Osobliwości edukacji ekologicznej na wy¿szych uczelniach

25
Natalia Demeshkant
Centrum Naukowo-Metodyczne Edukacji Rolniczej Ministerstwa Rolnictwa Ukrainy,
Uniwersytet Rolniczy w Kijowie
Osobliwoœci edukacji ekologicznej
na wy¿szych uczelniach przyrodniczych oraz rolniczych
ABSTRAKT
Uzasadniono, ¿e oœwiata ekologiczna wystêpuje jako bardzo wa¿ny czynnik w procesie przygotowania przysz³ych specjalistów od rolnictwa i nauk biologicznych. Jednym z g³ównych zadañ jest przygotowanie studentów do rozumienia podstawowych
pojêæ ekologicznych, ich istoty i treœci. W tym celu niezbêdne jest ekologiczne ukierunkowanie lub „ekologizacja” wielu przedmiotów nauczania na ró¿nych kierunkach
i specjalnoœciach. W artykule proponujemy niektóre przyjête metody do zrealizowania tej idei.
Ekologia i podstawowe pojêcia wystêpuj¹ce w relacji „cz³owiek–przyroda” powinny byæ
przedmiotem edukacji na wszystkich szczeblach nauczania zarówno ogólnego, jak i zawodowego.
Zgodnie z zapisami Narodowej Strategii Edukacji Ekologicznej [2] edukacja œrodowiskowa w szko³ach wy¿szych powinna obejmowaæ:
1. Kszta³cenie maj¹ce na celu wprowadzenie w problematykê œrodowiskow¹ przysz³ych
absolwentów wszystkich szkó³ wy¿szych. Zakres tego kszta³cenia, jego formy i obligatoryjnoœæ nale¿y traktowaæ w sposób zró¿nicowany.
2. Przygotowywanie specjalistów do pracy zawodowej w zakresie ochrony œrodowiska.
3. Organizowanie studiów podyplomowych uzupe³niaj¹cych wiedzê w zakresie ochrony
œrodowiska.
4. Kszta³cenie na poziomie wy¿szym na studiach bezzawodowych, uniwersalnych – tzw.
europejskich.
5. Prowadzenie nieformalnej edukacji ekologicznej przez organizowanie otwartych uniwersytetów i wyk³adów.
Dla realizacji powy¿szych celów niezbêdne s¹ nastêpuj¹ce dzia³ania:
– edukacja œrodowiskowa w szko³ach wy¿szych powinna przekazywaæ podstawow¹ wiedzê z zakresu nauk przyrodniczych, ekonomiczno-technicznych i humanistycznych oraz
kszta³towaæ postawy przyjazne œrodowisku;
– program badawczy w szko³ach wy¿szych powinien obejmowaæ problematykê dydaktyki
i metodyki nauczania zagadnieñ ochrony œrodowiska;
– uczelnie powinny byæ miejscem studiów podyplomowych i kursów dla nauczycieli,
pracowników administracji, dziennikarzy, a tak¿e dla innych osób odpowiedzialnych i zainteresowanych problematyk¹ œrodowiskow¹;
– uczelnie powinny wydawaæ oraz promowaæ podrêczniki i skrypty traktuj¹ce szeroko
26
Natalia Demeshkant
o problematyce ochrony œrodowiska z eksponowaniem rozwoju postrzeganego w kategoriach wspó³czesnych ekonomicznych i kulturowych;
– niekwestionowanym obowi¹zkiem uczelni, a tak¿e innych instytucji naukowych powinna byæ popularyzacja wiedzy œrodowiskowej;
– szko³y wy¿sze winny wspó³pracowaæ, a tak¿e obejmowaæ opiek¹ wszelkie organizacje,
oœrodki i ruchy ekologiczne, znajduj¹ce siê w krêgu ich oddzia³ywania.
Szczególnego znaczenia nabiera edukacja ekologiczna w procesie kszta³cenia na uczelniach wy¿szych o kierunkach przyrodniczych lub rolniczych. To w³aœnie absolwenci tych
uczelni w du¿ym stopniu stan¹ siê w przysz³oœci decydentami lub bezpoœrednimi u¿ytkownikami zasobów naturalnych. To oni bêd¹ podejmowaæ decyzje o gospodarowaniu przestrzeni¹, wykorzystywaniu takich dóbr jak ziemia, woda, powietrze, lasy. Od ich bezpoœredniej
wiedzy oraz œwiadomoœci o koniecznoœci wielop³aszczyznowych analiz skutków podejmowanych dzia³añ bêd¹ zale¿eæ w najwiêkszym stopniu wyniki minimalizowanego wp³ywu operacji
gospodarczych na œrodowisko naturalne. Od ich œwiadomoœci o koniecznoœci uwzglêdnienia
w procesie decyzyjnym z³o¿onych zale¿noœci w œwiecie przyrody bêdzie zale¿eæ stan œrodowiska, w którym my ¿yjemy i bêd¹ ¿yæ nastêpne pokolenia. Proces kszta³cenia ekologicznego
na tych kierunkach powinien byæ ukierunkowany przede wszystkim na kszta³towanie w³aœciwej œwiadomoœci, a niekoniecznie na naukê z³o¿onych praw dotycz¹cych œwiata przyrodniczego. Wa¿ne jest ukszta³towanie u absolwentów ró¿nych kierunków uczelni przyrodniczych
lub rolniczych œwiadomoœci, ¿e konieczne jest korzystanie z wiedzy ekologicznej w przysz³ej
pracy zawodowej.
Wspó³czesna sytuacja, która ukszta³towa³a siê w stosunkach miêdzy spo³eczeñstwem
a otaczaj¹cym œrodowiskiem, ró¿ni siê problemami i sprzecznoœciami. Dzisiaj spo³eczeñstwo
uœwiadamia sobie realnoœæ ekologicznego niebezpieczeñstwa wynikaj¹cego z wytyczonego
kierunku rozwoju naszej cywilizacji.
Opracowanie oraz wykorzystanie strategii kierowania ekologicznym bezpieczeñstwem
powinno opieraæ siê na badaniach g³êbszych przyczyn technogennych zmian i ich transformacji w realn¹ katastrofê. S¹ one dosyæ wyraŸnie naœwietlone na przyk³ad w materia³ach
konferencji w Rio de Janeiro, która odby³a siê w czerwcu 1992 roku [1].
Kryzys ekologiczny to w g³ównej mierze kryzys œwiatopogl¹dowy, filozoficzny – kryzys
ludzkiej œwiadomoœci. St¹d wyp³ywa wniosek, ¿e aby uprzedziæ katastrofê ekologiczn¹, w pierwszej kolejnoœci nale¿y zmieniæ istniej¹c¹ dziœ œwiadomoœæ, d¹¿yæ przede wszystkim do stworzenie systemu ekologicznego oraz wychowania m³odego pokolenia na wszystkich poziomach,
poczynaj¹c od najm³odszych lat.
Wiedza, któr¹ m³odzie¿ zdobywa w procesie ekologicznej edukacji, sprzyja pojmowaniu
wa¿noœci zagadnieñ ochrony otaczaj¹cego œrodowiska, racjonalnego wykorzystania bogactw
naturalnych, tym samym kszta³tuj¹c u dorastaj¹cego pokolenia jedn¹ ze sk³adowych œwiatopogl¹du ekologicznego – ekologicznej œwiadomoœci. Œwiadomoœæ ta rodzi siê drog¹ logicznego przemyœlenia wiedzy oraz przetworzenia jej w przekonania. Dopiero przekonanie o koniecznoœci ochrony i poprawy otaczaj¹cego œrodowiska, ochrony dóbr naturalnych,
przestrzegania praw ochrony œrodowiska uwarunkuj¹ cenne orientacje oraz nastawienie ludzi
i ich œwiadomy stosunek do przyrody.
G³ównym celem kszta³towania œwiadomoœci ekologicznej wed³ug nas jest stworzenie
w cz³owieku twórczych zasad myœlenia, które umo¿liwia³yby mu stawianie zadañ odzwierciedlaj¹cych realne stosunki cz³owieka i przyrody w dynamice jej rozwoju, z wykorzystaniem
ca³wgo zakresu posiadanej wiedzy i sensownoœci duchowego œwiata cz³owieka.
Osobliwoœci edukacji ekologicznej na wy¿szych uczelniach przyrodniczych…
27
Ekologiczna œwiadomoœæ jest zbiorem pogl¹dów, teorii i emocji, które odzwierciedlaj¹
zagadnienia wzajemnych stosunków ludzi i przyrody, problemów i ich rozwi¹zywania w stosunku do konkretnych socjalnych oraz naturalnych mo¿liwoœci.
Œwiadomoœæ ekologiczna bazuje na ideologicznych i moralnych wartoœciach. Kszta³tuje
siê na podstawie przekonañ oraz wiedzy w dziedzinie wzajemnych stosunków spo³eczeñstwa
i przyrody, bazuje na stosunku do bogactw naturalnych, umiejêtnoœci zastosowania naukowo uwarunkowanych decyzji dotycz¹cych natury, odzwierciedla indywidualny stosunek do
ekosystemów. Rozpatruj¹c budowê œwiadomoœci ekologicznej wspó³czesnego obywatela,
uczeni podkreœlaj¹ te czynniki, które odzwierciedlaj¹ jej g³ówny sens, czyli funkcjê regulacji.
W zwi¹zku z tym œwiadomoœæ ekologiczna zawiera:
– œwiadome przyswojenie przez cz³owieka naukowo uwarunkowanych, w³aœciwych ekologicznie norm; racjonalne wykorzystanie oraz wyrobienie na tej bazie systemu ekologicznych
przekonañ, wiedzy, umiejêtnoœci, które by zabezpiecza³y optymaln¹ w stosunku do natury
jego praktyczn¹ dzia³alnoœæ;
– przyswojenie norm wykorzystania techniki, wspó³czesnych technologii oraz œrodków
organizacji dzia³alnoœci gospodarczej cz³owieka w œwietle odpowiedzialnoœci za zagadnienia
ekologii, ochrony natury; kulturê prawn¹ oraz g³êbok¹ wiedzê w zakresie ustawodawstwa
dotycz¹cego ochrony œrodowiska, sytuacji ekologicznej, która wytworzy³a siê w sferze dzia³alnoœci produkcyjnej w miejscu zamieszkania, w regionie, pañstwie lub w szerszym zakresie;
– promowanie siebie jako cz¹stki natury, która jest dla cz³owieka Ÿród³em zdrowia, humanizmu, patriotycznych, estetycznych i moralnych odczuæ, sanitarno-higienicznych wartoœci,
traktowanie natury jako wartoœci spo³ecznej [3].
Wysoki poziom œwiadomoœci ekologicznej sprzyja poszerzaniu wiedzy w tym zakresie
oraz sensownego jej wykorzystania w swoim œrodowisku i racjonalizacji w pos³ugiwaniu siê
ni¹. Poziom œwiadomoœci ekologicznej m³odzie¿y zale¿y od stopnia rozwoju takich cech jak
troska o otaczaj¹ce œrodowisko, poczucie odpowiedzialnoœci za zachowanie œrodowiska,
moralny stosunek do flory i fauny, zami³owanie do natury. Du¿e znaczenie w tym zakresie
maj¹ bezpoœrednie kontakty z przyrod¹, z socjalnym otoczeniem, pozwalaj¹ nie tylko zrozumieæ problem ekologiczny, który stoi przed spo³eczeñstwem w jego ogólnym pojêciu, ale
tak¿e w poszczególnych przypadkach samemu uœwiadomiæ sobie istotê zagadnienia.
Wiedza ekologiczna stoi na pocz¹tku œwiadomoœci ekologicznej, a skutkiem jej pomyœlnego przyswojenia jest œwiatopogl¹d.
G³ównym zagadnieniem wychowania ekologicznego powinno byæ nauczenie wykorzystywania posiadanej wiedzy do tworzenia uogólnieñ dotycz¹cych praw natury. Jednym z
najwa¿niejszych czynników tego wychowania, które stanowi¹ o jego wartoœci, jest wyzwolenie aktywnoœci w stosunku do problemów ekologicznych, które jeszcze nie s¹ oznakami
katastrofy.
Pokonanie pasywnoœci nie jest celem samym w sobie, to tylko niezbêdny wstêp do
kolejnego kroku w wychowaniu ekologicznym – stworzeniu postawy, któr¹ motywuj¹ takie
czynniki jak przekonania, pragnienia, postanowienia. Te czynniki – to wyjœciowy punkt dla
socjalnej transformacji spo³eczeñstwa, niezbêdny do rozstrzygniêcia tych dylematów ekologicznych, które powstaj¹ w wyniku b³êdnych dzia³añ cz³owieka i przynosz¹ szkodê przyrodzie.
Wychowanie ekologiczne – jest to wychowanie dotycz¹ce ochrony przyrody, wa¿ny
element w kszta³towaniu podstawowych orientacji œwiatopogl¹dowych, osobowoœci, wszechstronnego rozwoju wartoœci duchowych. Prawid³owy system wychowania ekologicznego
stanowi fundament budowy kultury ekologicznej zarówno ca³ego spo³eczeñstwa, jak i ka¿dego z osobna. Wynikiem wychowania ekologicznego winno byæ organiczne po³¹czenie po-
28
Natalia Demeshkant
czucia obowi¹zku oraz odpowiedzialnoœci z przejêciem siê ogromem i piêknem œwiata realnego. Tylko taka jednoœæ sprzyja studentom w dzia³aniach w zakresie ochrony œrodowiska.
Dlatego te¿ wspó³czesna oœwiata powinna mieæ orientacjê ekologiczn¹, to jest winna
bazowaæ na wynikach badañ, braæ pod uwagê g³ówne tendencje ich rozwoju.
Niezbêdne jest kszta³towanie zwi¹zków miêdzy przedmiotami, wprowadzenie ca³oœciowych kursów szkoleniowych w kierunkach ekologicznych, w³¹czenie w oœwiatê ekologiczn¹
wyników tych naukowych badañ w dziedzinie otaczaj¹cego œrodowiska, które s¹ zwi¹zane
z najbli¿szym regionem.
Mo¿na oddzieliæ trzy kierunki wzajemnych zwi¹zków oœwiaty: kszta³towanie œwiatopogl¹du
ekologicznego, przyswajanie podstaw ochrony przyrody oraz racjonalnego jej wykorzystania.
Wspó³czesna oœwiata w swojej czêœci teoretycznej winna byæ poszerzona do poziomu
noosfernego, to jest do poziomu pojêcia jednoœci œwiata przyrody i cz³owieka oraz zasad ich
wzajemnego oddzia³ywania. Zadaniem oœwiaty ekologicznej jest docelowe podzielenie na
nastêpuj¹ce grupy:
1) nauczanie – zdobywanie wiedzy ekologicznej oraz praktycznego doœwiadczenia w rozwi¹zaniu problemów w danej dziedzinie;
2) wychowanie – kszta³towanie wartoœciowych orientacji ekologicznych oraz nawyków
dzia³alnoœci ekologicznej;
3) rozwój (intelektualny) – zdolnoœæ do przyczynowo-skutkowej analizy sytuacji wyboru
sposobów decyzji rozwi¹zywania zagadnieñ ekologicznych.
Efektem wysi³ków edukacyjnych powinno byæ wyrobienie u absolwentów nawyków
uwzglêdniania przyrodniczych uwarunkowañ dzia³alnoœci spo³eczno-gospodarczej, kierowanie siê zasadami zrównowa¿onego rozwoju w procesach decyzyjnych oraz wykazywanie
zwi¹zanej z tym wra¿liwoœci i postawy etycznej. Nauczanie ze wszystkich przedmiotów w szkolnictwie wy¿szym musi byæ zorientowane proekologicznie w mo¿liwie szerokim znaczeniu
tego pojêcia. Obowi¹zkiem uczelni jest propagowanie wiedzy ekologicznej wœród studentów
wszystkich specjalnoœci, a tak¿e prowadzenie dzia³alnoœci naukowo-badawczej s³u¿¹cej wdra¿aniu zrównowa¿onego rozwoju.
W tym sensie szczególnego znaczenia nabywaj¹ wy¿sze uczelnie przyrodnicze oraz rolnicze, w których nauka powinna wyprzedzaæ potrzeby praktyki, wypracowywaæ model wspó³czesnego rolnictwa ekologicznego. Nauki rolnicze powinny rozwijaæ nowe formy produkcji,
które u³atwiaj¹ przystosowanie siê do zmieniaj¹cego siê klimatu Ziemi i coraz czêstszych
okresów suchych. W wielu dziedzinach nauki rolnicze nie nad¹¿aj¹ za postêpem nowych
technologii œwiatowych. Popierane powinny byæ technologie bezodpadowe, maksymalnie
oszczêdzaj¹ce zasoby przyrody oraz iloœæ zu¿ywanej energii, co powinno wp³yn¹æ na redukcjê iloœci emitowanych gazów szklarniowych, które powoduj¹ kwaœne deszcze, niekorzystne
zmiany klimatu Ziemi i zagra¿aj¹ ¿yciodajnej warstwie ozonowej.
W tym celu konieczne jest faktyczne zaanga¿owanie ca³ego œrodowiska akademickiego,
promowanie odpowiednich postaw etycznych, edukacja pracowników szkó³ wy¿szych, w³¹czanie odpowiednich treœci do programów nauczania, prowadzenie interdyscyplinarnych
badañ naukowych, upowszechnianie wiedzy ekologicznej tak¿e poza œrodowiskiem akademickim przez przygotowywanie odpowiednich materia³ów dydaktycznych, organizowanie
wyk³adów i szkoleñ. Istotnym elementem dzia³alnoœci uczelni musi byæ wspó³praca z ekspertami, którzy mogliby przekazywaæ swoj¹ wiedzê w celu rozwi¹zywania ekologicznych
problemów lokalnych, regionalnych i miêdzynarodowych. Cennym uzupe³nieniem mog¹ byæ
tak¿e programy nauczania podyplomowego, prowadzenie seminariów, podnoszenie kwalifikacji.
Osobliwoœci edukacji ekologicznej na wy¿szych uczelniach przyrodniczych…
29
„Inwestowanie w cz³owieka nale¿y rozumieæ jako system kszta³towania wiedzy, œwiadomoœci, postaw i zachowañ ludzkich w sferze ekonomicznej, spo³ecznej i kulturowej, jako
ci¹g³y proces kszta³cenia i samokszta³cenia jednostek oraz tworzenie wiedzy. Edukacja, niezale¿nie od ró¿nic w programach i poziomach, musi zawieraæ wspólny element, jakim bêdzie
dostrzeganie korelacji i umiejêtnoœæ integrowania oraz równowa¿enia aspektów ekonomicznych, spo³ecznych i ekologicznych w ka¿dej dzia³alnoœci” [4, s. 49].
Kszta³towanie proekologicznej wra¿liwoœci powinno odbywaæ siê w oparciu o solidne
fundamenty zbudowane na wiedzy z dziedziny nauk przyrodniczych, ekonomicznych, wspó³czesnych kierunków technicznych. Dlatego rola edukacji na poziomie wy¿szym jest tak
ogromna, poniewa¿ elity intelektualne mog¹ w najwiêkszym stopniu przyczyniæ siê do propagowania zorientowanych ekologicznie zachowañ i wyborów.
Musi byæ rozwiniêty taki system nauczania, który pozwala³by dawaæ uczelniom znacznie
wiêcej swobody do rozwijania inicjatyw, gdy¿ tylko rywalizacja zapewni postêp. Studenci
powinni mieæ wiêksz¹ samodzielnoœæ, wiêksze prawo wyboru zarówno zaliczanych kursów,
jak i kolejnoœci ich zaliczania. U³atwi³oby to kszta³towanie osobowoœci i pozwoli³o na wiêkszy ni¿ dot¹d rozwój indywidualnych inicjatyw i przedsiêbiorczoœci.
SUMMARY
Specialists of the Ecological Education
in the Agricultural and Natural Universities
Ecological education becomes the most important thing in preparing future specialists in Agricultural and Natural Universities. The task of these Universities is to
make students to understand the meaning of knowledge of ecology in their future
profession. Because of this, all subjects in Higher Education must have ecological
orientation. In this article we suggest you some methods to realize this idea.
Literatura
[1] K o z ³ o w s k i S., Rio. Szczyt Ziemi. Pocz¹tek ery ekologicznej, „Biblioteka Ery Ekologicznej Towarzystwa Przyjació³ Filozofii Ekologicznej”, £ódŸ 1993.
[2] Narodowa Strategia Edukacji Ekologicznej, Ministerstwo Œrodowiska, Warszawa 1998
(„Materia³y Informacyjne” http://www.mos.pl).
[3] N i n o w a T., Przygotowanie przysz³ych nauczycieli chemii do wychowania ekologicznego uczniów, Kijów 2002.
[4] Polska 2025. D³ugookresowa strategia trwa³ego i zrównowa¿onego rozwoju, Rada Ministrów, Warszawa, czerwiec, 2000.