KRYTYKA MEDIOW W ROSJI. STAN AKTUALNY, ROLA

M
E
D
I
A
N A
S
W
I
E
C
I
E
Zeszyty PRASOZNAWCZE
Krak6w 2005
R XLVIII, nr 1-2 (181-182)
A L E K S A N D R K O R O C Z E N S K IJ
KRYTYKA MEDIOW W ROSJI.
STAN AKTUALNY, ROLA SPOtECZNA,
PERSPEKTYWY
istoria rosyjskich m ediow masowych „okresu przejsciow ego” to historia zyskow i strat. W m iar? rozwoju stosunkow rynkowych w sferze
m edialnej, ktory si? odbywa pod olbrzym im polityczno-ekonom icznym
naciskiem panstw ow ej biurokracji i ekonom icznej oligarchii, niedaw ne
zwyci?stwa dem okracji i jaw nosci (likwidacja cenzury, w prow adzenie
praw nych gw arancji w olnosci prasy i m ediow elektronicznych, ich typologiczna i tresciow a roznorodnosc) stajq si? bardziej symbolicznymi niz
realnym i osi^gni?ciam i. N atu raln e nast^pstw o prawdziwej wolnosci, tj.
ideowo-polityczny i kulturow y pluralizm bardzo slabo si? przejaw ia w dziataniu najpot?zniejszych m ediow - tj. elektronicznych, pom im o istotnego
w zrostu liczby kanalow i nadajnikow .
O dczuw alne straty poniosla radziecka prasa periodyczna. Duzy spadek
nakladow , wi?c i zm niejszenie si? publicznosci pism, praktycznie zrownalo R osj? z krajam i tzw. trzeciego swiata pod wzgl?dem wskaznikow zaopatrzen ia ludnosci w gazety codzienne. N iew idzialna r?ka rynku w ysun?la na
pierwszy plan w ysokonakladow e, kom ercyjnie zorientow ane gazety i czasopism a о m niej lub bardziej „zoltym ” (tj. sensacyjnym - W K ) charakterze.
R ow noczesnie znikly albo ulegly m arginalizacji liczne spoleczno-polityczne i spoleczno-kulturalne wydawnictwa, wyspecjalizowane w prow adzeniu
pow aznego dialogu i dyskusji, w propagow aniu nowych idei (w tym alternatywnych) i tw orzeniu obywatelskiego forum , niezb?dnego dla zdrowego,
dem okratycznego spolecznego rozwoju. Zdecydow alo to w duzym stopniu
0 brak u w spoteczenstw ie rosyjskim jasnego spojrzenia n a perspektywy
rozwoju kraju, о ograniczonych mozliwosciach dyskutow ania w prasie
1 m ediach elektronicznych - spoteczno-ekonom icznych zam ierzen, realizowanych dzis w Rosji.
H
KRYTYKA M ED IO W W RO SJI
91
W ostatnich latach u R osjan nagrom adzilo si? sporo pretensji do
m ediow i dziennikarzy. R osnie niezadow olenie z dzisiejszej spolecznej roli
srodkow masowej inform acji, k tore si? wyraza w katastrofalnym spadku
zaufania do „czwartej wiadzy” i w coraz to szerszym poparciu dla pomyslow pow tornego w prow adzenia cenzury. W edle wynikow sondazy, rosyjskim m ass m ediom ufa dzis m niej niz jed n a trzecia ludnosci (na pocz^tku lat dziewi?cdziesic|tych stopien zaufania przewyzszal 70% ). A nkiety
przeprow adzone n a poczqtku 2004 roku ujawnity, ze zw olennikam i w pro­
w adzenia cenzuralnej kontroli srodkow masowej inform acji stalo si? 76 %
R osjan1.
Przyczyny spotecznego niezadow olenia z prasy wymagajq starannego
zbadania. K onieczne jest gl?bsze poznanie nie tylko zwi^zkow m ediow
z wladzq i ekonom icznq oligarchic, ale i zlozonego kom pleksu wspolzaleznosci m ediow i spoleczenstwa. Tym bardziej, ze wiasnie w tej dziedzinie
coraz wyrazniej przejawiajq si? sym ptomy niezdrow ego, niedoskonalego
rozwoju. Srodki masowej inform acji, sluz^c interesom rozm aitych, politycznych i ekonom icznych grup rzqdzqcych, sq zalezne о wiele bardziej
od sponsorow i reklam odaw cow niz od odbiorcow i faktycznie odm aw iajcj. sluzby dla spoleczenstw a, ukazywania istniejqcej w nim roznorodnosci
poglcjdow (l^cznie z „niepopularnym i” i alternatyw nym i), organizow ania
dyskusji n ad najwazniejszymi problem am i spolecznym i i zach?cania obywateli do aktywniejszego uczestnictw a w rz^dzeniu. W rezultacie, dziennikarstw o i - ogolnie - m edia, tradycyjnie uznaw ane za pot?zn^ instytucj?
spoleczn^, nierzadko dem onstruj^ jaw ne oznaki aspolecznosci.
Petersburski badacz, S. K orkonosienko charakteryzuje aspolecznosc
jako anarchistycznq niezaleznosc prasy od spoleczenstw a, przejaw zamykania si? dziennikarzy w w^skim kr?gu swoich zawodowych interesow i wartosci - ze szkodq dla interesow odbiorcow ; jako dqzenie srodkow m asowego przekazu do konstruow ania „drugiej rzeczywistosci”, razqco odm iennej
od tej prawdziwej. Publicznosc m edialna traktow ana jest przy tym glownie
jako przedm iot politycznej i handlowej m anipulacji, jako grupa pasywnych
konsum entow inform acji. Aspolecznym tendencjom prasy i m ediow elek­
tronicznych sprzyjajq nie tylko swoiste, polityczno-ekonom iczne w arunki
w poradzieckiej Rosji, ale takze n iektore przepisy praw ne - np. te p aragrafy ustawy о srodkach m asowego przekazu, k tore pozw alajq instytucjom
m edialnym nie reagow ac na listy czytelnikow, widzow czy sluchaczy. Z daniem W. W arieckiego praw o zwolnilo pras? od obcow ania z m asam i, od
obowiqzku gw arantow ania obywatelom narodow ej trybuny2.
A spoleczne tendencje m ediow sq w w aru n k ach rosyjskich nadzwyczaj
niebezpieczne, z wielu wzgl?dow.
1 Zob. 76 процентов россиян - за цензуру, Известия г 13.01.2004.
2 Zob. Б . В а р е ц к и й : Шелест страниц как шелест знамен. Пресса России в трех политических
режимах. Научно-исторический очерк, Moskwa 2001, s. 230.
92
ALEK SAN D R KOROCZENSKIJ
Z nany poglqd, ze czynniki rynkowe, popyt, podaz i konkurencja, zmuszajq dostawcow inform acji do wshichiwania si? w glosy odbiorcow,
bran ia pod uwag? ich interesow i potrzeb - w praktyce rosyjskich m ediow
potw ierdza si? tylko cz?sciowo. Oczywiscie srodki m asowe muszij si? liczyc
z rynkow^ koniunkturq, со jest w arunkiem ich istnienia i osi^gania zysku,
jed n ak dostosow anie si? do niej sam o przez si? nie oznacza uw zgl?dnienia
szeroko rozum ianych p o trzeb i interesow spolecznych.
Rosyjskie m edia dzialaj^ dzis na patologicznym rynku informacyjnym,
charakteryzujqcym si? nierow nosciq w arunkow konkurencji, silnq zaleznoscijj instytucji m edialnych od panstwowych dotacji (cz?sto podstawowego
zrodla ich finansow ania), a oslabionq - od „sponsorow indywidualnych”,
tj. konsum entow inform acji m edialnej, tworzqcych publicznosc3. Wymogi
rynkowe w pohjczeniu z niedoskonalosciq ekonom icznych i prawnych
regulacji rodzq w m edialnym sektorze zjawisko koncentracji wlasnosci
i nad m iern eg o skom ercjalizow ania, sg zrodlem nierow now agi pom i?dzy
ekonom icznym i a spolecznym i celam i dzialan.
W odro zn ien iu od wi?kszosci panstw о rozwini?tych tradycjach
dem okratycznych, w Rosji nie istnieje spoleczny sektor srodkow m aso­
wej inform acji, ktoryby dzialal n a zasadach redakcyjnej niezaleznosci,
powszechnosci i w szechstronnosci inform acyjnej obslugi spoleczenstwa,
ideow ego pluralizm u, roznorodnosci tresciowej, uw zgl?dniania potrzeb
roznych grup ludnosci, odpow iedzialnosci przed spoleczenstw em . Panstwowe i kom ercyjne m edia nie muszq tu konkurow ac ze spolecznymi, со
zazwyczaj pozytywnie wplywa na poziom jakosci srodkow masowej infor­
macji. Np. publiczna telewizja (w krajach, gdzie istnieje) pozw ala utrzym ac
pew ien m oralny i intelektualny poziom , spadku ponizej ktorego nie ryzykuj^ inne stacje telewizyjne.
Spoleczenstw o rosyjskie nie m a dzis realnej mozliwosci skutecznego wplywania n a panstw ow e i kom ercyjne m edia. W przeciwienstwie do
stru k tu r wiadzy i do oligarchow , spoleczenstw o nie dysponuje narz?dziami takiego nacisku n a srodki masowej inform acji, ktory by spowodowal
dostosow anie ich dzialan do jego potrzeb i celow. O biektywnie nie sprzyjaj^ tem u row niez niedoskonalosci prawnych i etycznych podstaw funkcjonow ania m ediow , niedorozw oj system u ich uregulow an, trudnosci,
jak ie m aj^ obyw atele w dochodzeniu swoich inform acyjnych praw przed
rosyjskimi sqdam i. W skutek tego praw a i interesy odbiorcow m edialnej
inform acji sq ch ro n io n e przez praw o w stopniu о wiele mniejszym, niz na
przyklad interesy konsum enckie.
W w arunkach wzgl?dnej niedojrzalosci rosyjskiego spoleczenstw a obyw atelskiego u tru d n io n e jest w ypracowanie i obrona jednego, uzgodnionego
poglcjdu roznych grup spolecznych n a tem at spornych kwestii zwi^zanych
3 Zob. И. Я. Я к о в е н к о : Независимость российской прессы. Оценка качества. Основные
угрозы. Перспективы и факторы упрочения. Доклад генералного секретаря СЖР на семинаре
ТАСИС „Укрепление независимости региональных СМИ в России”, Moskwa, 17. 02. 2003.
KR YIYKA MEDIO W W ROSJI
93
z funkcjonow aniem m ediow masowych. N aw et jesli taki poglqd si? wytworzy, rosyjscy obyw atele mogcj poinform ow ac о swoich poglqdach n a m edia
i zqdaniach w obec nich - wyl^cznie za posrednictw em panstwowych struktu r biurokratycznych, parlam entarzystow , instytucji socjologicznych.
Posrednicy zas nierzadko przemilczaj '3 i znieksztaicajq spoleczne zqdania,
interp retu j^ je tendencyjnie.
Przeprow adzane dzis w^sko ukierunkow ane rynkowe i socjologiczne
badania rynku zz asad y nie m ogq wskazac calego, zlozonego spektrum
potrzeb inform acyjnych spoleczenstw a, zainteresow an, pozytywnych i negatywnych reakcji audytorium , ich zlozonej dynam iki - poniew az analiz? wpfywajqcych do redakcji listow, okreslanie rankingow i b adania grup
docelowych przeprow adza si? przede wszystkim w stricte pragm atycznym ,
zaw?zonym celu zw i?kszenia rynkowej skutecznosci srodkow masowych,
lub w zm ocnienia ich politycznego oddzialywania n a elektorat.
W tych w ypadkach, kiedy obywatele i obywatelskie organizacje adresuщ swoje pretensje, skargi i z^dania bezposrednio do instytucji m edialnych,
te sygnaly cz?sto s^ ignorow ane, bo oslabienie zaleznosci m ediow od ich
publicznosci pozw ala „nie zauw azac” przejawow spolecznego niezadow olenia. B rak skutecznego wplywu obywateli na m edia pozw ala tym drugim
korzystac z praktycznie nieograniczonej swobody politycznego i kom ercyjnego m anipulow ania odbiorcam i.
Id ea odpow iedzialnosci prasy przed spoleczenstw em {public account­
ability) uzn an a w krajach dojrzalej dem okracji - nie jest znana znacznej cz?sci rodzim ych m edialnych profesjonalistow albo jest w srod nich
skrajnie n iepopularna. N ie sprzyja jej i rodzim a biurokracja, со zreszt^
jest w pelni logiczne: ap a rat panstwowy nie m a zam iaru tr a d e m onopolu
w dziedzinie m onitoringu i kontroli srodkow masowej inform acji, powolujqc si? przy tym na niedojrzalosc instytucji obywatelskich w Rosji.
W swiadom osci wi?kszosci R osjan podporzgdkow anie spoleczenstw u
srodkow masowej inform acji jest identyczne z podporzejdkow aniem ich
panstwu. W lasnie w zakorzenionym przekonaniu о tozsam osci panstw a
i spoleczenstw a tkwi glowna przyczyna zywotnosci rozpow szechnionej
wsrod R osjan iluzji nt. dobrodziejstw a cenzury (w „dobrym ”, „dem okratycznym” panstw ie cenzura tez b?dzie „d o b ra”, dzialaj^ca dla dobra spo­
leczenstwa), faktycznie zas - podporz^dkow anie m ediow panstw u oznacza
podporzgdkow anie ich biurokracji.
Praw ne uregulow ania dzialalnosci prasy i m ediow elektronicznych,
zawodowa i etyczna sam okontrola srodow iska dziennikarzy oraz innych
pracownikow m ediow m ogq si? rozwijac z uw zgl?dnieniem szerokiego
w achlarza spolecznych potrzeb i interesow - tylko pod w arunkiem sku­
tecznego, obywatelskiego wplywu na prawodawcow, wlascicieli m ediow
i korporacje ich pracownikow. A le w Rosji taki wplyw przejaw ia si? dzis
slabo, w skutek czego praw o chroni m edialne interesy panstw a о wiele b a r­
dziej, niz inform acyjne praw a obywateli. Sam oregulacja prasy sprow adza
si? w tych w arunkach do obrony wqskich interesow wlascicieli oraz orga-
94
A L E K SA N D R KOROCZENSKIJ
nizacji m edialnych profesjonalistow - obejm uje zwlaszcza ich stosunki
z panstw em i m a za cel przeciw dzialanie zaostrzeniu prawnych warunkow
dzialania m ediow.
W latach 90. w Rosji i niepodleglych panstw ach powstalych na miejscu Z S R R trw alo intensyw ne iw ybiorcze przyswajanie liberalnych idei
oraz zagranicznych dosw iadczen w rynkowym funkcjonow aniu srod­
kow m asowych, со w szczegolnosci zrodzilo nieuzasadnione iluzje со
do mozliwosci niesionych przez „cywilizowane” regulacje praw ne i sam oregulacje m ediow . Jed n a k liczenie n a to, ze problem y zapew nienia
odpow iedzialnosci srodkow masowych przed spoleczenstw em i przestrzegania przez nie praw i interesow m edialnej publicznosci mogcj bye pomyslnie rozw iqzane m etodq regulacji prawnych iw ew n?trznej sam okontroli
(wlascicieli m ediow i zawodowych organizacji tworcow tresci m edialnej4)
- nie potw ierdzilo si? w praktyce naw et w tych panstw ach, gdzie stworzono rozw ini?te m echanizm y regulujqce. N a przyklad w W ielkiej Brytanii,
gdzie istnieje K om isja ds. skarg n a pras?, K om isja ds. standardow inform ow ania i inne instancje kontrolne, spoleczenstw o i tak m a wiele powaznych
preten sji do m ediow. W Rosji takie m echanizm y kontroli oraz instytucje
zabezpieczajcjce odpow iedzialnosc m ediow przed spoleczenstw em (rady
nadzorcze TV, rzecznicy praw m ediow itd.) nie istnieje lub s^ w za\qzkowym stadium . D zis naw et rynkowi fundam entalisci, wierzqey w cudownq m oc regulacyjnq m echanizm ow rynkowych, swobod ekonom icznych
i prawnych, m usz^ przyznac: w w arunkach rynku rosyjskiego, ktorego znaczna cz?sc rozwija si? w „szarej strefie”, ije s t opanow ana przez
struktury przest?pcze, nie sposob wyegzekwowac od m ediow, aby dzialaly „w edlug zasad ”, zgodnie z norm am i praw a i zawodowej etyki. N a tie
ogolnego oslabienia tych funkeji panstw a, k to re zapewniajq przestrzeganie praw a, w ladza wykonawcza w pelni kontroluje dzis ustawodawczq i ma
olbrzym i wplyw n a instytucje m edialne. W raz z grupam i oligarchow tworzy
on a dla m ediow i dziennikarzy „reguly gry”, glownie niejawne.
Z w ielu przyczyn przyswojenie przez Rosj? doswiadczen nagrom adzonych przez dem okratyczne spoleczenstw a roznych krajow swiata idzie dose
w olno. T him aczy to, n a przyklad, niedostateczne obywatelskie poparcie
dla idei stw orzenia praw dziw ie publicznej telewizji, ktorq wielu Rosjan
nieslusznie utozsam ia zpanstw ow ^. D o niedaw na nie byla tez badana,
a wi?c i nie zostala p o zn an a tak w azna dziedzina rzadkich, zagranicznych
dosw iadczen w kwestii dialogu i w spoldzialania obywateli z m ediam i, jak
krytyka m edialna (dziennikarska krytyka masowych srodkow inform acji).
K rytyka m ed ialn a jest ksztaltujqcq si? dziedzin^ w spolczesnego dziennikarstw a, zajm ujqeq si? krytycznym poznaniem i ocenq spolecznie waznych, aktualnych, tworczych, profesjonalnych i etycznych, korporacyj4 Przez „m edialne treSci” rozumie si? tu catos6 tresci srodkow komunikowania masowego,
0 kom ponentach: dziennikarskim , dokum entalnym , artystycznym, reklamowo-informacyjnym
1 ilustracyjnym. Uznajijc jednolitosd, calosciowosd tresci medialnych utwor6w oraz ich form, autor
jest Swiadom pewnej konwencjonalnosci tego term inu.
K RYfYK A MEDIOW W ROSJI
95
no-organizacyjnych, prawnych, ekonom icznych i technologicznych aspektow produkcji inform acji przez m ass m edia, przy czym kladzie nacisk na
tworczq stro n ? m edialnych tresci. D ziennikarska krytyka m edialna polega
na takim kontakcie z publicznosci^, ktory (n a podstaw ie analizy, interpretacji i oceny caloksztaltu m edialnych tresci i gatunkowo-stylistycznych
form ich realizacji) wplywa n a percepcj? tych tresci przez publicznosc i oddziahije na tworzqce si? w swiadom osci odbiorcow masowej inform acji
w yobrazenia о m aterialnym i duchowym swiecie. Krytyka ta b ad a i ocenia
nie tylko zaw artosc prasy i m ediow elektronicznych, lecz takze zm ienny
kom pleks ich stosunkow z publicznosci^ i spoleczenstw em .
O bok funkcji poznawczej, inform acyjno-kom unikacyjnej, regulujqcej,
edukacyjnej, spoleczno-organizacyjnej - swoistych dla dziennikarstw a, kry­
tyka m ediow, jak o szczegolna jego gaicjz, m oze wi?c peinic swoist^ funkcj?
- korekcyjnq, polegaj^cq na korekcie odbioru przez audytorium : wypowiedzi m edialnych, poszczegolnych m edialnych instytucji oraz m ediow m aso­
wych jak o calosci.
Krytyka m ediow (choc sam term in w rosyjskiej nauce i masowej infor­
macji jest nowy) m a w Rosji dhigie tradycje. W poradzieckim okresie
rozwin?ly si? liczne odm iany krytyczno-dziennikarskiej tworczosci, nastaw ione n a poznaw anie i ocen? zarow no istotnych spolecznie zjawisk i procesow zachodzqcych w roznych m edialnych dziedzinach, ja k i szerokiej
gamy zwicjzkow m i?dzy m ediam i a spoleczenstw em . O bok krytyki telewizji
rozwija si? krytyka prasy, radia, rodzi si? krytyka pism internetow ych.
Dzisiaj wlasnie krytyka m ediow m a za zadanie w yst?powac w roli wyraziciela interesow , poglqdow i z^dan czytelnikow, telewidzow, radiosluchaczy - pojm owanych zarow no jako odbiorcy inform acji, jak i jako obywatele;
pow inna bronic ich praw do uczciwej inform acji, do otrzym ywania m edial­
nych produktow nalezytej jakosci. Publiczna krytyka dzialalnosci m ediow
i dziennikarzy jest cz?stokroc jedynq m etodq uprzytom nienia sobie przez
spoleczenstw o licznych przejawow szybko zm ieniajqcej si? praktyki i wyrazenia ich oceny, m etod^ walki z amatorszczyznq, naduzyciam i i wypaczeniami dzialalnosci m ediow i ich pracownikow. M oze stac si? dla rosyjskiej spolecznosci realn^ pom ocq w zdefiniow aniu i obronie prawdziwych w artosci
i wielkosci w dziennikarstw ie - bye przeciwwagq dla wqtpliwych osiqgni?c
zle pojm ow anej wolnosci wyrazu, bezwzgl?dnej m iernoty i d?tych dziennikarskich autorytetow , protegow anych przez wladze i/lub oligarchow.
W zaleznosci od autorow , adresatow i przeznaczenia tekstow , krytyka
m ediow m oze zaistniec w trzech, powijjzanych i przenikajqcych si? odm ianach: akadem ickiej, profesjonalnej i masowej, k to re si? skiadajcj w zlozon^, systemowq catosc. Krytyka akadem icka przybiera form ? naukow ego
dziennikarstw a, tworzq jq naukow o-publicystyczne prace uczonych, a jest
adresow ana zarow no do naukowcow, jak i pracow nikow m ediow. Z reguly
zajm uje si? poznaw aniem i ocencj najbardziej zlozonych i najszerszych,
aktualnych problem ow funkejonow ania srodkow masowej inform acji, со
wymaga od krytykow pow aznego, teoretyczno-koncepcyjnego podejscia,
9b
AL E K SA N D R KOROCZENSKIJ
wysokiej kom petencji stosow ania naukowych m etod badania m edialnej
praktyki. A kadem icka krytyka m ediow nierozerw alnie wi^ze si? z elem entam i teorii, nauki i - publicystyki.
P race przedstaw icieli tej krytyki s^ zwykle publikow ane w n au k o ­
wych czasopism ach i alm anachach, w powaznych spoleczno-pol itycznych
i literackich czasopism ach (Знамя i in.), a takze w wydaniach przeznaczonych dla srodow iska tworcow m edialnych tresci. Poszczegolne dziela akadem ickiej krytyki m ediow s^ publikow ane n a naukowych stronach WWW;
znanym i krytykam i s^ prasoznawcy i historycy sztuki: D. Awraam ow,
R. Borieckij, S. M uratow , K. R azlogow i in.
Z aw odow a (cechow a, w ew nqtrzkorporacyjna) krytyka m ediow adresow ana jest do srodow iska dziennikarzy i innych tworcow tresci m edialnych;
w roli krytykow wyst?pujq w tym przypadku jego czlonkowie. Sprzyja ona
sam opoznaniu tej spolecznosci, w ew nqtrzkorporacyjnej sam okrytyce, udoskonalaniu fachowych um iej?tnosci pracownikow m ediow, ciqgtemu przegl^dowi kryteriow ich profesjonalizm u i ich rozwojowi. Teksty „cechow ej”
krytyki m ediow najcz?sciej Scj publikow ane n a lam ach specjalistycznych
i pokrew nych wydawnictw z dziedziny dziennikarstw a (w Rosji щ to czasopism a, пр. Ж урналист, Среда). Nalezy zauwazyc, ze poj?cie „profesjorialnej krytyki m ediow ” nie ogranicza si? do wewnqtrzsrodowiskowej krytyki
dziennikarzy, poniew az w form ow aniu tresci m ediow (zwlaszcza elektro­
nicznych) b io n j udziat nie tylko czlonkow ie dziennikarskiego „cechu”,
ale i przedstaw iciele innych zawodow (rezyserowie, operatorzy, lektorzy,
dizajnerzy itp.).
Prace nalezcjce do krytyki „wewnejtrzcechowej”, poddajqce krytycznej
analizie rozm aite aspekty dziennikarstw a oraz stosunkow m ediow z wladzcj i spoleczenstw em publikow ane s^ w czasopism ach Журналист i Среда
a takze na lam ach pism a Професия-журналист i innych specjalistycznych
wydawnictw. W srod autorow krytycznych prac adresow anych do dziennika­
rzy wyrozniajq si?: N. W ajonen {Журналист), krytyk radia - W. Suchariewa
{Среда) i inni. D op eln ieniem tradycyjnych czasopism staly si? w ostatnich
latach wydawnictwa internetow e - przegl^dy m ediow - epizodycznie publikujqce teksty z zakresu ich krytyki. Jednym z tego rodzaju publikacji jest
Прессинг - pism o internetow e dzialajqce pod egidq sankt-petersburskiej
organizacji Zwijjzku D ziennikarzy Rosyjskiej Federacji i m iejscowego
oddzialu M ediasojuza5. E lektroniczne przegl^dy m ediow prow adzone s^
w niektorych regionach Rosji - na przyklad w Niznim N ow gorodzie6.
W ypowiedzi masowej krytyki m ediow sq adresow ane jednoczesnie do
szerokiego kr?gu czytelnikow, telewidzow, radiostuchaczy oraz tworcow
m edialnych tresci. W tym w ypadku dziennikarze i inni tworcy - pracownicy m ediow pelniq dwojakq rol?: z jednej strony sq cz?sciq ogolnej publicznosci (oczywiscie, ze lepiej poinform ow anq, w ybredn^ i krytycznq cz?5 Zob. http:/Avww.pressing.spb.ru
6 http://www.smi-nn.ru
KRYTYKA MEDIOW W ROSJI
97
scicj) - z drugiej strony sq kolegam i, ku ktorym krytyk zw raca si? z analizq ich dzialalnosci. Jed n ak priorytetow ym adresatem tekstow masowej
krytyki jest szeroka publicznosc. Ten rodzaj krytyki m ediow jest stym ulatorem spoiecznego zainteresow ania aktualnym i problem am i ich spolecznego funkcjonow ania, wyst?puje w charakterze srodka wzajem nej hjcznosci m i?dzy m ediam i a publicznosci^, popularyzuje w srod konsum entow
inform acji masowej w iedz? nt. problem ow funkcjonow ania prasy i m ediow
elektronicznych, tworzy mozliwosc dialogu mi?dzy m ediam i a ich publicznosciq, sprzyja ustanow ieniu spoiecznego konsensusu odnosz^cego si? do
spornych problem ow dzialania m ediow.
N ajbardziej rozwini?tq specjalizacjq w ram ach rosyjskiej masowej kry­
tyki m ediow jest krytyka telewizji. G azeta Известия prow adzi n a jej tem at
cotygodniowq, sobotni^ rubryk? sprawozdawcy; wczesniej przez lata funkcjonow ala kolum na „Телевидение”, gdzie obok program u publikow a­
ne byly artykuly о niektorych jego pozycjach. W ostatnich latach dzialy
i kolum ny telewizyjnej krytyki pojawily si? w licznych gazetach ogolnofederacyjnych (np. dzial „ТелеРевизор” w pism ie Новая газета; „Телепат”
- w czasopism ie Литературная газета', „Телевизор” - w pism ie Россия).
Mialy m iejsce proby iqczenia roznych specjalizacji krytyki m ediow w ra ­
m ach jednej rubryki („M ass-m edia” w gazecie Московские новости,
„M edia” w czasopism ie Искусство кино, „Мы в потоке информаци” w pi­
smie Общая газета).
Zwiqzki mi?dzy trzem a rodzajam i krytyki m ediow majq zasadniczo charak ter „naczyn polqczonych”. A kadem icka wzbogaca zawodow^ wiedzq
teoretyczn;j, podejsciem koncepcyjnym, nowymi ideam i i zdobytym m aterialem badawczym. Z kolei oba te rodzaje tworczo-krytycznej dzialalnosci
kierujcj krytyk? masowq w stron? spolecznych dyskusji о najwazniejszych,
aktualnych problem ach spoiecznego funkcjonow ania srodkow masowych.
Zauw aza si? w Rosji bezposredni zwi^zek krytyki akadem ickiej z profesjonalnq i masow^. N iektorzy przedstaw iciele nauk о dziennikarstw ie i sztuce
aktywnie udzielaj^ si? takze w dziedzinie „cechow ej” krytyki m ediow, jako
ze publikujq p race krytyczne przeznaczone dla szerokiej publicznosci.
D osw iadczenia swiatowe dowodzq, ze rozw ini?ta krytyka m ediow
m oze zapew nic zharm onizow anie dzialania m ediow z rozwijajqcymi si?
potrzebam i spoleczenstwa, wyst?pujc|C w charakterze czynnika „cywilizujqcego” m edia7. Stw arza mozliwosc w yrazenia istniejqcej roznorodnosci
poglqdow n a tresc i dzialalnosc srodkow masowej inform acji, со w koncowym rozrachunku sprzyja wypracowaniu przez spolecznosc obywatelskq
opinii о m ediach, k to re si? odbywa poprzez dialog, zestaw ienie i konkurencj? najrozm aitszych punktow w idzenia oraz publiczny spraw dzian ich
wiarygodnosci. Waznym w arunkiem wplywania przez spoleczenstw o na
7 Patrz: E. B. L a m b e r t : Com m itted Journalism: An E thic for the Profession, Indiana Univ.
Press., Bloomington. 1992; M. M a r z o l f : Civilizing Voices: American Press Criticism. 1880-1950,
Longman. NY 1991; К. C. M o n t g o m e r y : Target: Prime Time. Advocacy G roups and the
Struggle over E ntertainm ent Television, Oxford Univ. Press. NY, 1989, etc.
98
ALEK SA NDR KOROCZENSKIJ
m edia je st zagw arantow anie l^cznosci zw rotnej mi?dzy adresatam i infor­
macji - a m edialnym i instytucjam i, badanie i uw zgl?dnianie przez te ostatnie inform acyjnych interesow i potrzeb roznorodnych grup publicznosci.
Krytyka m ediow zaznajam ia spoleczenstw o z uogolnionym i rezultatam i
b ad an zaw artosci m ediow i dzialalnosci m edialnych instytucji, wyprowadza ocenianie aktualnych problem ow kom unikacji masowej poza wqski
kr^g specjalistow i zawodowcow. Stw arza ona pole dla szerokiej spolecznej
dyskusji n a tem at funkcjonow ania srodkow masowej inform acji, rozszerza grono uczestnikow publicznych, naukowych i spolecznych debat о mediach, stw arza mozliwosc uczestnictw a w nich przedstaw icielom roznych
dziedzin nauki, politycznym i spolecznym dzialaczom , szeregowym obyw atelom - przydaj^c dyskusji duzy oddzw i?k spoleczny. Krytyka m ediow
sprzyja prow adzeniu system atycznej spolecznej ekspertyzy roznych stron
dzialalnosci srodkow masowej inform acji i pow olana jest, by sluzyc rozwojowi panstwowej polityki inform acyjnej, o partem u na dem okratycznych
zasadach.
Jesli sensem rzeczywistego pluralizm u jest dotarcie do prawdy, to kry­
tyka m ediow - odzw ierciedlaj^ca m nogosc istniejqcych w spoleczenstwie
postaw i poglqdow, dotyczqcych spoiecznego funkcjonow ania m ediow
sprzyja uzyskaniu wiedzy о rzeczywistych przyczynach konfliktow dotyczqcych prasy, w ypracow aniu uzgodnionych i spolecznie akceptowalnych
decyzji, k to re mogq zlagodzic i przezwyci^zyc najostrzejsze przeciwienstwa. D o chodzenie do praw dy jest procesem odbywajqcym si? dialektycznie, z bl?dam i, w ram ach oddzialyw ania na siebie wielu praw d8 - dlatego
tez ideowy pluralizm krytyki m ediow, konkurow anie roznorakich koncepcji i punktow w idzenia w dzialalnosci krytycznej i tworczej, jest istotnym
w arunkiem zarow no pow odzenia w dziele p oznania m ediow, jak i ich efektywnego dzialania w spoleczenstwie.
Stw arzane przez krytyk? m ediow w arunki otw artego dialogu spoiecz­
nego m ajq duze znaczenie w poszukiw aniu takich rozwi^zan problem ow
spoiecznego funkcjonow ania prasy i m ediow elektronicznych, k to re w sposob optym alny uwzgl?dnialyby i zaspokajaly rodz^ce si? spoleczne potrzeby dotyczqce inform acji m asowej, sprzyjalyby jak najpelniejszej realizacji dem okratycznego i hum anistycznego potencjalu m ediow, lagodzilyby
i neutralizow aly negatyw ne tendencje w ich dzialalnosci, powstajqce pod
wplywem czynnikow rynkowych.
Krytyka m ediow sprzyja form ow aniu si? sw iadom ego spoiecznego
zaufania do m ediow , k to re jest f u n d a m e n t a l wartosciq spoleczenstw a
dem okratycznego. Bez zaufania nie jest mozliwe zdrow e funkcjonow anie spoleczenstw a. Z au fanie nie pow inno bye „zadekretow anym ”, narzuconym stanem publicznosci, konieczne jest, by m ialo m ocne, racjonalne
podstawy, bazow alo n a wiedzy i rozum ieniu m echanizm ow oraz swoisto-
8 Рог. В. Г. Ф е д о т о в а : Практическое и духовное освоение действительности, Moskwa 1991, s. 30.
KRYTYKA M ED IO W W ROSJI
99
sci dzialania m ediow, na zdolnosci ludzi do sam odzielnej analizy, interpretacji i oceny zaw artosci m ediow. Ignorow anie koniecznosci swiadom ego,
pozbaw ionego pasywnosci stosunku publicznosci do m ediow i ich tresci
jest row noznaczne z ignorow aniem roli swiadom ego, spolecznie aktywnego obyw atela w dem okratycznym procesie i, w ostatecznym rozrachunku,
przyczynia si? do zdew aluow ania dem okracji, sprow adzenia jej do m itu
i im itow ania ograniczonego zestaw u quasi-dem okratycznych procedur.
Przeznaczeniem krytyki m ediow, z je j swoistym politycznym, ideowym
i estetycznym pluralizm em jest w niesienie w kladu w tw orzenie si? i rozwoj - tak w dem okratycznym spoleczenstwie, jak i w srod profesjonalistow - w yobrazen na tem at norm dzialania srodkow masowej inform acji
i polozenie tym samym fundam entow pod spoleczny konsensus, dotycz^cy
kluczowych problem ow funkcjonow ania prasy i m ediow elektronicznych.
Jego zaistnienie sprzyja niezb?dnej dla spoleczenstw a korekcie dzialania
m ediow, wi?c dostosow aniu ich do ksztaltujqcego si? zapotrzebow ania
spoiecznego. K oniecznosc uksztaltow ania przez spoleczenstw o uzgodnionego stosunku do m ediow ogolnie oraz w stosunku do danych aspektow ich dzialania w arunkuje swoist^ rol? krytyki m ediow w pow staniu
prospolecznego nastaw ienia publicznosci i pracow nikow m ediow, pojm ow anego jak o um iej?tnosc orientow ania si? w sytuacji, rozum ienia i oceniania zjawisk spolecznych, ustalania ich waznosci dla siebie i wplywu n a ich
przebieg oraz - stosow nie do tego - okreslania swojego do nich stosunku,
wypracowywania poglqdow, a takze celu, kierunku i ch arak teru dzialan.
R ow noczesnie krytyka m ediow m oze wypelniac bardziej ogolne zadania spoleczne, charakterystyczne dla dziennikarstw a ,,w ogole”. Krytyka m ediow ro zp atru je funkcjonow anie m ediow, Ью щ с pod uwag? szeroki kontekst spoleczny, tj. funkcjonow anie w ram ach konkretnego system u
stosunkow spolecznych, gospodarczych i ideologicznych, w ktory w pisana
jest prasa, telewizja, radio i wydawnictwa sieciowe. P odobnie jak krytyka
artystyczna jest o n a jednym ze sposobow spolecznej analizy zycia spoiecz­
nego. Krytyk nie tylko bada i ocenia dzialalnosc m ediow masowych i ich
relacje z rzeczywistosciq, lecz analizuje tez sam ^ rzeczywistosc. Z estaw iajqc m edialn^ tre sc z odzw ierciedlonym i w niej realiam i zycia, ja k tez praktyk? m ediow z tym spolecznym kontekstem , w ktorym ona si? rozwija, kry­
tyka kieruje swoje uwag? na dziedziny rzeczywistosci nie m ieszczqce si?
w ram ach sfery m ediow i bezposrednio z nim i zwijjzanych dziedzin praktyki spolecznej.
A jesli wziqc pod uwag? wspolczesnq rzeczywistosc rosyjskq, to jak najbardziej stosow ne jest pytanie: jak zapew nic pluralizm krytyki m ediow,
szczegolnie tej popularnej, jesli m edia dzisiejsze, m ajqce za zadanie przekazywac dziela krytykow, dem onstruje jawny deficyt ideowo-politycznej
i kulturowej roznorodnosci? A ksjom at, iz dziennikarstw o, rozum iane jako
instytucja spoleczna wyraza punkt widzenia spoleczenstw a, ukazuje poglcjdy roznych warstw i grup - potw ierdza si? w praktyce tylko cz?sciowo. Teoretycznie, srodki masowej inform acji w spoleczenstw ie dem okratycznym
ИЮ
ALEK SAN D R KOROCZENSKIJ
powinny, w swojej m asie, reprezentow ac cate spektrum spolecznych inte­
resow, poglqdow, nastrojow - powinny bye spolecznym forum . W rzeczywistosci przeciez, naw et w najbardziej dem okratycznych panstw ach, istnie­
je takie spoteczne grupy i warstwy, k to re ze wzgl?du n a istniejece ograniczenia i nierow nosc szans (ekonom icznych w pierwszym rz?dzie) nie mog;j
liczyc n a to, by istniejece systemy m edialne zapewnily adekw atne reprezentow anie ich pogl^dow i interesow . E. P. Prochorow zauwazyl istnienie
brzem iennej p ro b lem am i sytuacji, kiedy to „liczne grupy i sily [...] nie se
rep rezen to w an e w spoleczenstw ie przez »swoje« m edia i dlatego nie m aje
mozliwosci n a rownych praw ach poshigiwac si? srodkam i dziennikarstw a
(»czw arte wladz£j«)”9. Tym samym w spom niane grupy i sily sq pozbawione mozliwosci publicznego, m edialnym i kanalam i, wypow iadania swoich
ocen, poglqdow i z^dan w obec srodkow masowej inform acji, swojej kry­
tyki ich dzialania.
N iem oznosc idealnego wcielenia w zycie pluralizm u m ediow, a takze
jaw ne jego ograniczenia w rosyjskich m ediach, nie S3 , sam e z siebie, powodem , by ignorow ac mozliwosci krytyki mediow. N aw et w sytuacji deficytu
ideowo-politycznej i kulturow ej roznorodnosci prasy i m ediow elektronicz­
nych m ozna i pow inno si? rozwijac dziennikarsko-krytycznq dzialalnosc,
dotyczqce szeregu spolecznie waznych kierunkow (na przyklad przeciwdzialac nadm iarow i sensacji i przem ocy w m ediach, nadm iernej tresciowej
i strukturalnej ich kom ercjalizacji, bronic zasad wysokiego profesjonalizm u
pracy dziennikarzy i prasy). H istoria rosyjskiej i zagranicznej krytyki literackiej i artystycznej przekonuj^co swiadczy о tym, ze krytykom udawalo si? skutecznie oddzialywac n a opini? publiczne naw et m im o ostrych
cenzuralnych ograniczen i przesladow an, um iej?tnie wykorzystujqc zainteresow anie publicznosci przedm iotem krytyki. Czy m ozna dzis w^tpic
w zainteresow anie R osjan problem am i m ediow? O statnim przykladem
godnego uwagi wplywu krytyki m ediow na opinie publiczne byla dyskusja na tem at ukazyw ania w m ediach aktu terrorystycznego, ktorego ofiare
padli widzowie i aktorzy „N ord-O st”; wowczas spoleczenstw o popieralo
dzialania prasy i dziennikarzy, przeciwstawiajec si? probom wiadzy, aby
w sytuacji te rro ru w prow adzic ostre ograniczenia ich dzialalnosci.
Z ad ac nalezy jeszcze jed n o w azne pytanie. Czy nalezy liczyc na spoleczne skutecznosc krytyki m ediow, jesli obserw atorzy prasy i m ediow
elektronicznych nalezy do tego sam ego srodow iska zawodowego, k to re­
go przedstaw icieli pow inni krytykowac? Z pew noscie dzialalnosc etatowych dziennikarzy-krytykow jest ograniczana przez okreslone, niepisane
korporacyjne i w ew netrzredakcyjne reguly. Istniejqca w srodowisku dziennikarskim korporacyjna solidarnosc przybiera w tym wypadku ograniczajece, m ajece ch a rak ter sam oobrony znaczenie, tresciwie wypowiedziane
przez klasyka krytyki m ediow, G eo rg e’a Seldesa: „najbardziej swi?tq dla
prasy krow e je st o n a sam a”. Istnieje niepisane praw a korporacji tak lub
9Cyt.: E. П. П р о х о р о в : Журналистика и демократия, Moskwa 2001, s. 41.
KRYTYK/l Mi:DIO W W ROSJI
101
inaczej ograniczajqce pole dzialalnosci krytykow. N a przyklad niedopuszczalne etycznie jest w zajem ne krytykowanie si? m ediow masowych tego
sam ego typu, konkuruj^cych z sobq na tym samym rynku (jeszcze D aniel
D efoe pisal: „pies nie zjada psa - gazeta nie krytykuje innej gazety”). W telewizji U SA przestrzega si? niepisanego praw a: siec telewizyjna nie kryty­
kuje innych sieci telewizyjnych, aby nie szkodzic telewizyjnem u biznesowi ogolnie. W spolczesny system m edialny rozporzqdza jed n ak zasobam i
umozliwiajqcymi krytyk? m ediow masowych „na krzyz” - dzialalnosc kanalow telewizyjnych i stacji radiowych jest obserw ow ana i oceniana w prasie,
a krytyczne przeglqdy periodykow przeprow adzane sq w specjalistycznych
radiowych i telewizyjnych program ach. N atom iast krytyka internetow a m a
w swoim polu widzenia wszystkie „tradycyjne” m edia.
Krzyzujejca si? krytyka m ediow pom niejsza ograniczajqce dzialanie czynnika korporacyjnosci - ale w p e ln i go nie likwiduje. Jego istnienie uzasadnia uczestnictwo w krytyce m ediow nie tylko dziennikarzy
- etatowych pracownikow m edialnych instytucji, ktorzy sq z nim i powiqzani roznorakim i rodzajam i sluzbowej zaleznosci, zasadam i profesjonalnej
i korporacyjnej etyki, lecz takze krytykow, ktorzy dzialaj^ w charakterze
przedstaw icieli glownych zainteresow anych, tj. publicznosci prasy periodycznej, telewizji, radia, a ogolnie rzecz Ы ощ с - spoleczenstw a.
W wielu panstw ach swiata - od U SA i K anady po Brazyli? i Japoni?
- istnieje dzis obywatelskie form y krytyki mediow; krytyczno-dziennikarska dzialalnosc prow adzona jest przez roznorodne spoleczne stowarzyszenia i grupy - przez instytucje spoleczenstw a obywatelskiego. Istnienie tych
form jest waznym przejaw em rozwini?cia si? krytyki m ediow, potw ierdzeniem jej zdolnosci do zapew nienia aktywnej dyskusji i w zajem nego oddzialywania n a siebie spoleczenstw a i mediow. W szelako w Rosji podobne
form y krytyki m ediow d opiero si? rodzq, со w duzym stopniu m ozna wytlumaczyc niedorozw ojem rosyjskiego spoleczenstw a obywatelskiego.
Krytyka m ediow w jej form ach obywatelskich m oze nie tylko rozwijac
dialog pom i?dzy prasq a spoleczenstw em , odzw ierciedlajqc przy tym zm ieniaj^cy si? stosunek roznych warstw i grup do m ediow i wywierajqc wplyw
na opini? publicznq. M ozna tez wykorzystac jej sil? dla wywarcia silnego
wplywu na m edia, w celu obywatelskiej sam oobrony przed m anipulatorskim dzialaniem prasy i m ediow elektronicznych na m asow ego odbiorc?
w politycznych i kom ercyjnych celach. Teksty krytyczne, przygotow ane
przez dziennikarzy i ekspertow instytucji obywatelskich sq publikow ane
zarow no w „zwyklych” m ediach, jak i w drukow anych czy elektronicznych
publikacjach, program ach informacyjnych, stworzonych i prow adzonych
przez spoleczne organizacje i zwiqzki.
Z agraniczne dosw iadczenia potw ierdzajq efektywnosc i perspektywicznosc obywatelskich form krytyki m ediow. W latach 1970-2000 w w ie­
lu krajach swiata zalozono dziesi^tki roznych spolecznych organizacji
i ugrupow an (media watch groups), k tore skupiaj^ swq dzialalnosc na
m onitoringu i krytyce m ediow, wyst?puj^c w charakterze obroncow praw
102
AL E K SA N D R KOROCZENSKIJ
i interesow obywateli w sferze m edialnej. Те instytucje, w zaleznosci od
profilu i i orientacji spolecznej wypelniajq t? albo inn^ grup? zadan, do
ktorych si? zalicza:
- spoleczny m onitoring m ediow, badanie dzialalnosci dziennikarzy,
organizacji m edialnych oraz ich stosunkow ze spoleczenstwem ;
- krytyk? mediow {media criticism) w prasie, radiu, telewizji i Intemecie;
- zorganizowane formy wywierania obywatelskiego nacisku na media
prow adzone przez aktywistow-spolecznikow {media activism), w tym
wysylanie skarg i protestow do redakcji, organow nadzoru i parlam entow, przeprow adzanie dem onstracji, pikiet i innych masowych akcji;
- form ulow anie i p opieranie z^dan gt?bokich, strukturalnych reform
w sektorze m ediow , maj^cych przeciwdziatac spot?gow aniu ich koncentracji i kom ercjalizacji oraz stuzyc stw orzeniu silnych m ediow
spolecznych {media reforms);
- dzialalnosc m aj^ce n a celu poszerzenie dem okratycznego uczestnictw a obywateli w kom unikow aniu masowym, adekw atne przedstaw ianie ich postulatow i poglqdow w m ediach drukowanych
i elektronicznych, skierow an^ przeciw przejaw om cenzury, restrykcji inform acyjnych, antydem okratycznym ograniczeniom swobody
inform ow ania m asowego, a popierajqcq rozwoj wewnqtrzredakcyjnego sam orzqdu dziennikarzy {media democracy).
Bez wzgl?du n a to, jakie k onkretne zadania stawiaj^ sobie te lub inne
spoleczne organizacje i grupy oraz bez wzgl?du na to, ktore z tych zadan
dla siebie wybierajq, wspolnym kierunkiem ich dzialalnosci jest krytyka
m ediow. N iek to re z obywatelskich instytucji tego rodzaju zajmujcj si? alternatywnym inform ow aniem , nasw ietlajqc te wiadom osci i rozne ich aspekty, k to re z roznych wzgl?dow sq ignorow ane przez wielkie m edia, rekom pensujqc przem ilczenia i przeinaczenia, ktorych si? one dopuszczajq, aby
tym sam ym petniej i w szechstronniej poinform ow ac obywateli.
Z q d an ia spolecznych organizacji zyskaly w ostatnich latach istotny
rezonans spoleczny - w duzej m ierze dzi?ki aktywnej, odkrywczej, dobrze
uargum entow anej i udokum entow anej krytyce m ediow, prow adzonej roznymi kanalam i. D obrym przyktadem aktywnego wykorzystania krytyki do
oddzialyw ania na opini? publicznq i instytucje m edialne jest dzialalnosc
am erykanskiej organizacji „Uczciwosc i dokladnosc inform acji” (FA IR
- Fairness & A ccuracy in R eporting) zalozonej w 1986 r.
Szerokie mozliwosci rozwoju obywatelskich form krytyki m ediow
otwarly si? w zwiqzku z rozw ojem kom unikacji kom puterow o-sieciow ej,
dzi?ki k torej stru k tu ry spoleczenstw a obywatelskiego zyskujq coraz wi?kszy wplyw na o pini? publiczn^ i instytucje m edialne. W nowych w arunkach,
naw et nieliczne obyw atelskie organizacje, nie m ajqce duzych zasobow
finansowych i m aterialnych m ogq dac „asym etryczn^” odpow iedz na dzialalnosc w ielkich organizacji m edialnych.
K RYIYK A M ED IOW W ROSJI
103
Rozwoj krytyki m ediow w Rosji i na swiecie swiadczy о tym, ze wlasciciele i kierow nictwo instytucji m edialnych i stru k tu r wiadzy zwykle ch?tnie
ignorujq wystqpienia krytykow m edialnych. D zieje si? tak dot^d, az w spo­
leczenstwie, w skutek oddzialywania krytyki m ediow n a opini? publicznq
wytworzy si? „m asa krytyczna” swiadom ego i aktywnego niezadow olenia
z tych albo innych aspektow dzialania m ediow, az dojrzejq k o n k retn e zjjdania i projekty reform , w imi? ktorych zacznq aktywnie wyst?powac rozm aite grupy obywateli, wpfywajqc n a parlam entarzystow , rzqdy, organizacje
m edialne. W takich w ypadkach ani wlasciciele i kierow nictw o m ediow, ani
ustaw odaw cza i wykonawcza w ladza nie mog^ juz ignorow ac spolecznej
krytyki, k to ra pow oduje powaznq u trat? zaufania obywateli do „czwartej
wiadzy”, gluchej n a spoleczne postulaty. O bnizanie si? zaufania publicz­
nosci do m ediow m a swoj^ dolnq granic?, poza ktor^ m edia staj^ si?
dysfunkcjonalne. W sytuacji, kiedy ideologow zastqpili specjalisci od poli­
tycznego m arketingu, u tra ta zaufania audytorium do m ediow pozbaw ia je
w artosci jak o narz?dzia politycznego wplywu. N iebezpieczenstw o narastajqcej dysfunkcjonalnosci m ediow, ktore w skutek utraty w iarygodnosci
przestajq pelnic swoj^ spoleczno-kierow nicz^ funkcj?, zm usza gospodarzy
prasy i w ladcow do mniejszych lub wi?kszych ust?pstw dla spoleczenstwa.
Instytucje m edialne i w ladza m ogq ignorow ac zdanie obywateli tylko
dopoty, dopoki sjj oni niezorganizow ani, nie pol^czeni w ram ach tych
lub innych, wplywowych spolecznych instytucji, stworzonych przez siebie
w celu obrony wlasnych inform acyjnych potrzeb i interesow 10. D latego tez
biezqc^ kwestiq jest rozwini?cie w Rosji spoiecznego ruchu, broni^cego
przestrzegania obywatelskich praw w sferze inform acji, tj. p rzed e wszystkim praw a audytorium do otrzym ania obiektywnej, w ielostronnej inform a­
cji, odpowiadajcjcej p o trzebom spolecznym. W w arunkach rosnqcej troski
R osjan о stan m ediow jak najbardziej realn a jest perspektyw a stw orzenia
w kraju sieci wspolpracujcjcych z sobq obywatelskich organizacji, zajm ujqcych si? m onitorow aniem m ediow i ich krytyk^ - poczqwszy od stowarzyszen pedagogow i rodzicow po zwiqzki dziennikarzy. Jesli b rae pod uwag?
w iadom e ograniczenia ideowo-politycznego pluralizm u w poradzieckich
m ediach, rozwoj obywatelskich form ich krytyki um ozliwia baza internetowa. D zialalnosc dziennikarska w In ternecie nie jest skr?pow ana tymi wielom a politycznymi, ekonom icznym i i instytucjonalnym i ograniczeniam i,
ktore przeszkadzaj^ w tradycyjnych m ediach rozwojowi pluralistycznego
ideowo, ukierunkow anego spolecznie dziennikarstw a.
Rozwoj obywatelskich form krytyki m ediow pom oze przezwyci?zyc niektore „choroby dzieci?ce” form ujqeej si? rosyjskiej krytyki m ediow. O bowi^zkiem spolecznym krytykow m edialnych w spoleczenstw ie d em o k ra­
tycznym jest przeciw dzialanie przejaw om aspolecznosci w dzialalnosci
10 Petniejsza charakterystyka typologii i dzialalnosci zagranicznych obywatelskich grup
monitoringu i krytyki medi6w zostata przedstawiona w monografii А. П. Короченский „Пятая
власть? Медиакритика в теории и практике журналистики”, R G U , Rostow nad D onem , 2003.
/ 04
A LEKSA NDR KOROCZENSKIJ
prasy i m ediow elektronicznych, rozlicznym dehum anizujqcym , destrukcyjnym wplywom m ediow n a sw iadom osc spoleczny i zachow ania obywa­
teli. B adania problem atyki i tem atyki krytycznodziennikarskich publikacji
w tradycyjnych m ediach pozwolily ustalic, ze krytyka m ediow w jej dzisiejszym stanie niezupelnie odpow iada swojem u spotecznem u przeznaczeniu.
F ragm entaryczne i plytkie sq krytyczne analizy skom plikowanych zwiqzkow
m ediow i spoleczenstw a, a zwlaszcza problem ow zapew nienia rownowagi
m i?dzy spolecznym i zadaniam i m ediow a ich ekonom icznym i uwarunkow aniam i. P roblem atyka odpow iedzialnosci m ediow przed spoleczenstwem
jest na razie slabo w idoczna w tekstach krytyki m ediow. Rosyjska krytyka
m ediow nie posw i?ca nalezytej uwagi problem ow i tw orzenia spolecznych
srodkow przekazu o raz m echanizm ow ich odpow iedzialnosci. C hoc prace
krytykow m ediow coraz cz?sciej ukazuj^ si? w wydawnictwach ogolnorosyjskich, to publikacje tego rodzaju sq rzadkie w prasie regionalnej i lokalnej. Wqski jest kr^g autorow , specjalizujqcych si? w dziedzinie m edialnej
krytyki, nie sq rozw ini?te regularne profesjonalne kontakty i brak wymiany dosw iadczen m iedzy krytykam i prasy i m ediow elektronicznych; brak
takze zawodowych organizacji dziennikarzy-obserw atorow i krytykow
m ediow. B ?dqc cz?sciq rosyjskiego dziennikarstw a, krytyka m ediow niekiedy sam a ulega wplywom negatywnych tendencji, zwi^zanych z oddzialywaniem public relations, ukrytej reklam y, infotainm entu. W skutek tego
dem okratyczny p o ten cjal rosyjskiej krytyki m ediow jest realizowany jedynie cz?sciowo, со potw ierdza nagl^Ccj koniecznosc rozwoju jej obywatel­
skich form .
Rozwojowi w Rosji spolecznych form m onitoringu m ediow i krytyki
m edialnej pow inien sluzyc sieciowy projekt grupy M ediaReview (Rostow
n ad D o n em ), k to ra grom adzi uczonych, dziennikarzy-krytykow, pedago­
gow. W ram ach tego projektu, w pazdzierniku 2002 roku zacz?ta funkcjonowac pierw sza w Rosji specjalistyczna strona WWW, zamieszczajqca
m aterialy inform acyjne, zwi^zane z krytyk^ m ediow, pedagogikq m edial­
ne, a takze krytycznymi publikacjam i, poswi?conymi aktualnym problem om dzialalnosci ogolnorosyjskich, poludniow orosyjskich i zagranicznych
m ediow 11. Podobny sieciowy projekt jest realizowany w K azaniu i w niektorych innych m iastach rosyjskich.
Jak dowodzcj dosw iadczenia zagraniczne, tw orzenie podobnych insty­
tucji obyw atelskich, utrzym ywanie ich zwartosci i zdolnosci do dzialania
- bywa rezu ltatem zm udnej, dlugotrw alej, uporczywej, systematycznej
pracy aktywistow-spolecznikow, dziennikarzy - krytykow m ediow, medioznawcow. N ie nalezy oczekiwac szybkich rezultatow tej pracy. Kultury
i dem okracji nie m ozna „w prow adzic” rewolucyjnymi czy prezydenckim i
dekretam i, one w raz z nim i nie nast?pujq. Przed nam i stopniow a, konsekw entna i uporczywa praca.
Przeklad: Wojciech Kajtoch
11 http://mediareview.by.ru