Pobierz PDF

Ściąga eksperta
Krajobraz polskich wyżyn
Pomiędzy kotlinami podkarpackimi a nizinami rozpościera się pas wyżyn o bardzo zróżnicowanym ukształtowaniu powierzchni.
Wysokości bezwzględne są tu większe niż w sąsiadujących krainach i sięgają 300m n.p.m. Budowa geologiczna oraz zróżnicowana
rzeźba terenu stanowi podstawowe kryterium na podstawie którego podzielono Wyżyny na mniejsze krainy geograficzne. Na zachodzie
znajduje się Wyżyna Śląska dalej Wyżyna Krakowsko-Częstochowska, Wyżyna Kielecko-Sandomierska i na wschodzie Wyżyna
Lubelska wraz z Roztoczem.
Wyżyna Śląska wysunięta jest najbardziej na zachód i stanowi część Wyżyny Śląsko-Krakowskiej. Najwyższym wzniesieniem jest Góra
Św. Anny o wysokości 400 m n.p.m. zbudowana z bazaltów, co jest świadectwem na to, że niegdyś na tym terenie występowały czynne
wulkany. Podłoże Wyżyny Śląskiej stanowią piaskowce i łupki, które są skałami osadowymi wieku karbońskiego. Między warstwami tych
skał występują pokłady węgla kamiennego. Bliżej powierzchni ziemi leżą z kolei dolomity i wapienie, w których znaleźć można rudy cynku
i ołowiu z domieszką srebra. Bogate złoża węgla kamiennego oraz rud cynku i ołowiu spowodowały, że w bardzo szybkim czasie
rozwinęło się tu górnictwo i hutnictwo. Doprowadziło to w efekcie do powstania Górnośląskiego Okręgu Przemysłowego, warto
zaznaczyć największego skupiska przemysłu i ludności w Polsce. Do największych miast regionu zaliczyć należy Katowice, Sosnowiec,
Zabrze, Bytom, Chorzów i Gliwice. Ze względu na intensywne wykorzystanie surowców środowisko przyrodnicze jest tu bardzo
zdegradowane a Wyżyna Śląska jest dziś najbardziej przekształconą przez działalność człowieka krainą geograficzną Polski.
Nieodzowną częścią stały się w związku z tym formy antropogeniczne, takie jak hałdy odpadów z kopalń, hut i elektrowni oraz zapadliska
powstałe w wyniku tzw. tąpnięć terenu nad wyrobiskami górniczymi. Duża liczba miast oraz zakładów przemysłowych i związane z tym
zanieczyszczenie powietrza wywiera także znaczny wpływ na kształtowanie się klimatu na tym terenie. Dodatkowo brak naturalnych
barier od strony zachodniej, północnej i wschodniej wynikających z ukształtowania powierzchni umożliwia swobodny napływ mas
powietrza morskiego, kontynentalnego arktycznego oraz zwrotnikowego. Charakteryst. są większe niż w innych regionach średnie roczne
sumy opadów oraz większa liczba mglistych dni.Sieć rzeczna Wyżyny Śląskiej jest bardzo uboga a wody są w znacznym stopniu
zanieczyszczone. Eksploatacja węgla kamiennego przyczyniła się do obniżenia poziomu wód gruntowych. Wodę pitną mieszkańcy
najbardziej uprzemysłowionej części otrzymują ze Zbiornika Goczłkowickiego, który jest sztucznym jeziorem utworzonym na Wiśle
pełniącym zarówno funkcje retencyjną jak i przeciwpowodziową.
Od północnego-wschodu Wyżyna Śląska graniczy z Wyżyną Krakowsko-Częstochowską. Ciągnie się ona od okolic Częstochowy na
północy do Krakowa na południu. Charakterystyczna cechą krajobrazu tego regionu są formy krasowe rozwinięte w występujących tu
wapieniach jurajskich. Z tego właśnie powodu wyżyna ta nazywana jest niekiedy Jurą Krakowsko-Częstochowską. W wapieniach wody
płynące wyrzeźbiły malownicze doliny o stromych zboczach a jedną z najbardziej znanych jest Dolina Prądnika w okolicy Ojcowa. Do
innych charakterystycznych form z pewnością zaliczymy Bramę Krakowską i Maczugę Herkulesa w Ojcowskim Parku Narodowym. Nie
brak tam wielu innych różnorodnych i malowniczych form krasowych występujących w postaci baszt, maczug, iglic czy bram. Na wyżynie
występują także formy krasu podziemnego takie jak groty i jaskinie. Dla ochrony wszystkich tych form utworzono wiele rezerwatów oraz
Zespół Jurajskich Parków Krajobrazowych. Na skałach wapiennych wykształciły się gleby rędziny. Korzystne warunki naturalne sprawiły,
www.edudu.pl - filmy edukacyjne on-line
Strona 1/2
Ściąga eksperta
że już w czasach średniowiecza znaczne obszary wyżyny zajęte były przez uprawę. Rolnictwo jednak słabo się rozwija gdyż rędziny są
glebami trudnymi w uprawie i łatwo ulegają zbryleniu. Uprawia się tu głównie żyto i ziemniaki. Na przemysł tego regionu wpływa bliskość
Wyżyny Śląskiej. Do największych ośrodków przemysłowych należy Kraków, Częstochowa i Olkusz. W Krakowie rozwinęło się m.in.
hutnictwo żelaza, przemysł maszynowy i metalowy, elektrotechniczny, chemiczny i wiele innych. Kraków to także ważny ośrodek
naukowy i kulturalny. Klimat Wyżyny Krakowsko-Częstochowskiej jest bardzo zróżnicowany. Zdarza się że w tym samych czasie w jednej
części wyżyny leży śnieg a w innej temperatura sięga 15°C. Możliwość wystąpienia burz jest znacznie większa niż w innych regionach
Polski. Największe ich nasilenie przypada na wiosnę i koniec zimy. Najważniejszą rzeką jest Warta, której źródła znajdują się na terenie
Zawiercia. Stanowi ona prawy dopływ Odry. Na wyżynie początek swój ma także Pilica, która jest dopływem Wisły.
Pomiędzy Wyżyną Krakowsko-Częstochowską a Wyżyną Kielecko-Sandomierską znajduje się szerokie obniżenie terenu zwane Niecką
Nidziańską. Południowa jej część zbudowana jest z margli i gipsów gdzieniegdzie pokrytych gipsami. W skałach gipsowych wykształciły
się formy krasu podziemnego i powierzchniowego, których duże skupisko występuje w Skorocicach koło Buska Zdroju. Busko Zdrój jest
jednym z licznych uzdrowisk jakie powstały na tym obszarze dzięki bogatym zasobom wód mineralnych. Środkową część Niecki
Nidziańskiej zajmuje rzeka Nida, stanowiąca lewy dopływ Wisły.
Dalej w kierunku północno wschodnim rozpościera się Wyżyna Kielecko-Sandomierska. Najwyższą jej częścią są Góry Świętokrzyskie
sfałdowane i wypiętrzone w czasie kaledońskich i hercyńskich ruchów górotwórczych. Najwyższym pasmem są Łysogóry zbudowane z
kambryjskich piaskowców kwarcytowych, których kulminacją jest Łysica wznosząca się 612m n.p.m. Na stokach Łysicy i Łysej Góry
znajdują się rozległe gołoborza. Są to rumowiska skalne powstałe w procesie zamarzania i rozmarzania wody w szczelinach. Pozostałe
pasma o kopulastych wierzchołkach i bardzo łagodnych stokach zbudowane są z wapieni, piaskowców i zlepieńców. Wapienie
wykorzystywane są jako surowiec w zlokalizowanej w tym rejonie cementowni, która przez ich eksploatacje zagraża przyrodzie Gór
Świętokrzyskich a szczególnie zachowanym fragmentom naturalnych zbiorowisk leśnych. Południowa część Wyżyny
Kielecko-Sandomierskiej ma odmienny charakter. Rzeźba tego terenu jest mniej urozmaicona niż w Górach Świętokrzyskich. Pokrywa ją
gruba warstwa lessu na której wykształciły się czarnoziemy oraz gleby brunatne. Żyzne gleby oraz dogodne warunki klimatyczne a w
szczególności długość okresu wegetacyjnego trwająca 220dni sprzyjają rozwojowi rolnictwa. Uprawiana jest pszenica, buraki cukrowe,
rzepak i tytoń. Rozwinięte jest także warzywnictwo i sadownictwo. Na Wyżynie Kielecko-Sandomierskiej występuje wiele atrakcji
turystycznych. Niedaleko Chęcin znajduje się krasowa jaskinia Raj, której szata naciekowa należy do najciekawszych w Polsce. Chętnie
odwiedzane są również ruiny zamku w Chęcinach oraz stary kamieniołom wapieni „Kadzielnia” koło Kielc.
Na wschód od Wyżyny Kielecko-Sandomierskiej między Zawichostem a Puławami znajduje się przełomowy odcinek Wisły
oddzielający ją od Wyżyny Lubelskiej i Roztocza. Wyżyna Lubelska zbudowana jest z wapieni i margli pokrytych miejscami lessem,
którego miąższość w niektórych miejscach sięga 30m. W lessie, który jest mało odporną na czynniki zewnętrzne skałą wytworzyły się
liczne wąwozy zaliczane do najbardziej malowniczych w Europie. Najwięcej występuje w okolicach Kazimierza Dolnego i Kraśnika.
Rzeźba terenu ma charakter falisty, tworzą go liczne doliny rzeczne rozdzielające jakby powierzchnię wyżyny na łagodne garby
wysokości 200-300m. n.p.m. Największymi rzekami są Wieprz i Bystrzyca, których doliny są najszersze. Na podłożu lessowym
wytworzyły się czarnoziemy i gleby brunatne natomiast na wapieniach powstały rędziny. Dzięki nim region ten należy do najważniejszych
w kraju. Uprawiane są tu gatunki roślin o wysokich wymaganiach glebowych takie jak pszenica, buraki cukrowe, tytoń i chmiel. Grunty
orne stanowią duży odsetek ogólnej powierzchni Wyżyny Lubelskiej. Jedynie na Roztoczu zachowały się większe kompleksy leśne
chronione Roztoczańskim Parkiem Narodowym. W krajobrazie regionu Roztocze zaznacza się jako wał o urozmaiconej rzeźbie terenu,
którego wysokość dochodzi do 390m n.p.m. Specyfiką tego terenu są powstałe w korytach rzek na bardziej odpornych skałach progi
skalne tworzące wodospady zwane szumami. Najbardziej malownicze są szumy na Tanwi. Głównym miastem wyżyny jest Lublin, będący
ośrodkiem naukowym i kulturalny. Często odwiedzane przez turystów są również Zamość i Kazimierz Dolny.
www.edudu.pl - filmy edukacyjne on-line
Powered by TCPDF (www.tcpdf.org)
Strona 2/2