
III Rzeszy. Już 19 lipca Halder zanotował, że faza wstępna działań doprowadziła do
strat wynoszących 102.500 zabitych, rannych i zaginionych (s. 135); w trzeciej
dekadzie września urosły one do 534.952, co się równało 15% wojsk lądowych na
Wschodzie (s. 325). W dniu 30 listopada 1941 roku szef Sztabu Generalnego
zaznaczył: „Ogólne straty wojsk lądowych na Wschodzie (bez chorych) 743.112 =
23,12% przy przeciętnym stanie tych wojsk wynoszącym 3,2 mln.” (s. 392). Taki
obrót sprawy nie był przewidywany przez czołowe osobistości wojskowe
faszystowskich Niemiec. W tej sytuacji Hitler wydawał dyspozycje, nakazywał
ściągnięcie na front Wschodni siły z głębi Rzeszy oraz z Zachodu. W razie
wycofywania wojsk polecił ... „podpalać miejscowości” (s. 436).
Interesujące są notatki Haldera z przełomu roku 1941/1942. Znajdują się w
nich informacje o sytuacji na froncie, a szczególnie dotyczące wydarzeń pod Moskwą.
Prawie każdy zapis z tego okresu rozpoczynają alarmistyczne uwagi Wskazujące na
zaistniały kryzys. W dniu 25 grudnia 1941 roku szef Sztabu Generalnego zapisał:
„Bardzo ciężki dzień... Grupa armii Środek przeżywa swój najbardziej krytyczny
dzień. 2 armia, w rezultacie nieprzyjacielskiego włamania, zostaje zmuszona do
cofania się” (s. 447). W drugim dniu Stycznia 1942 roku zanotował: „Dzień zaciętych
walk... w 4 i 9 armii zaistniał ciężki kryzys. Przełamanie na północ od Jarosławca
rozrywa front i na razie nie można przewidzieć, w jaki sposób będzie mógł znowu
zostać zamknięty” (s. 453).
Ostatnie notatki pochodzą ;z września 1942 roku, kiedy to nastąpiła dymisja
szefa Sztabu Generalnego. Jeszcze pod datą 24 września Halder opisał sytuację na
froncie wschodnim „Na obszarze miejskim Stalingradu lokalne walki uliczne, przy
silnym artyleryjskim ogniu nękającym. Rosjanie podjęli dzisiaj znowu silne ataki
piechotą i czołgami” (s. 638). Dziennik kończą luźne zapisy (bez daty) dotyczące
uwag :na temat ogólnych doświadczeń oraz ważniejszych wydarzeń, jakie miały
miejsce w roku 1941.
Omawiany tom, jak i poprzednie dwa, zawiera wiele interesujących
wiadomości, które mogą być pomocne w pracy badawczej historykowi wojskowemu.
Dziennik poprzedzony został słowem od redakcji wydania polskiego oraz obszerną
przedmową pióra Władysława Kozaczuka. Fragment końcowy dotyczy historii
powstania Dziennika, który już od roku 1950 stał się (przedmiotem zainteresowania
badaczy, a jego oryginał przechowywany jest w oddziale historycznym Ministerstwa
Wojsk Lądowych USA. Wydawnictwo zamykają: bibliografia przedmiotu, indeks
nazwisk i schemat struktury Dowództwa Wojsk Lądowych (OKH) od czerwca 1941
do sierpnia 1942 roku oraz — jako załącznik — mapa sytuacyjna obrazująca działania
bojowe na przełomie roku 1941/1942.
Księga poległych na polu chwały 1943—1945.
Opracowali: Leszek Lewandowicz, Zdzisław Lisek,
Juliusz
J.
Malczewski,
Roman
L.
Polkowski,
Wincenty Romanotwski. Wstępem opatrzył: Juliusz
J. Malczewski. Warszawa 1974, s. 1115 + mapa*.
Staraniem Wojskowego Instytutu Historycznego i Centralnego Archiwum
Wojskowego wydana została praca obejmująca nazwiska żołnierzy ludowego Wojska
Polskiego poległych, zmarłych z ran i zaginionych w czasie drugiej wojny światowej
w latach 1943—1945. Księga obejmuje nazwiska tych, którzy uczestniczyli w
działaniach jednostek od Lenino do Berlina i przy wyzwalaniu Czechosłowacji.
Wszystkie nazwiska poległych, zmarłych i zaginionych ustalone zostały w
oparciu o bazę źródłową Centralnego Archiwum Wojskowego. Grupa pracowników
instytucji przez długi okres prowadziła wnikliwe poszukiwania źródłowe. Badanie
akta wytworzone przez jednostki ludowego Wojska Polskiego, które mogły stanowić
podstawę do ustaleń. Szczególnie interesowały autorów występujące w zespołach
archiwalnych spisy imienne czy też wszelkiego rodzaju wykazy poległych i zmarłych.
* Omówienie tej pracy uznano za celowe w tym dziale z uwagi na wybitnie źródłowy charakter i
oparcie jej treści wyłącznie na archiwaliach.
Tego
typu
poznawczym
akta
były
dostarczały najwięcej
też
księgi
danych
pogrzebowe
oraz
informacyjnych.
Materiałem
meldunki
wypadkach
o
nadzwyczajnych. Korzystano również z materiałów zastępczych, jak odcinki druków
zawiadamiających o śmierci. Wartość użyteczną miały też wszelkie adnotacje o
śmierci czy zaginięciu, znajdujące się w ewidencji personalnej oddziałów oraz
teczkach personalnych. Pomocne okazały się rozkazy dzienne, meldunki bojowe i
polityczne oraz relacje.
Autorzy opracowania, jak podano w omówieniu metody pracy, zarejestrowali
około 40 tys. nazwisk; po wnikliwych badaniach i ustaleniach pozostało do ujęcia —
26.967.
Księga podzielona jest na dwie części. W części pierwszej umieszczone
zostały nazwiska poległych, zmarłych z ran i chorób oraz zabitych. w wypadkach.
Część druga informuje o tych, którzy zaginęli bez wieści. W omawianych częściach
przyjęty został układ alfabetyczny. Każda pozycja zapisu zawiera następujące dane:
nazwisko i imię, imię ojca, rok i miejsce urodzenia, stopień wojskowy, datę i miejsce
zgonu (zaginięcia), sygnaturę archiwalną (numer zespołu, numer jednostki
archiwalnej, strona). Zapis archiwalny stanowi podstawę do określenia miejsca
występowania nazwiska w materiałach źródłowych, które były przedmiotem
zainteresowania autorów.
Księga poprzedzona została wstępem pióra Juliusza J. Malczewskiego.
Wartość poznawczą mają zamieszczone tabele statystyczne, umożliwiające też
prowadzenie dalszych badań w zakresie określenia wysiłku zbrojnego LWP w
ostatniej wojnie. Wymienić więc można m.in. wykaz stanu liczbowego strat
poniesionych w latach 1943—1945 z podziałem według bitew i operacji; obliczenia
obrazujące straty w poszczególnych rodzajach wojsk i służb (piechota, kawaleria,
artyleria,
wojska
pancerne
i
zmotoryzowane,
lotnictwo,
łączność,
wojska
inżynieryjno-saperskie, chemiczne); dane dotyczące poległych i zaginionych w
dywizjach piechoty, samodzielnych jednostkach piechoty, kawalerii, artylerii i
lotniczych. Szczególnie wiele spostrzeżeń dostarcza tabela nr 15, dotycząca stanu
liczbowego poległych i zaginionych żołnierzy według roczników urodzenia (od 1893
do 1927).
Omawiane opracowanie nastręczało autorom wiele trudności z uwagi na
występujące luki w materiale aktowym. Ponadto stwierdzono szereg niedokładności w
zapisach ewidencyjnych szczególnie w odniesieniu do nazwisk oraz nazw
miejscowości (urodzenia, śmierci czy zaginięcia). Tak więc Księga nie może być
traktowana jako miarodajne źródło urzędowego stwierdzenia zgonu; może ona służyć
jako materiał informacyjny. „Umieszczenie nazwiska w wykazie — stwierdza się we
wstępie — świadczy jedynie o tym, że w aktach przechowywanych w Centralnym
Archiwum Wojskowym znajdują się dane o śmierci lub zaginięciu żołnierza” (s. 9).
Publikacja zawiera wiele fotokopii przekazów źródłowych (szkice miejsc
pochowania żołnierzy) oraz reprodukcje zdjęć pomników Pamięci Narodowej. W
formie luźnej dołączony został schemat działań bojowych przebiegających na
terytorium Polski.