Analiza ustaw uchwalonych przez Sejm RP w III kadencji z zakresu

KANCELARIA SEJMU
BIURO STUDIÓW
I EKSPERTYZ
WYDZIAŁ ANALIZ
EKONOMICZNYCH
I SPOŁECZNYCH
Analiza ustaw uchwalonych
przez Sejm RP w III kadencji
z zakresu weterynarii i produkcji
zwierzęcej
Listopad 2001
Hanna Rasz
Informacja
Nr 829
W III kadencji Sejmu uchwalono szereg ważnych ustaw
dostosowujących polskie ustawodawstwo z dziedziny weterynarii i
produkcji zwierzęcej do prawa Unii Europejskiej. Celem tych ustaw
jest poprawa i dostosowanie do wymagań unijnych systemu kontroli
żywności, pasz, zwierząt i procesu produkcyjnego środków
spożywczych oraz zasad regulacji rynku wewnętrznego mleka i
przetworów mlecznych, w tym limitowanie krajowej produkcji mleka,
interwencyjny zakup niektórych przetworów mlecznych, dopłaty do
przechowywania, przetwórstwa i konsumpcji przetworów mlecznych.
Wprowadzenie ich w życie będzie jednak wymagało dużych nakładów
finansowych.
BSiE
1
W III kadencji duża część pracy Sejmu poświęcona była dostosowaniu polskiego prawa do
prawa Unii Europejskiej, dotyczy to także ustaw z zakresu weterynarii i produkcji zwierzęcej.
Przyjęty przez Polskę cel podjęcia wspólnej polityki ekonomicznej z Unią Europejską wymaga między innymi realizacji zadania tworzenia podstaw prawnych do przyjęcia wspólnej polityki rolnej oraz budowy jednolitego systemu weterynaryjnej kontroli nad wytwarzaną żywnością. Konieczne jest również zachowanie jednakowych warunków chowu i hodowli zwierząt, porównywalnych warunków transportu zwierząt i środków żywności, zbliżonych warunków produkcji i składowania środków spożywczych pochodzenia zwierzęcego. Stworzenie
tych warunków ułatwi wymianę handlową produktów pochodzenia zwierzęcego między Polską i krajami członkowskimi Unii Europejskiej.
W stanowisku negocjacyjnym Polska zadeklarowała, iż do momentu akcesji do Unii Europejskiej nadzór nad bezpieczeństwem trafiającej do obrotu żywności będzie spełniał wymogi
prawa Wspólnoty, a będzie to możliwe dzięki przygotowaniu wyspecjalizowanych instytucji
(w tym służb weterynaryjnych i fitosanitarnych) do nadzoru oraz standaryzacji produktów
rolnych i żywnościowych poprzez rozbudowę sieci laboratoriów kontrolujących proces przygotowania i produkcji żywności w zakładach przetwórstwa i obrotu artykułami rolnospożywczymi, a same warunki sanitarne, higieniczne i techniczne zostaną dostosowane do
wymogów acquis communautaire. Zostanie utworzony system rejestracji zwierząt. Ponadto
do wymogów unijnych dostosowane zostaną zakłady utylizacyjne.
Według opinii Komisji Europejskiej pełna harmonizacja przepisów weterynaryjnych, a
także przestrzeganie już zharmonizowanych przepisów połączone ze skutecznym systemem
kontroli są podstawowym warunkiem włączenia Polski do wspólnego rynku.
Szereg ważnych ustaw dostosowującymi polskie ustawodawstwo z dziedziny weterynarii i
produkcji zwierzęcej do prawa Unii Europejskiej zostało uchwalone przez Sejm w III kadencji i podpisane przez Prezydenta. Są to:
• ustawa z dnia 25 września 2001 r. o zmianie ustawy o zawodzie lekarza weterynarii i
izbach lekarsko-weterynaryjnych, ustawy o zwalczaniu chorób zakaźnych zwierząt, badaniu
zwierząt rzeźnych i mięsa oraz o Inspekcji Weterynaryjnej oraz ustawy o organizacji hodowli
i rozrodzie zwierząt gospodarskich.1
• ustawa z dnia 25 lipca 2001 o krajowym systemie ewidencji gospodarstw rolnych i zwierząt gospodarskich oraz o zmianie niektórych ustaw (Dz. U. z 2001 r. Nr 125, poz. 1363),
• ustawa z dnia 23 sierpnia 2001 r. o środkach żywienia zwierząt,
• ustawa z dnia 6 września o regulacji rynku mleka i przetworów mlecznych.
• ustawa z dnia 16 lutego 2001 r. o zmianie ustawy o Inspekcji Sanitarnej, ustawy o utworzeniu Agencji Rynku Rolnego, ustawy o utworzeniu Agencji Restrukturyzacji i Modernizacji
Rolnictwa, ustawy - Kodeks celny, ustawy o zwalczaniu chorób zakaźnych zwierząt, badaniu
zwierząt rzeźnych i mięsa oraz o Inspekcji Weterynaryjnej i ustawy o administrowaniu obrotem z zagranicą towarami i usługami (Dz. U. z 2001 r. Nr 29, poz. 320),
• ustawa z dnia 11 maja 2001 r. o warunkach zdrowotnych żywności i żywienia (Dz. U. z
2001 r. Nr 63, poz. 634).
Ustawa z dnia 25 września 2001 r. o zmianie ustawy o zawodzie lekarza weterynarii i
izbach lekarsko-weterynaryjnych, ustawy o zwalczaniu chorób zakaźnych zwierząt, badaniu
zwierząt rzeźnych i mięsa oraz o Inspekcji Weterynaryjnej oraz ustawy o organizacji hodowli i rozrodzie zwierząt gospodarskich.
Ustawa wprowadza regulacje pozwalające lekarzom weterynarii, którzy są cudzoziemcami, na wykonywanie zawodu w Polsce. Umożliwia harmonizację prawa i struktur administracji weterynaryjnej z wymogami wspólnotowymi, wprowadza system identyfikacji zwierząt i
1
Ustawy przy których nie podano pozycji Dziennika Ustaw będą dopiero publikowane.
2
BSiE
kontroli ich przemieszczania oraz tworzy podstawy do wprowadzenia wspólnej polityki rolnej.
Identyfikacja zwierząt jest systemem bezwzględnie wymaganym przez Komisję Europejską od służb weterynaryjnych i hodowlanych krajów członkowskich UE. Sprawny system
identyfikacji zwierząt oraz kontroli ich przemieszczania tworzy podstawy produkcji zdrowej
żywności oraz umożliwia walkę z chorobami zakaźnymi zwierząt. Ponadto tworzy podstawy
do objęcia systemem bezpośrednich dopłat wyrównawczych rolników prowadzących mleczny
i mięsny chów bydła.
Ustawa wprowadza obowiązek oznakowania i rejestracji bydła, owiec, kóz, świń oraz jeleni i danieli utrzymywanych w warunkach fermowych a także dokumenty identyfikacyjne bydła i koni (paszporty zwierząt), w których podane będzie ich miejsce i data urodzenia oraz
nazwisko posiadacza zwierzęcia, a w wypadku koni - także ich opis. Rejestr zwierząt oznakowanych i zaopatrzonych w dokumenty identyfikacyjne prowadzić będzie Agencja Restrukturyzacji i Modernizacji Rolnictwa. Ona też będzie wydawać dokumenty identyfikacyjne
oraz ustalać oznakowanie i za te czynności pobierze opłaty.
Posiadacz zwierząt będzie prowadził księgę zwierząt (księgę rejestracji) odrębną dla poszczególnych gatunków zwierząt, którą będzie przedstawiał Inspekcji Weterynaryjnej i Agencji. Nadzór nad rejestracją oraz identyfikacją zwierząt będzie miała Inspekcja Weterynaryjna.
Zgodnie z wymaganiami unijnymi zaostrzono także przepisy zezwalające na przywóz
zwierząt z zagranicy, a także regulacje z zakresu badania zwierząt rzeźnych i mięsa. Stworzono podstawy prawne do wprowadzenia unijnego systemu segregacji odpadów szczególnego ryzyka.2 Ten system jest już wprowadzony w zakładach eksportujących mięso, bowiem od
1 kwietnia 2001 roku nie mogą one eksportować na rynek Unii swoich produktów jeżeli nie
wprowadziły takiego systemu segregacji materiału. Wprowadzić go muszą wszystkie zakłady.
System polega ona ma oddzieleniu części materiału z tusz zwierzęcych, co do których uznano, że mogą zawierać czynnik chorobotwórczy. Części te podlegają zniszczeniu. Pozostała
część jest poddawana systemowi badań i trafia do konsumenta.
Zmiana technologii produkcji mięsa wołowego konieczna jest w związku z wydaną decyzją Komisji z dnie 29 czerwca 2000 r. regulującą stosowanie materiału stanowiącego ryzyko
ze względu na gąbczaste encefalopatie przenośne oraz zmieniającą decyzje 94/474/EC.
Decyzja Komisji dotyczy nie tylko państw członkowskich, ale także państw prowadzących
wymianę handlową z tymi państwami. Import materiału zwierzęcego do Unii od 1 kwietnia
2001 r. może być przeprowadzony tylko pod warunkiem dostarczenia deklaracji podpisanej
przez odpowiednie władze kraju, że produkt nie pochodzi i nie zawiera materiału szczególnego ryzyka. Ponadto wymagania stawiane różnym krajom są różne, w zależności od ich położenia geograficznego. I tak np. materiał zwierzęcy, który musi być niszczony jako materiał
szczególnego ryzyka w Wielkiej Brytanii, Portugalii i Irlandii, dotyczy młodszych zwierząt
(już pół rocznych, a nie rocznych) i obejmuje większą część materiału zwierzęcego niż w
innych krajach.
2
Do materiału szczególnego ryzyka zaliczono czaszkę bydła powyżej 12 miesiąca życia, jelita bydła, głowę
owiec i kóz powyżej 12 miesiąca życia, śledzionę owiec i kóz, zwłoki przeżuwaczy, stałe odpady powstające
przy uboju i obróbce poubojowej bydła, owiec i kóz, osad z oczyszczalni ścieków w zakładach utylizacji.
Materiał wysokiego ryzyka stanowią: zwłoki zwierząt, płody i zwierzęta martwo urodzone, odpady pochodzące
od zwierząt, u których stwierdzono objawy choroby zakaźnej niebezpiecznej dla ludzi lub zwierząt, niejadalne
części zwierząt, zwierzęta rzeźne i produkty pochodzenia zwierzęcego niewłaściwej jakości, produkty importowane niespełniające wymagań polskich, odpady i produkty żywnościowe zawierające pozostałości stanowiące
zagrożenie dla zdrowia ludzi i zwierząt, ryby chore, zawartość przewodu pokarmowego przeżuwaczy, osad z
oczyszczalni zakładów przetwarzających wymieniony materiał oraz z zakładów przetwarzających materiał niskiego ryzyka (ryby, skórę, wełnę, sierść, pióra, rogi, racice i krew).
BSiE
3
Decyzja ta od chwili wydania była już trzykrotnie zmieniana. Rozszerzona została lista
materiałów szczególnego ryzyka (objęto nią całość jelit bydlęcych i kręgosłup bydła) oraz
wprowadzono poprawkę by materiał importowany do Unii nie zawierał tych części i ubój
zwierząt był przeprowadzony w wymagany sposób.
Materiał szczególnego ryzyka, który będzie niszczony, do niedawna był cennym surowcem do produkcji mączek mięsno-kostnych, żelatyny, leków i wykorzystywany do produkcji
pasz dla zwierząt (nieprzeżuwaczy), nawozów bardzo przyjaznych dla środowiska ze względu
na powolne uwalnianie azotu, wielu środków spożywczych i kosmetyków.
Wymagana technologia produkcji mięsa będzie bardzo kosztowna. Będzie ona obarczona
kosztami segregacji materiału i niszczenia odpadów. Kosztowna będzie utylizacja i spalanie
(bądź grzebanie) znacznych ilości materiału zwierzęcego, to jest materiału szczególnego ryzyka i materiału wysokiego ryzyka. Całkowity koszt zniszczenia 1 tony odpadów pochodzenia zwierzęcego wynosi 580 zł. Należy uwzględnić, że w Polsce powstaje rocznie około 600700 tys. ton odpadów pochodzenia zwierzęcego, z czego 100-150 tys. ton stanowią odpady
szczególnego i wysokiego ryzyka.
Proces utylizacji w polskich zakładach musi spełniać unijne wymagania. Większość zakładów spełnia podstawowe wymagania technologiczne ale nie posiada instrumentów pomiarowych i automatycznej rejestracji temperatury oraz ciśnienia i nie może udowodnić, że osiągnięto wymagane parametry technologiczne. Bardzo niski jest stan sanitarny zakładów. Prawie 60% zakładów utylizacyjnych tylko częściowo spełnia wymagania ekologiczne. Oczyszczalnie ścieków posiada 30 polskich zakładów utylizacyjnych, czyli zaledwie 43%, ponadto
w większości zakładów działają przestarzałe kotłownie węglowe, nieprzyjazne dla środowiska i o niskiej sprawności energetycznej.
Szacuje się, że łącznie na inwestycje restrukturyzacyjne i modernizacyjne w krajowym
sektorze utylizacyjnym trzeba będzie wydać w najbliższym czasie około 372 mln zł, tj. nieco
ponad 100 mln euro.
Ponadto nie ma możliwości spalenia takich ilości odpadów. Dotychczas odpady z ubojni
zwierząt nie były w pełni zagospodarowywane i między innymi znaczne ilości materiału
zwierzęcego znajdowano porzucone w lesie. Istotne jest, by nie doszło do sytuacji, że porzuconych odpadów będzie więcej. Potrzebne jest opracowanie planu budowy spalarni i zasad
finansowania tych inwestycji. Ustawa przewiduje jedynie, że koszty budowy grzebowisk i
przygotowania miejsc spalania części i zwłok zwierzęcych poniesie gmina i będą one refundowane gminie z budżetu państwa.
Ustawa wprowadza też obowiązek zwalczania chorób lub infekcji, które mogą być przenoszone ze zwierzęcia na człowieka w sposób naturalny lub przez środki spożywcze pochodzenia zwierzęcego. Potrzebne jest opracowanie listy tych chorób oraz programów ich zwalczania, co uczyni Minister Rolnictwa w porozumieniu z Ministrem Zdrowia.
Zwalczanie i zapobieganie szerzeniu się schorzeń zakaźnych zwierząt jest objęte umowami
międzynarodowymi. W 1925 r. na mocy porozumienia międzynarodowego podpisanego w
przez 24 państwa w (tym Polskę) powstał w Paryżu Międzynarodowy Urząd do spraw Epizootii (OIE). Obecnie członkami tej międzynarodowej organizacji jest ponad 140 państw w tym
wszystkie państwa członkowskie UE i Polska. Zadaniem OIE jest: 1) zbieranie i komunikowanie państwom członkowskim wszelkich faktów dotyczących szerzenia się chorób zakaźnych zwierząt i stosowania środków ich zwalczania, 2) inicjowanie i koordynowanie działań
w dziedzinie zapobiegania chorobom zakaźnym zwierząt wymagających międzynarodowej
współpracy, rozpatrywanie projektów umów międzynarodowych dotyczących nadzoru sanitarno-weterynaryjnego. Każde państwo jest zobowiązane przesłać do OIE odpowiednie dane,
na podstawie których OIE opracowuje miesięczne, roczne i doraźne biuletyny. OIE nie ma
prawa wydawania zarządzeń, które by obowiązywały kraje członkowskie, lecz jedynie zalecenia.
4
BSiE
Naczelnym organem OIE jest Komitet, składający się z przedstawicieli (po 1) wszystkich
państw członkowskich, zbierający się raz w roku. Między jego sesjami działalnością OIE
kieruje Komitet Administracyjny, wybierany przez Komitet. Ponadto działają Komisje regionalne dla: Afryki, Ameryki, Azji i Europy oraz stałe komisje wyspecjalizowane, zajmujące
się chorobami zakaźnymi poszczególnych rodzajów zwierząt domowych.
Działalność OIE została wsparta i umocniona przez Konwencję międzynarodową o zwalczaniu zaraźliwych chorób zwierzęcych, podpisaną w Genewie w 1935 r., w przekonaniu, iż
bezustanna i skuteczniejsza walka z zaraźliwymi chorobami zwierzęcymi może być doprowadzona do pomyślnego końca tylko w drodze uzgodnionego działania krajów zainteresowanych.
Wymagania Unii w zakresie zwalczania niektórych chorób zakaźnych nie są identyczne z
zaleceniami Międzynarodowego Urzędu do spraw Epizootii w Paryżu. Unia wbrew zaleceniom Międzynarodowego Urzędu żąda natychmiastowej likwidacji tych stad bydła, w których
stwierdzono chorobę szalonych krów.3
Koszty wprowadzenia w życie ustawy będą duże. Poza kosztami niszczenia odpadów i
zmianami w zakładach utylizacyjnych, potrzebne jest zwiększenie wydatków budżetowych o
94 mln zł w 2002 r. na Inspekcję Weterynaryjną i zwiększenie zatrudnienia w tej służbie w
związku z rozszerzeniem jej zadań, a w szczególności: z wprowadzeniem nadzoru nad przestrzeganiem zasad rejestracji gospodarstw i identyfikacji zwierząt oraz kontroli ich przemieszczania, nadzoru nad sprzedażą bezpośrednią, tworzeniem weterynaryjnych systemów
informatycznych. Dodatkowe środki potrzebne będą również na zwalczanie białaczki bydła,
likwidacji ognisk chorób zakaźnych zwierząt, poszerzenie terenów objętych szczepieniami
lisów wolno żyjących przeciwko wściekliźnie oraz na poszerzenie monitoringu chorób zwalczanych z mocy ustawy, rozszerzenie monitoringu pozostałości chemicznych, biologicznych,
leków i skażeń promieniotwórczych w produktach żywnościowych, tworzenie laboratoriów
diagnostycznych.
Wyposażenie laboratoriów, a następnie utrzymanie ich wysokiego standardu wymaga dużych nakładów finansowych. Unia Europejska udzieli nam pomocy finansowej w wysokości
44 mln euro na budowę i wyposażenie laboratoriów, ale z budżetu państwa trzeba przeznaczyć 11 mln euro na ten cel.
W najbliższych latach konieczne będzie również zwiększenie nakładów inwestycyjnych na
dostosowanie infrastruktury punktów weterynaryjnej kontroli granicznej, tak aby ostateczna
kontrola weterynaryjna dopuszczająca do obrotu, mogła odbywać się na granicy.
Wprowadzenie określonych w projekcie ustawy zmian dostosowujących prawo polskie do
prawa Unii Europejskiej wiąże się z koniecznością poniesienia przez wszystkie podmioty (od
producenta do konsumenta) uczestniczące w procesie wytwarzania żywności odpowiednich
kosztów finansowych. Koszty te poniesie także konsument płacąc więcej za finalny produkt
spożywczy pochodzenia zwierzęcego.
Ustawa z dnia 16 lutego 2001 r. o zmianie ustawy o Inspekcji Sanitarnej, ustawy o utworzeniu Agencji Rynku Rolnego, ustawy o utworzeniu Agencji Restrukturyzacji i Modernizacji Rolnictwa, ustawy - Kodeks celny, ustawy o zwalczaniu chorób zakaźnych zwierząt, badaniu zwierząt rzeźnych i mięsa oraz o Inspekcji Weterynaryjnej i ustawy o administrowaniu obrotem z zagranicą towarami i usługami zawiera regulacje dostosowujące polskie prawodawstwo do prawa UE i dotyczy w szczególności instytucji mających w przyszłości realizować Wspólną Politykę Rolną i politykę strukturalną w zakresie rolnictwa i obszarów wiejskich to jest Agencji Rynku Rolnego i Agencji Restrukturyzacji i Modernizacji Rolnictwa.
3
Lis H.: Nowelizacja ustawy o zwalczaniu chorób zakaźnych zwierząt, badaniu zwierząt rzeźnych i mięsa oraz
Inspekcji Weterynaryjnej, "Gospodarka Mięsna" nr 9/2001.
BSiE
5
Ustawa tworzy podstawy prawne dla działań Agencji Restrukturyzacji i Modernizacji Rolnictwa do pełnienia funkcji agencji płatniczej i wdrażającej dla programu pomocy przedakcesyjnej na rzecz rozwoju rolnictwa i obszarów wiejskich w krajach kandydujących Europy
Środkowo-Wschodniej w okresie przedakcesyjnym (SAPARD).
W ustawie tej rozszerzono zadania Inspekcji Weterynaryjnej o wydawanie opinii co do
zgodności z warunkami weterynaryjnymi określonymi przepisami Unii Europejskiej przedsięwzięć i zrealizowanych inwestycji, których realizacja jest wspomagana przez Agencję Restrukturyzacji i Modernizacji Rolnictwa ze środków pochodzących z funduszy Unii Europejskiej. Opinie te Inspekcja Weterynaryjna wydawać będzie na wniosek podmiotu ubiegającego
się o pomoc finansową.
Ustawa z dnia 23 sierpnia 2001 r. o środkach żywienia zwierząt
Projekt ustawy związany jest z dostosowaniem polskiego ustawodawstwa do prawa Unii
Europejskiej w zakresie produkcji zdrowych i bezpiecznych pasz dla zwierząt.
Dotychczas obowiązująca w Polsce ustawa z 13 lipca 1939 r. o nadzorze nad niektórymi
środkami żywienia zwierząt nie stawia wymagań jakościowych takich, jakim powinny odpowiadać dziś produkowane pasze.
Nowa ustawa określa zasady wytwarzania i stosowania pasz, dodatków paszowych i premiksów oraz obrotu nimi oraz sprawowania nadzoru nad tą działalnością.
Produkcja i wprowadzanie do obrotu środków żywienia zwierząt będzie wymagało zezwolenia wydanego przez powiatowego lekarza weterynarii. Zezwolenia te będą wydawane
po stwierdzeniu, że spełnione zostały warunki weterynaryjne oraz po uzyskaniu pozytywnej
opinii wojewódzkiego inspektora jakości handlowej artykułów rolno-spożywczych o spełnieniu wymagań technicznych i organizacyjnych obowiązujących w zakresie wytwarzania środków żywienia zwierząt. Wytwarzanie środków żywienia zwierząt będzie ewidencjonowane.
Główny Lekarz Weterynarii będzie prowadził ewidencję producentów środków żywienia
zwierząt.
Ustawa nakłada nowe obowiązki na Inspekcję Weterynaryjną i Inspekcję Skupu i Przetwórstwa Artykułów Rolnych. Wykonanie nowych zadań nałożonych na Inspekcję Weterynaryjną możliwe będzie przy intensyfikacji prac nad tworzeniem struktur organizacyjnych Inspekcji Weterynaryjnej. Ponadto sprawność działania terenowej Inspekcji Weterynaryjnej
będzie zależała od rozwoju laboratoriów diagnostycznych, które będą badały pasze.
Ustawa nakłada także na granicznego lekarza weterynarii obowiązek kontroli granicznej
wprowadzanych na polski obszar celny mieszanek paszowych. Nałożenie dodatkowych obowiązków na granicznego lekarza weterynarii musi łączyć się ze wzmocnieniem tej służby.
Według oceny Najwyższej Izby Kontroli służby weterynaryjne źle chronią polskie granice.
Co najmniej 7% odpraw celnych na polskich granicach odbywa się bez jakiejkolwiek kontroli
weterynaryjnej. Celnicy przepuszczali zwierzęta i transport żywności, mimo że przewoźnicy
nie przedstawili dokumentów, potwierdzających przeprowadzenie obowiązkowych badań
weterynaryjnych lub fitosanitarnych. Wielokrotnie zdarzało się, że lekarze wydawali decyzje
o dopuszczeniu towaru do obrotu jeszcze przed uzyskaniem wyników badań laboratoryjnych.
Według NIK, polskie służby weterynaryjne nie są przygotowane do kontroli i niedostosowane
do wymogów UE. Są to placówki zaledwie kilkuosobowe i słabo wyposażone. Brakuje pomieszczeń, sprzętu i systemu komputerowego, umożliwiającego sprawdzenie czy towar deklarowany jako tranzytowy rzeczywiście opuścił nasz kraj. Ponadto kontrolą objęte są tylko
32 przejścia graniczne na łączną liczbę 93.
Projekt zobowiązuje producentów pasz do pobierania próbek do badań z każdej serii produkcji i przechowywania ich przynajmniej do dnia upływu okresu ich trwałości, a także udostępniania tych próbek organom nadzorującym. Przechowywanie próbek wymagać będzie
specjalnie do tego przystosowanych pomieszczeń. Koszty przechowywania próbek pasz po-
6
BSiE
niesie przedsiębiorca. Przedsiębiorca zapłaci także za przeprowadzenie badań próbek pasz,
które inspekcja przeprowadzi w ramach sprawowanego nadzoru.
Przewidywano, że wprowadzenie projektu w życie pociągnie za sobą wydatki budżetowe
w wysokości ok. 40 mln zł na system kontroli środków żywienia zwierząt. Kosztować będzie
także wyposażenie techniczne laboratoriów prowadzących badania pasz, dodatków paszowych i premiksów.
Ustawa o regulacji rynków mleka i przetworów mlecznych
Zakres regulacji rynku mleka w Polsce jest węższy niż stosowany w Unii Europejskiej,
gdzie obejmuje on regulacje na rynku wewnętrznym (tj. ceny interwencyjne, limitowanie
produkcji, zakupy interwencyjne i dotacje do prywatnego przechowywania oraz wspomaganie popytu wewnętrznego) a także regulacje w handlu zagranicznym (tj. cła importowe, licencje eksportowe i importowe, dopłaty eksportowe i kontyngenty taryfowe). Ustawa wprowadza część tych regulacji, a mianowicie zasady regulacji rynku wewnętrznego mleka i przetworów mlecznych, w tym limitowanie (kwotowanie) krajowej produkcji mleka, interwencyjny zakup niektórych przetworów mlecznych, dopłaty do przechowywania, przetwórstwa i
konsumpcji przetworów mlecznych
Rozwiązania przyjęte w projektowanej ustawie w zakresie limitowania produkcji mleka są
podobne jak w Unii Europejskiej.
Limit (kwotę) krajowej produkcji mleka w danym roku, z podziałem na łączny limit
(kwotę) dla rolników - producentów mleka i rolników - producentów sera oraz rezerwę krajowej produkcji mleka określi w rozporządzeniu Rada Ministrów. Natomiast terenowe oddziały Agencji Rynku Rolnego będą przyznawać limity produkcji mleka dla poszczególnych
rolników.
W przypadku przekroczenia krajowej kwoty mlecznej, rolnik, który wprowadził do obrotu
mleko lub przetwory mleczne wniesie opłaty dla Agencji Rynku Rolnego. Prawdopodobnie
Agencja wniesie opłatę karną do budżetu Wspólnoty w sytuacji przekroczenia krajowej
kwoty mlecznej, ale nie zostało to w ustawie uregulowane.
Agencja Rynku Rolnego będzie prowadzić rejestr podmiotów prowadzących skup mleka.
Prowadzenie działalności w zakresie skupu mleka będzie możliwe pod warunkiem dysponowania przez dany podmiot: elektronicznym systemem informatycznym gwarantującym prawidłowe prowadzenie ewidencji i przekazywanie informacji oraz systemem badania zawartości tłuszczu w mleku.
Ponadto prowadzący skup mleka musi spełniać wymagania weterynaryjne i sanitarne dla
tej działalności oraz obowiązany jest do prowadzenia ewidencji ilości mleka i zawartości
tłuszczu w mleku kupowanym od poszczególnych dostawców oraz przekazywania tych informacji do oddziałów terenowych Agencji Rynku Rolnego.
Ustawa nakłada także obowiązki na rolnika w zakresie prowadzenia rejestru wyprodukowanego mleka i mleka wykorzystanego do produkcji przetworów mlecznych oraz przekazywania tych informacji do oddziałów terenowych Agencji.
Agencja Rynku Rolnego zajmować się będzie także interwencyjnym skupem i sprzedażą
masła i odtłuszczonego mleka w proszku. Wymagania jakościowe skupowanych produktów
mlecznych zostaną określone w rozporządzeniu ministra do spraw rynków rolnych z
uwzględnieniem obowiązujących w tym zakresie przepisów Wspólnoty.
Zmienione nieco zostały warunki interwencyjnego zakup masła. Obecnie, zgodnie z rozporządzeniem Prezesa Rady Ministrów w sprawie nadania statutu Agencji Rynku Rolnego, interwencyjne zakup masła prowadzony jest gdy przeciętne ceny rynkowe w ciągu kolejnych 6
dni pozostają na poziomie 90% ceny interwencyjnego zakupu. Natomiast w nowej ustawie
wymagany okres przedłużono do 7 dni, przy przeciętnej cenie rynkowej masła niższej niż
92% ceny interwencyjnej. W Unii Europejskiej okres ten jest dłuższy i skup interwencyjny
BSiE
7
zaczyna się wtedy, gdy w danym państwie członkowskim czy rejonie cena masła jest niższa
od 92% ceny interwencyjnej przez 2 kolejne tygodnie.
Interwencyjny zakup odtłuszczonego mleka w proszku będzie rozpoczynany wcześniej niż
obecnie, tj. od dnia 15 maja i będzie trwał dłużej, tj. do 31 października. Obecnie, zgodnie z
rozporządzeniem Prezesa Rady Ministrów w sprawie nadania statutu Agencji Rynku Rolnego,
interwencyjny zakup odtłuszczonego mleka w proszku prowadzony jest od 1 czerwca do 30
września. W Unii Europejskiej interwencja ta prowadzona jest od 1 marca do 31 sierpnia, tj.
w okresie bardziej sprzyjającym dla państw południowych Europy, gdzie początek wegetacji
roślin, rozpoczęcie wypasu zwierząt i związany z tymi czynnikami wzrost produkcji mleka
występuje wcześniej, ale ten okres interwencji jest przyjęty we wszystkich państwach członkowskich.
W państwach Unii skup odtłuszczonego mleka w proszku jest zawieszany, gdy łączna zakupiona masa tego produktu przekroczy 109 tys. ton. Ustawa nie zawiera warunku zaniechania skupu tego produktu.
Po dniu 1 stycznia 2004 r. zasady interwencyjnego zakupu masła i odtłuszczonego mleka
w proszku będą inne w Polsce i w Unii Europejskiej. Interwencyjny zakup prowadzony w
innym terminie i przy innych warunkach interwencji niż w Unii Europejskiej nie będzie finansowany z funduszy Unii Europejskiej. W tym przypadku finansowanie interwencyjnego
zakupu masła i mleka spocznie na budżecie państwa. W celu otrzymania funduszy Unii potrzebna jest korekta zasad interwencyjnego zakupu tych produktów od dnia akcesji i dostosowanie przepisów do zasad obowiązujących w Unii Europejskiej.
Agencja prowadzić będzie dopłaty do przechowywania przetworów mlecznych (masła,
odtłuszczonego mleka w proszku, śmietanki i serów). Ustawa nie określa warunków udzielania dotacji. Od dnia akcesji powinny one być zgodne z przepisami wspólnotowymi.4
Wsparcie popytu mleka i masła przewidziane jest dopiero od 1 stycznia 2004 r. Realizowane będą dopłaty do spożycia napojów mlecznych w szkołach podstawowych. Agencja dopłacać będzie do zakupu masła przez cukiernie, piekarnie i producentów lodów oraz szkoły,
przedszkola, żłobki, domy pomocy społecznej, placówki opiekuńczo-wychowawcze, ośrodki
adaptacyjno-opiekuńcze, szpitale i zakłady karne, a także do mleka odtłuszczonego do produkcji mieszanek paszowych, kazeiny i karmienia zwierząt. Ponadto dopłacać będzie do masła kuchennego kupowanego przez zakłady żywienia zbiorowego i do mleka do produkcji
kazeiny.
W Unii poza wymienionymi produktami dopłatami objęte są też zapasy publiczne i prywatne oraz procesu denaturacji białka mleka. System dopłat spełnia istotną rolę dla finansowego wsparcia zakładów cukierniczych, piekarniczych, producentów lodów, producentów
pasz i kazeiny, przedsiębiorców magazynujących i eksportujących produkty mleczne. Spełnia
też istotną rolę dla realizacji polityki socjalnej państwa i pomocy społecznej. Podział dotacji
Wspólnoty na dopłaty do poszczególnych produktów mlecznych przedstawia rysunek 1.
W Polsce do czasu akcesji (do dnia 1 stycznia 2004 r.) wsparcie finansowe przez system
dopłat dla poszczególnych podmiotów uczestniczących w procesie produkcji żywności będzie
inne niż w Unii Europejskiej. Szczególne wsparcie przewidziano dla producentów mleka poprzez dopłaty do sprzedaży wyprodukowanego mleka w klasie ekstra. Wsparcie dla przemysłu poprzez system dotacji odłożono w czasie, po dniu 1 stycznia 2004 r.
4
W Unii dotacje do prywatnego przechowywania masła stosowane są w okresie od 15 kwietnia do 15 sierpnia.
Dotacja składa się z płatności za koszty magazynowania i dziennej stawki magazynowania dla maksymalnie 210
dni przechowywania kontraktowego. Minimalny okres przechowywania masła wynosi 90 dni.
Natomiast przechowywanie odtłuszczonego mleka w proszku może być wspierane w okresie między datą zawieszenia skupu interwencyjnego a 31 sierpnia. Maksymalny okres przechowywania wynosi 150 dni, a minimalny 60 dni.
8
BSiE
Rysunek 1. Podział dotacji Wspólnoty do produktów mlecznych
Dotacje Wspólnoty,1999 r.
dopłaty do innych
produktów
24%
dopłaty do
dopłaty do serów odtłuszczonego
5%
mleka w proszku
6%
dopłaty do masła
11%
mleko dla szkół
3%
zapasy publiczne
i pryw atne
10%
kazeina
12%
denaturacja
12%
masło do
masło dla
w yrobów
organizacji
cukierniczych i
1%
masło kuchenne
lodów
1%
15%
Źródło: Funkcjonowanie rynków rolnych w UE. Wspólna organizacja rynku mleka. Seminarium, Instytut Europejski, Łódź, 24-25 września 2001 r.
Wzrosły natomiast wymagania jakie musi spełniać zakład przetwórczy, by jego produkty
były kupowane interwencyjnie przez Agencję. Zakład będzie zobowiązany do przedłożenia
Agencji zaświadczenia, że spełnia on warunki weterynaryjne, wydanego przez powiatowego
lekarza weterynarii. Przepisy te będą wprowadzane od 1 stycznia 2002 r.
Wsparcie finansowe dla producentów mleka jest bez wątpienia potrzebne, a stosowane dopłaty tylko do mleka wysokiej jakości (spełniającej Polską normę), będą czynnikiem stymulującym do podnoszenia jakości produkowanego mleka.
Potrzebne jest jednak opracowanie systemu wsparcia finansowego dla zakładów przemysłu spożywczego, w tym sektora mleczarskiego, by mogły one sprostać rosnącym wymaganiom a także by mogły konkurować z wspieranymi producentami unijnymi.
Utworzona będzie Komisja Porozumiewawcza do Spraw Mleka i Przetworów Mlecznych,
jako organizacja samorządowa dbająca o interesy branży mleczarskiej reprezentujących dostawców (hurtowych lub bezpośrednich), podmioty skupujące lub zakłady przetwórcze.
Koszty działania Komisji Porozumiewawczej pokryją ogólnokrajowe branżowe organizacje
zrzeszające dostawców, zakłady przetwórcze oraz podmioty skupujące.
Komisji będzie opiniować propozycje cen interwencyjnych masła i odtłuszczonego mleka
w proszku oraz docelowej ceny mleka oraz programów stosowania dopłat do przechowywania, przetwórstwa i konsumpcji przetworów mlecznych i decyzji o sprzedaży masła i odtłuszczonego mleka w proszku z zapasów interwencyjnych. Zadaniem Komisji będzie również
ustalenie zasad rozdysponowania rezerwy krajowej kwoty mlecznej, a także gospodarowania
funduszem promocji, w tym coroczne ustalanie planu finansowego tego funduszu oraz przyjmowanie sprawozdań.
Ustawa obliguje Radę Ministrów do określenia corocznie w rozporządzeniu docelowej ceny mleka, do której dąży się w skupie mleka na rynku krajowym i która jest podstawą do
ustalenia cen interwencyjnych na masło i odtłuszczone mleko w proszku.
BSiE
9
W Unii Europejskiej docelowa cena mleka jest corocznie ustalana przez Radę i obowiązuje
we wszystkich państwach członkowskich, a na jej podstawie ustalana jest cena interwencyjna
masła i odtłuszczonego mleka w proszku.
Gospodarstwa prowadzące mleczny chów zwierząt muszą przestrzegać norm jakościowych produkowanego mleka, spełniać wymagania dotyczące zdrowotności zwierząt i warunków higienicznych gospodarstwa, przestrzegać określonych zasad podczas doju i transportu
mleka do punktów odbioru. Sprawą niesłychanie istotną jest jakość używanej wody. Unia
wyraźnie wymaga, aby urządzenia i sprzęt były spłukiwane wodą pitną, a jakość wody w
wielu gospodarstwach nie spełnia tych warunków. W zakresie podniesienia jakości wody
używanej w gospodarstwie jest jeszcze wiele do zrobienia.
Skutki dla budżetu związane z dostosowaniem niektórych rynków rolnych do regulacji
unijnych w nadchodzących latach będą duże. Koszty wprowadzenia instrumentów wspierających rynek mleka wyniosą 376 mln zł w ciągu 2 lat (pierwotnie planowano, że będą to lata
2001 - 2002). Łącznie koszty wprowadzenia rozwiązań na rynku mleka, przetworów mlecznych, mięsa oraz niektórych roślin uprawnych odpowiadające rozwiązaniom funkcjonującym
w Unii Europejskiej wyniosą 663 mln zł, w tym najpoważniejsze koszty stanowią nowe instrumenty wspierające rynek mleka (376 mln zł) oraz związane z budową zintegrowanego
systemu zarządzania i kontroli (210 mln zł), o którym mowa w ustawie o krajowym systemie
ewidencji gospodarstw rolnych i zwierząt gospodarskich oraz o zmianie niektórych ustaw.
Ustawa z dnia 25 lipca 2001 o krajowym systemie ewidencji gospodarstw rolnych i zwierząt gospodarskich oraz o zmianie niektórych ustaw
Ustawa ta wdraża akty prawa wspólnotowego tworzące podstawy prowadzenie wspólnej
polityki rolnej dotyczące systemu ewidencji gospodarstw rolnych i zwierząt gospodarskich
oraz kontroli pomocy unijnej dla producentów rolnych. Stworzenie systemu jest niezbędne
dla umożliwienia polskim producentom rolnym korzystania z dopłat bezpośrednich, będących
jednym z najważniejszych instrumentów wspólnej polityki rolnej i przysługujących producentom rolnym w krajach członkowskich UE.
System ewidencji gospodarstw rolnych i zwierząt gospodarskich będzie składał się z zinformatyzowanej bazy danych, w której zawarte są informacje nt. identyfikacji działek rolnych, identyfikacji i rejestracji zwierząt, środków pomocowych i kontroli ich wykorzystania.
W skład systemu wchodzą także rejestry producentów (bydła, owiec i kóz) uprawnionych do
otrzymania limitów określających maksymalną liczbę zwierząt, za które mogą być przyznawane płatności bezpośrednie.
System ten będzie prowadziła Agencja Restrukturyzacji i Modernizacji Rolnictwa.
Koszty związane z budową systemu wyniosą 90,7 mln euro do 2003 r., w tym związane z
systemem identyfikacji i rejestracji zwierząt wyniosą 20,7 mln euro, z czego 2,5 mln euro
pokryje Unia Europejska, a 18,2 mln euro strona polska.
Ustawa z dnia 11 maja 2001 r. o warunkach zdrowotnych żywności i żywienia
Problematyka dotycząca bezpieczeństwa żywności, w tym przede wszystkim jakości
zdrowotnej żywności, przestrzegania higieny oraz właściwych warunków higienicznosanitarnych przy produkcji i obrocie żywnością uregulowana w ustawie z dnia 25 listopada
1970 r. o warunkach zdrowotnych żywności i żywienia oraz aktach wykonawczych do tej
ustawy, pomimo wielokrotnych nowelizacji, w niedostatecznym zakresie zapewnia ochronę
zdrowia i życia człowieka, a poza tym nie uwzględnia regulacji obowiązujących w Unii Europejskiej.
Celem ustawy jest kompleksowe uregulowanie problematyki bezpieczeństwa żywności i
dostosowanie obecnie obowiązującego prawa krajowego w zakresie warunków zdrowotnych
żywności i żywienia do ustawodawstwa obowiązującego w Unii Europejskiej.
10
BSiE
Wprowadzony został podział kompetencji w zakresie nadzoru nad zdrowotną jakością
środków spożywczych i wykonywania urzędowej kontroli żywności pomiędzy organami Inspekcji Sanitarnej i Inspekcji Weterynaryjnej oraz zasady współdziałania tych organów przy
wykonywaniu urzędowej kontroli żywności.
Inspekcja Weterynaryjna będzie sprawować nadzór nad: miejscami uboju i rozbioru mięsa,
zakładami przetwórstwa mięsnego i ubocznych artykułów ubojowych, punktami skupu i zakładami przetwórstwa mięsa zwierząt łownych, zakładami jajczarskimi, przetwarzaniem jaj,
ryb i innych zwierząt wodnych jak taż mięczaków. Ponadto zajmie się zdrowotnymi aspektami jakości mleka i jego przetworów, warunkami sanitarnymi produkcji mleka i jego przetwarzania oraz wymaganiami sanitarnymi przy przewozie mleka. Nadzór będzie sprawować również nad chłodniami składowymi przechowującymi środki spożywcze pochodzenia zwierzęcego, jak też produkcją lodów zawierających w swoim składzie mleko. Inspekcja będzie kontrolować targowiskową sprzedaż mięsa, jak też przywóz z zagranicy środków spożywczych
pochodzenia zwierzęcego.
Za produkcję i wprowadzenie do obrotu niewłaściwej żywności przewidziane są sankcje
karne - grzywny, kary ograniczenia wolności a nawet pozbawienia wolności do lat 3.
Przewiduje się, że wejście w życie ustawy nie spowoduje dodatkowych skutków finansowych dla budżetu państwa.
Podsumowanie
W III kadencji Sejmu zostało uchwalone szereg ważnych ustaw dostosowujących polskie
ustawodawstwo z dziedziny weterynarii i produkcji zwierzęcej do prawa Wspólnoty. Wprowadzenie w życie uchwalonych ustaw będzie wymagało zwiększenia wydatków budżetowych
celem poprawy i dostosowaniu do wymagań unijnych systemu kontroli żywności, pasz, zwierząt i procesu produkcyjnego środków spożywczych.
Ustawy te rozszerzyły znacznie zakres zadań Inspekcji Weterynaryjnej. Zakres ten zwiększono o bieżące przeglądy stanu sanitarnego zakładów mięsnych, podejmowanie decyzji w
sprawie cofnięcia pozwoleń zakładom nie spełniającym wymaganych warunków sanitarnoweterynaryjnych, ocenę projektów inwestycyjnych i inwestycji realizowanych ze środków
pochodzących z funduszy Unii Europejskiej, opiniowanie przebiegu realizacji programów
dostosowawczych, nadzór nad identyfikacją i rejestracją zwierząt oraz systemami znakowania
mięsa, wydawanie zezwoleń o produkcji i wprowadzaniu do obrotu środków żywienia zwierząt, prowadzenie ewidencji producentów środków żywienia zwierząt, kontrola graniczna
wprowadzanych na polski obszar produktów zwierzęcych i mieszanek paszowych, badanie
próbek pasz, nadzór nad warunkami sanitarnymi produkcji, przewozem i przetwarzaniem
mleka oraz nadzór nad chłodniami przechowującymi środki spożywcze.
W chwili obecnej w Inspekcji Weterynaryjnej zatrudnionych jest około 2000 lekarzy weterynarii. Bardzo nieliczna jest obsada w granicznych inspektoratach weterynarii, gdzie w 32
punktach zatrudnionych jest 104 lekarzy weterynarii, pracujących w większości w systemie
3-zmianowym. Wzmocnienia kadrowego i finansowego wymagają także powiatowe inspektoraty weterynarii, których obecnie jest 274.
Spełnienie wymagań Unii w zakresie zwalczania chorób zakaźnych zwierząt, nadzoru nad
materiałem biologicznym oraz wartością zdrowotną środków spożywczych i pasz wymaga
utworzenia w Państwowym Instytucie Weterynaryjnym krajowych laboratoriów referencyjnych. Laboratoria te powinny być włączone w system gromadzenia informacji o aktualnym
stanie zdrowia pogłowia zwierząt w kraju oraz o jakości środków spożywczych, pasz, materiału biologicznego, co stanowić będzie podstawę do uznania przez Unię Europejską naszego
nadzoru weterynaryjnego za wiarygodny.
Wprowadzono także podobne jak w Unii zasady regulacji rynku wewnętrznego mleka i
przetworów mlecznych, w tym limitowanie krajowej produkcji mleka, interwencyjny zakup
BSiE
11
niektórych przetworów mlecznych, dopłaty do przechowywania, przetwórstwa i konsumpcji
przetworów mlecznych. Jednak, w celu otrzymania funduszy Wspólnoty na ten cel potrzebna
będzie jeszcze korekta zasad interwencyjnego zakupu masła i mleka od dnia akcesji i dostosowanie tych przepisów do prawa Wspólnoty.
Wprowadzenie w życie wymienionych ustaw wymaga wydania szeregu aktów wykonawczych. Potrzebne jest opracowanie i wydanie w formie rozporządzania listy chorób zwalczanych z urzędu i metod postępowania w chwili ich wystąpienia.
Potrzebne jest także opracowanie planu gospodarki odpadami zwierzęcymi, w tym także
utylizacji i spalania odpadów.
Źródła:
1. Lis H.: Nowelizacja ustawy o zwalczaniu chorób zakaźnych zwierząt, badaniu zwierząt rzeźnych i mięsa
oraz Inspekcji Weterynaryjnej, "Gospodarka Mięsna" nr 9/2001.
2. Doliwa-Klepacki Z.: Encyklopedia organizacji międzynarodowych, Wydawnictwo 69, Warszawa 1997.
3. Bielański, T. Janowski, S. Tarczyński: Weterynaria dla zootechników, PWN 1973.
4. Decyzja Komisji 2000/418/EC z dnie 29 czerwca 2000 r. regulująca stosowanie materiału stanowiącego
ryzyko ze względu na gąbczaste encefalopatie przenośne oraz zmieniająca decyzje 94/474/EC, "Official Journal"
L 158, 30.06.2000, p. 0076-0082
5. Decyzja Komisji 2001/2/EC z 27 grudnia 2000 r. zmieniająca Decyzję 2000/418 EC regulującą stosowanie materiału stanowiącego ryzyko ze względu na gąbczaste encefalopatie przenośne, "Official Journal" L 001,
4.01.2001, p. 0021-0022
6. Decyzja Komisji 2001/233/EC z 14 marca 2001 zmieniająca Decyzję 2000/418/EC w zakresie mięsa mechanicznie otrzymanego i kręgosłupa bydła, "Official Journal" L 084, 23.03.2001, p. 0059-0061.
7. P. Kołodziej: Nowy kryzys w przemyśle mięsnym, "Gospodarka Mięsna" nr 5/2001.
8. Międzynarodowe Porozumienie o utworzeniu w Paryżu Międzynarodowego Urzędu dla zwalczania epizootii podpisane w Paryżu dnia 25 stycznia 1924 r. (Dz. U. 1925, Nr 108, poz. 767).
9. Konwencja międzynarodowa o zwalczaniu zaraźliwych chorób zwierzęcych, podpisana w Genewie dnia
20 lutego 1935 r. (Dz. U. z 1939 r. Nr 26, poz. 172).
10. Ustawa z dnia 25 września 2001 r. o zmianie ustawy o zawodzie lekarza weterynarii i izbach lekarskoweterynaryjnych, ustawy o zwalczaniu chorób zakaźnych zwierząt, badaniu zwierząt rzeźnych i mięsa oraz o
Inspekcji Weterynaryjnej oraz ustawy o organizacji hodowli i rozrodzie zwierząt gospodarskich, Baza danych
Kancelarii Sejmu.
11. Ustawa z dnia 25 lipca 2001 o krajowym systemie ewidencji gospodarstw rolnych i zwierząt gospodarskich oraz o zmianie niektórych ustaw, Baza danych Kancelarii Sejmu.
12. Ustawa z dnia 23 sierpnia 2001 r. o środkach żywienia zwierząt, Baza danych Kancelarii Sejmu.
13. Ustawa z dnia 6 września o regulacji rynku mleka i przetworów mlecznych, Baza danych Kancelarii
Sejmu.
14. Ustawa z dnia 16 lutego 2001 r. o zmianie ustawy o Inspekcji Sanitarnej, ustawy o utworzeniu Agencji
Rynku Rolnego, ustawy o utworzeniu Agencji Restrukturyzacji i Modernizacji Rolnictwa, ustawy - Kodeks celny,
ustawy o zwalczaniu chorób zakaźnych zwierząt, badaniu zwierząt rzeźnych i mięsa oraz o Inspekcji Weterynaryjnej i ustawy o administrowaniu obrotem z zagranicą towarami i usługami, (Dz. U. z 2001 r, Nr 29, poz. 320.
15. Ustawa z dnia 11 maja 2001 r. o warunkach zdrowotnych żywności i żywienia, (Dz. U. z 2001 r., Nr 63,
poz. 634).
16. Fedak M., Stańko S.: Porównanie systemu regulacji rynku mleka w Polsce i w Unii Europejskiej, "Biuletyn Informacyjny" nr 9/1999, Agencja Rynku Rolnego.
17. Rowiński J.: Dostosowanie warunków produkcji mleka w Polsce do wymagań Unii Europejskiej, "Biuletyn Informacyjny" nr 11/1999, Agencja Rynku Rolnego.
18. Kozłowska A.: Kości zostały (roz)rzucone, "Boss - Rolnictwo", nr 31/2001.
19. Raport sygnalny o stanie weterynarii w świetle przygotowań sektora weterynaryjnego do dnia gotowości
wejścia Polski do Unii Europejskiej, Krajowa Rada Lekarsko-Weterynaryjna, luty 2000 r.
20. Funkcjonowanie rynków rolnych w UE. Wspólna organizacja rynku mleka, Seminarium, Instytut Europejski, Łódź, 24-25 września 2001 r.