Publikacja darmowa

Rejent * rok 9 * nr 5(97)
maj 1999 r.
Wiesław Sługiewicz
Problematyka wpisu wspólników spółki cywilnej
do księgi wieczystej
Problematyka spółki cywilnej była przedmiotem ożywionej dyskusji w
doktrynie prawa oraz bogatego orzecznictwa Sądu Najwyższego. W szczególności przyczyną dyskusji stał się ten rodzaj spółki po wejściu w życie
ustawy z dnia 23 grudnia 1988 r. o działalności gospodarczej (Dz.U. Nr
41, poz. 324 ze zm., zwanej dalej u.d.g.) oraz ustawy z dnia 24 maja 1989 r.
o rozpoznawaniu przez sądy spraw gospodarczych (Dz.U. Nr 33, poz. 175
ze zm.).
Powstanie ogromnej ilości podmiotów gospodarczych w ostatnich latach (w tym i spółek cywilnych) świadczy o wadze poruszanego problemu
tak dla samych wspólników, jak i ich ewentualnych kontrahentów. W związku
z tym warto rozważyć, w oparciu o istniejące regulacje, sposób dokonywania wpisów w działach II ksiąg wieczystych oraz ustanawiania hipotek
z udziałem osób powiązanych stosunkiem spółki cywilnej.
Zasadą polskiego prawa cywilnego jest to, że za zobowiązania osoby
(fizycznej lub prawnej) odpowiada całym swym majątkiem zarówno obecnym, jak i przyszłym tylko ta osoba. Rozumieć przez to należy, iż inne
osoby nie odpowiadająza zobowiązania zaciągnięte przez kogoś innego we
własnym imieniu i na własną rzecz 1 .
1
Z. R a d w a ń s k i , Zobowiązania - część ogólna, Warszawa 1995, § 2: n.b. 51, 56-59;
A.G. H a r 1 a, Jeden za wszystkich, wszyscy.... Prawo i Podatki, [w:] Prawo i Gospodarka z dnia
6-8.03.1998 r., s. 4; T. W i ś n i c w s k i, [w:] G. B i c n i c k, H. C i c p t a, St. D m o w s k i, J. G u d o w s k i . K . K o ł a k o w s k i , M . S y c h o w i c z , T . Wi śn i c w s k i,C. Ż u ł a w s k a, Ko/ne"tarz do kodeksu cywilnego. Księga Ul. Zobowiązania. Warszawa 1996,1.1, tezy 17-20 doart. 353.
69
Wiesław Slugiewicz
W przepisach art. 366-378 k.c. mowa jest o specyficznym powiązaniu
pomiędzy osobami. Wynika z nich m.in. to, że kilku dłużników może być
zobowiązanych w ten sposób, że wierzyciel może żądać całości lub części
świadczenia, np. zapłaty od wszystkich dłużników łącznie, od kilku z nich
lub od każdego z osobna, a zaspokojenie wierzyciela przez któregokolwiek
z dłużników zwalnia pozostałych (solidarność dłużników). Wszyscy dłużnicy solidarni pozostają zobowiązani, aż do zupełnego zaspokojenia wierzyciela. Kilku wierzycieli może być uprawnionych w ten sposób, że dłużnik może spełnić całe świadczenie do rąk jednego z nich, a przez zaspokojenie
któregokolwiek z wierzycieli, dług wygasa względem wszystkich (solidarność wierzycieli).
Dłużnik może spełnić świadczenie, według swego wyboru, do rąk któregokolwiek z wierzycieli solidarnych. Jednakże w razie wytoczenia powództwa przez jednego z wierzycieli, dłużnik powinien spełnić świadczenie do jego rąk. Według art. 369 k.c., zobowiązanie jest solidarne, jeżeli
to wynika z:
- ustawy lub
- czynności prawnej.
Zasadą jest więc to, że jeżeli umowa albo ustawa wyraźnie tego nie
przewidują powiązanie osób uczestniczących w obrocie nie jest oparte na
solidarności tak po stronie wierzycieli, jak i dłużników. Wtedy należy oceniać
pozycję takich osób w świetle przepisów art. 379-383 k.c. Jednakże jeżeli
kilka osób zaciągnęło zobowiązanie dotyczące ich wspólnego mienia, są one
zobowiązane solidarnie, chyba że umówiono się inaczej (art. 370 k.c.). Jest
to ważne z punktu widzenia obrotu domniemanie, podyktowane oczywiście
dążeniem do zapewnienia jego bezpieczeństwa. W przypadku spółki cywilnej odpowiedzialność wspólników reguluje dodatkowo przepis art. 864 k.c.,
który przesądza, że za zobowiązania spółki wspólnicy odpowiedzialni są
solidarnie. Nie wyklucza się - według niektórych przedstawicieli doktryny
- w takiej sytuacji, iż wspólnicy w umowie z kontrahentem skutecznie
zastrzegą (art. 353 k.c.), iż za zobowiązania spółki można będzie poszukiwać zaspokojenia tylko ze wspólnego majątku wspólników2. Wydaje się,
2
70
T. W i ś n i e w s k i , [w:] Komentarz do kodeksu cywilnego ..., t. 2 oraz 20 do art. 353.
Problematyka wpisu wspólników spółki cywilnej do księgi wieczystej
że jest to jednak wielce dyskusyjny pogląd, a jego raczej nieliczni zwolennicy wypowiadają go ze znaczną ostrożnością. Oponenci stoją na stanowisku, że przepis art. 864 k.c. literalnie nie uzasadnia go w żadnym razie.
Ewentualne jego forsowanie odbywać by się mogło raczej wbrew tej normie i wymagałoby szczególnie głębokiego uzasadnienia, co przekracza ramy
niniejszego opracowania.
W literaturze podkreśla się natomiast, że art. 864 k.c. ma charakter
bezwzględnie obowiązujący i wobec tego jego modyfikacja w drodze czynności prawnej jest wykluczona. Zakłada się też, że odpowiedzialność solidarna dotyczy tylko majątków odrębnych wspólników. Natomiast odpowiedzialność majątkiem spółki jest odpowiedzialnością łączną 3 .
W uzasadnieniu uchwały z dnia 28 stycznia 1993 r. SN wywiódł4,
powołując się także na przepis art. 778 k.p.c., iż przed wejściem w życie
zmiany kodeksu postępowania cywilnego, dokonanego ustawą z dnia 24
maja 1989 r. o rozpoznawaniu przez sądy spraw gospodarczych (Dz.U. Nr
33, poz. 175 - art. 6 pkt 3), brak zdolności sądowej spółek cywilnych nie
był kwestionowany; spółki te bowiem nie mają osobowości prawnej i nie
mieszczą się w żadnej kategorii jednostek wymienionych w art. 64 § 2
k.p.c., tak w jego uprzednim, jak i aktualnym brzmieniu. Nie mają też
„własnego" majątku, gdyż chodzi tu o współwłasność wszystkich wspólników, mającą charakter łączny (art. 863 k.c.). Tak więc - zdaniem SN stronami i uczestnikami procesów oraz innych postępowań sądowych
dotyczących spóiek cywilnych mogli być wyłącznie wspólnicy5. Podzielić należy także łączące się z tym ściśle stanowisko zawarte w uchwale SN
z dnia 27 maja 1993 r.6, wskazujące, że z przepisów tytułu XXXI księgi
trzeciej kodeksu cywilnego, a w szczególności z unormowań zawartych w
art. 861-863 k.c., wynika, że wspólny majątek wspólników jest majątkiem odrębnym od nie wchodzących w jego skład majątków poszczególnych wspólników. W skład tego majątku wchodzą własność i inne prawa
majątkowe wniesione do spółki lub też uzyskane dla spółki w czasie jej
3
J . G u d o w s k i , [w:] Komentarz do kodeksu cywilnego..., t. 1 i 2 do art. 864.
III CZP 168/92, OSNCP 1993, nr 6, poz. 106.
5
Wyrok SN z dnia 10.05.1996 r. I PRN 63/95, OSNAP 1996, nr 23, poz. 355; wyrok SN z
dnia 6.02.1997 r. I PKN 77/96, OSNAP 1997, nr 18, poz. 340.
6
III CZP 61/93, OSNCP 1994, nr 1, poz. 7; zob. K. G ó r n i c z, Glosa, Rejent 1994, nr 1, s.
59 i nast.
4
71
Wiesław Slugiewicz
trwania, łącznie ze środkami pieniężnymi i wierzytelnościami. Każdy
wspólnik - zdaniem SN - ma we wspólnym majątku swój „udział", ale nie
stanowi on żadnej określonej części wspólnego majątku i wspólnik nie
może tym udziałem dysponować (art. 863 k.c.). Ta zasada wspólności łącznej
utrzymuje wyodrębnienie majątku wspólnego i jego niepodzielność, co
sprzyja osiągnięciu wspólnego celu ustalonego w umowie spółki.
Z przepisu art. 860 § 1 i 864 k.c. wynika, iż przez umowę spółki cywilnej
wspólnicy zobowiązują się dążyć do osiągnięcia wspólnego celu gospodarczego przez działanie w sposób oznaczony, w szczególności przez wniesienie wkładów, a za zobowiązania spółki wspólnicy odpowiedzialni są
solidarnie. Jest więc de iure dviii prowadzona przez samych wspólników,
działających w imieniu własnym i na własny rachunek7. To wspólnicy są
w sferze stosunków zewnętrznych podmiotami praw i obowiązków.
Przepis art. 863 § 1-3 k.c. wskazuje, że ustawodawca przyjął, iż majątek wspólny wspólników takiej spółki stanowi współwłasność wspólników w rozumieniu art. 196 § 1 in fine i 2 zd. 1 k.c., tj. współwłasność
łączną którą regulują przepisy dotyczące stosunków, z których ona wynika.
W szczególności więc w czasie trwania spółki wierzyciel wspólnika nie
może żądać zaspokojenia z jego udziału we wspólnym majątku, wspólników ani z udziału w poszczególnych składnikach tego majątku, albowiem
jest to współwłasność złożona z udziałów, ale bez określenia ich wielkości8.
Przepis art. 865 § 2 zd. 1 k.c. stanowi, że każdy wspólnik może bez
uprzedniej uchwały wspólników prowadzić sprawy, które nie przekraczają
zakresu zwykłych czynności spółki. Wynika z niego więc a contrario, iż
do dokonania czynności przekraczającej zwykły zarząd majątkiem wspólnym konieczna jest uchwała wspólników. W konsekwencji przyjąć należy,
iż stroną każdej umowy są wszyscy wspólnicy powiązani stosunkiem spółki cywilnej. W wypadku więc niewywiązywania się z podjętych zobowiązań zarówno w pozwie, jak i tytule egzekucyjnym muszą zostać wymienieni z imienia, nazwiska wraz ze wskazaniem wspólności ustawowej, którą
się sami związali dla osiągnięcia celu gospodarczego. Jeżeli są właścicielami nieruchomości, to ww. uregulowania pozwalają stwierdzić jednoznacznie, że ustawodawca konsekwentnie przyjął jednolitą konstrukcję opisu
7
72
Por. uchwałę SN z dnia 26 stycznia 1996 r. 111 CZP II1/95, OSNIC 1996, nr 5, poz. 63.
Problematyka wpisu wspólników spółki cywilnej do księgi wieczystej
wspólników tak w prawie materialnym, jak i procesowym cywilnym, w tym
na gruncie wieczystoksięgowym.
Jednakże wszelkie wątpliwości w zakresie współodpowiedzialności,
jeżeli powstaną między stronami, rozstrzyga proces sądowy o zasądzenie
konkretnej kwoty. Gdy dłużnik uchyla się od dobrowolnego spełnienia
świadczenia, przysługuje wierzycielowi przewidziane przez prawo postępowanie rozpoznawcze (proces) i egzekucyjne. Stanowisko to jest dodatkowo uzasadnione - moim zdaniem - treścią powołanego wcześniej przepisu art. 778 k.p.c. W postanowieniu z dnia 27 września 1994 r. SA w Łodzi
wyraził pogląd9, że przepis ten ustanawia jedynie zakres egzekucji z majątku spółki dla zaspokojenia wierzytelności, jaka istnieje wobec jednego
tylko lub kilku wspólników. Stwierdza więc, że dochodzona wierzytelność
musi istnieć wobec spółki (czyli - jak mówi przepis - wobec wszystkich
wspólników). Innymi słowy, znaczenie przepisu art. 778 k.p.c. polega na
tym, że pozwala on prowadzić egzekucję ze wspólnego majątku wspólników tylko w celu zaspokojenia zobowiązań spółki.
Z przepisu art. 75 u.k.w.h. wynika, że zaspokojenie wierzyciela hipotecznego z nieruchomości następuje według przepisów o sądowym postępowaniu egzekucyjnym, a umowa przeciwna jest bezwzględnie nieważna.
W związku z tym, w wypadku dokonywania wpisu do działu II księgi
wieczystej osób (fizycznych lub prawnych) należy mieć na względzie, że
chodzi o właścicieli (lub inne osoby dysponujące prawem wpisanym do
księgi wieczystej, a mogącym być przedmiotem obciążenia hipotecznego
- a r t . 65 ust. 3 oraz4 u.k.w.h.) jako potencjalnych dłużników, przeciwko
którym może być w przyszłości wszczęte postępowanie egzekucyjne i to
nawet w sytuacji, gdyby w tej samej księdze nie został w ogóle dokonany
wpis hipoteki. Ten ostatni ma więc charakter następczy. Wynika to z art.
34 u.k.w.h., który stanowi, iż wpis może nastąpić, gdy osoba, której prawo
ma być wpisem dotknięte, jest lub zostaje jednocześnie wpisana do księgi
wieczystej jako uprawniona oraz że do ujawnienia właściciela wystarcza,
aby następstwo prawne po osobie wpisanej jako właściciel zostało wykazane odpowiednimi dokumentami.
W tej sytuacji, siłą rzeczy, niejako potencjalnie pośredni wpływ na
dokonywanie wpisu w dziale II księgi wieczystej będzie musiał mieć prze-
73
Wiesław Slugiewicz
pis art. 778 k.p.c., który stanowi, iż do egzekucji ze wspólnego majątku
wspólników spółki prawa cywilnego konieczny jest tytuł egzekucyjny
wydany przeciwko wszystkim wspólnikom.
System prawa - przynajmniej w ujęciu teoretycznym - stanowi układ
całościowy (kompleks, całość będącą jednością zbiór) złożony z elementów (norm) i posiadający wewnętrzną strukturę (zróżnicowanie hierarchiczne, niesprzeczność, oddziaływanie korelatywne, powiązanie, uporządkowanie)10. Skoro więc wpisy w dziale IV każdej księgi mają zabezpieczać
interesy wierzycieli hipotecznych, a ich przymusowa realizacja możliwa
jest w zasadzie tylko na drodze egzekucji, to w przypadku skierowania jej
do nieruchomości nasuwa się wniosek, że powinna zachodzić tożsamość
określania w pozwie oraz wyroku stron procesu) w szczególności pozwanych wspólników spółki cywilnej (z wpisem tych osób do księgi wieczystej
w dziale II. Przemawiają za tym ww. cechy systemu prawnego, zwłaszcza
że zarówno egzekucja, jak i instytucja ksiąg wieczystych czy też chociażby
konstrukcja prawna dóbr osobistych zaliczane są do tej samej gałęzi prawa
cywilnego11.
Przepis § 17 ust. 1 i 2 rozporządzenia Ministra Sprawiedliwości z dnia
18 marca 1992 r. w sprawie wykonania przepisów ustawy o księgach
wieczystych i hipotece (Dz.U. Nr 29, poz. 128 ze zm.; zwane dalej rozp.
wyk.) stwierdza, że uprawnionego w księdze wieczystej (pomijam Skarb
Państwa oraz gminę) określa się według następujących danych:
• osoby prawne - przez wskazanie ich nazwy (oznaczenia) i siedziby,
• osoby fizyczne - przez wskazanie imienia (imion), nazwiska i imion
rodziców.
Jeżeli prawo przysługuje kilku osobom wspólnie, wymienia się wtedy
we wpisie udział każdego ze współuprawnionych, a w wypadku wspólności, w której udziały nie są oznaczone - rodzaj tej wspólności. Przepis
rozporządzenia jest więc całkowicie spójny z art. 778 k.p.c. Ich zestawienie
nasuwa wniosek, że należy określać jako stronę procesu o zapłatę, a więc
także wpisywanych do działu II księgi wieczystej wspólników jako współwłaścicieli przez wymienienie imion, nazwisk oraz stosunku spółki cywil10
P. W i n c z o r c k , [ w : ] J . Ko w a l s ki, W. L a m e n t o w i cz,P. W i n c z o r c k , Teoria państwa i prawa, Warszawa 1983, s. 125-126 oraz 139-150.
5, s. 58-60.
74
Problematyka wpisu wspólników spółki cywilnej do księgi wieczystej
nej (współuczestnictwo jednolite). W ten sposób prawo procesowe służy
urzeczywistnieniu norm materialnoprawnych.
W wyroku z dnia 9 czerwca 1994 r. SA w Gdańsku wyrażony został
pogląd 12 , iż skoro spółka cywilna prowadzona w formie przedsiębiorstwa
jest w istocie działalnością samych wspólników i tworzy ścisłą więź osób,
to nie ma możliwości innej jej identyfikacji niż przez dobra osobiste wspólników, czyli ich nazwiska. I tylko na tej drodze można osiągnąć status
niepowtarzalności oznaczenia spółki cywilnej, a tym samym stwierdzić, iż
pojawia się jakieś jej dobro osobiste, które podlega ochronie. Skoro dobro
osobiste osób fizycznych „nie wytwarza się" w toku ich aktywności (ono
już jest), to zaopatrzenie spółki dodatkowo wyróżnikiem „Troć" nie jest
dobrem osobistym i nie stanowi zatem żadnego wyróżnika rozpatrywanego
na tej płaszczyźnie i nie doznaje żadnej ochrony prawnej jako dobra osobiste, nie wchodząc w ogóle w sferę prawa podmiotowego osobowości.
Takie stanowisko może budzić wątpliwości. Istnieje bowiem możliwość
uczestniczenia przez te same osoby w różnych spółkach cywilnych, nawet
w tych samych stanach osobowych. Żaden bezwzględnie obowiązujący
przepis ustawy nie stoi temu na przeszkodzie (art. 3531 k.c.). Ponadto mogą
również pojawiać się jednocześnie różne reżimy współwłasności łącznej,
tj. gdy wspólnikami są wyłącznie albo m.in. małżonkowie.
Skoro w myśl uchwały SN z dnia 27 maja 1993 r. majątek wspólników,
związanych stosunkiem wynikającym z umowy spółki cywilnej, jest wyodrębniony od innego majątku danego wspólnika, to należy przyjąć konsekwentnie, iż tak samo musi być wyodrębniony od majątku wniesionego
do innej spółki cywilnej, przy czym skład osobowy wspólników (taki sam
jak w pierwszej spółce albo całkowicie inny) jest w tej sytuacji z jurydycznego punktu widzenia obojętny13.
W wyroku z dnia 14 grudnia 1990 r. Sąd Najwyższy zajął całkowicie
odmienne stanowisko niż SA w Gdańsku14. Uznał bowiem, że nazwa (firma) przedsiębiorstwa prowadzonego w formie spółki prawa cywilnego
stanowi dobro osobiste wspólników (art. 23 k.c.), podlegające ochronie
stosownie do art. 24 k.c. Swoje stanowisko uzasadnił tym, że spółka prawa
12
1 ACr 267/94, OSA 1994, nr 11, poz. 66.
14
1 CR 529/90, OSNCP 1992, nr 7-8, poz. 136.
75
Wiesław Slugiewicz
cywilnego nie ma osobowości prawnej i nie może być podmiotem praw i
obowiązków z zakresu prawa cywilnego. Nie znajdują do niej odpowiedniego zastosowania przepisy o ochronie dóbr osobistych (art. 43 k.c.).
Jednakże między spółką a wspólnikami istnieje ścisła wewnętrzna więź, na
zewnątrz zaś w imieniu spółki występują wspólnicy. Działalność gospodarcza prowadzona przez spółkę w formie przedsiębiorstwa jest działalnością
samych wspólników. Na szczególną uwagę zasługuje to, iż SN podkreślił,
że nazwa, która identyfikuje przedsiębiorstwo w obrocie prawnym i stanowi jakby jego „nazwisko", jest nazwą obejmującą istotną sferę osobistej
działalności wspólników. Nazwa (firma) przedsiębiorstwa prowadzonego
w formie spółki prawa cywilnego stanowi zatem dobro osobiste wspólników (art. 23 k.c.), podlegające ochronie stosownie do art. 24 k.c.
Postępowanie wieczystoksięgowe odznacza się swoistymi odrębnościami. Warto więc przy rozstrzyganiu problematyki z nim związanej zwrócić
uwagę na przykładowo powołane stanowiska orzecznictwa i doktryny, które
umożliwiają trafną interpretację jej uregulowań. Celem przepisów prawa
rzeczowego jest zapewnienie pewności obrotu nieruchomościami. Tworzenie zbyt licznych, nieuzasadnionych społecznie i gospodarczo wyjątków od
reguł ustanowionych w podstawowych aktach prawnych z zakresu prawa
rzeczowego (kodeks cywilny, ustawa o księgach wieczystych i hipotece,
ustawa o własności lokali) osłabia pewność obrotu, stabilność i spójność
systemu prawa. Bezpieczeństwo obrotu prawnego jest elementem, który musi być brany pod uwagę zarówno przy stanowieniu, jak i przy
wykładni prawa15. Przyjmuje się, że zasadą jest to, iż przepisy prawa
rzeczowego są normami bezwzględnie obowiązującymi (normami iuris
cogentis). Każda więc czynność prawna naruszająca takie przepisy byłaby,
jako sprzeczna z prawem, bezwzględnie nieważna (art. 58 § 1 k.c.)16.
Postępowanie wieczystoksięgowe należy uznać za szczególny rodzaj postępowania nieprocesowego. Jego naczelną zasadą jest zasada pewności
obrotu prawnego ( art. 1 u.k.w.h.). Ujmuje się ją jako kanon, wyrazem
którego jest zgodność stanu prawnego ujawnionego w księdze wieczystej z rzeczywistym stanem prawnym, oraz opowiada się za tym, iż jest
15
Uzasadnienie uchwały Trybunału Konstytucyjnego z dnia 29.01.1997 r. W 6/96, Rejent
1997, nr 2, s. 151 i 158.
16
J . I g n a t o w i c z , Komentarz do ustawy o własności lokali, Warszawa 1995, t. 3 do art. 1.
76
Problematyka wpisu wspólników spółki cywilnej do księgi wieczystej
to zarazem główna dyrektywa interpretacyjna w postępowaniu wieczystoksięgowym, wyłączająca możliwość wykładni utrudniającej osiągnięcie
tego celu17.
Identyfikacja majątku wspólnego wspólników ma więc z punktu widzenia ich potencjalnych kontrahentów zasadnicze znaczenie, zważywszy, iż
księgi wieczyste sąjawne i nie można zasłaniać się nieznajomością wpisów
w księdze wieczystej (art. 2 u.k.w.h.). Ponadto uwzględnić należy, iż w
szczególności wagę wpisu do księgi wieczystej podkreśla m. in. przepis art.
3 ust. 1 u.k.w.h., który stanowi, iż domniemywa się, że prawo jawne z księgi
wieczystej jest wpisane zgodnie z rzeczywistym stanem prawnym. Podstawową funkcją ksiąg wieczystych jest bowiem ustalenie stanu prawnego
nieruchomości18. Ustawodawca w ten sposób zapewnia kontrahentom właścicieli lub użytkowników wieczystych odpowiednio wysoki poziom bezpieczeństwa obrotu. Przywiązuje jednakże bardzo duże znaczenie do wpisu
do księgi. Jego podejście cechuje formalizm. Dowodem na to jest instytucja
rękojmi wiary publicznej ksiąg wieczystych, która umożliwia nabycie prawa
od osoby wpisanej jako uprawniona, choć w rzeczywistości tak nie jest (art.
5-9 u.k.w.h.). Takie podejście służyć ma zapewnieniu zaufania osób trzecich do treści ksiąg wieczystych, a więc także sprzyjać poczuciu bezpieczeństwa prawnego. W literaturze podniesiony został argument, że nawet
w najlepiej funkcjonującym systemie ksiąg wieczystych mogą pojawiać się
sytuacje, w których wpisy pozostają w sprzeczności w rzeczywistym stanem prawnym, co powoduje poważne zagrożenie interesów kontrahentów
osób wpisanych19. Zwalczaniu tego zagrożenia służy powództwo o uzgodnienie treści księgi wieczystej z rzeczywistym stanem prawnym (art. 10 ust.
1 i 2 u.k.w.h.) oraz zobligowanie sądu wieczystoksięgowego do działania
z urzędu (art. 57 ust. 1 i 2 u.k.w.h. w zw. z art. 8 u.k.w.h. ).
W doktrynie spotkać można rozbieżne stanowiska co do konieczności
powoływania obok wspólników nazwy i siedziby spółki cywilnej. Według
pierwszego poglądu, przepisy kodeksu cywilnego - w przeciwieństwie do
kodeksu handlowego - nie przewidują żadnych formalnych wymagań co do
t. 4 do art. 49.
18
A . S z p u n a r , Roszczenie o uzgodnienie treści księgi wieczystej z rzeczywistym stanem
prawym, Rejent 1997, nr 12, s. 12.
77
Wiesław Slugiewicz
oznaczenia spółki cywilnej. W konsekwencji przyjęcie jakiejś nazwy jest
zupełnie bez znaczenia, a w związku z tym nie powinna być wpisywana
do księgi wieczystej obok samych wspólników20. Z drugiego poglądu wynika zupełnie inne zapatrywanie. Możliwość identyfikacji spółki ma zasadnicze znaczenie dla wykonania zobowiązań, w szczególności w drodze
przymusowej egzekucji sądowej świadczenia. Podstawowym kryterium identyfikacji podmiotu gospodarczego, jest właśnie jego nazwa. Po uchwaleniu
u.d.g. praktyka życia gospodarczego, w ślad za art. 12 tej ustawy, zazwyczaj dostosowywała się do konieczności określania w umowie spółki cywilnej nazwy i siedziby (należyta staranność). Według tego stanowiska, jest
to niezbędne z punktu widzenia zasady pewności w obrocie profesjonalnym
i służyć ma zapewnieniu bezpieczeństwa obrotu i pewności stosunków
prawnych. Określenie siedziby spółki (stosowanie art. 41 k.c. per analogiom) ma wtedy znaczenie, gdy prowadzi ona działalność w wielu różnych
miejscowościach - art. 30 i 33 k.p.c. Zarówno siedziba spółki, miejsce
prowadzenia działalności gospodarczej, jak i nazwa podlegają ujawnieniu
w ewidencji działalności gospodarczej21.
Z ustawy o działalności gospodarczej (oraz k.c.) wynika, iż spółkę cywilną powołuje się w celu prowadzenia działalności gospodarczej22. W
swoich przepisach u.d.g. wyraźnie wychodzi naprzeciw u.k.w.h., wskazując, w jaki sposób powinna następować identyfikacja podmiotów gospodarczych. Działalnością gospodarczą w rozumieniu tej ustawy jest działalność
wytwórcza, budowlana, handlowa i usługowa, prowadzona w celach zarobkowych i na własny rachunek podmiotu prowadzącego taką działalność.
Podmiotem prowadzącym działalność gospodarczą zwanym dalej „przedsiębiorcą", może być osoba fizyczna, osoba prawna, a także jednostka
organizacyjna nie mająca osobowości prawnej, utworzona zgodnie z przepisami prawa, jeżeli jej przedmiot działania obejmuje prowadzenie działalności gospodarczej (art. 2 ust. 1 i 2). Podjęcie działalności gospodarczej
przez osoby fizyczne (jednostki organizacyjne nie mające osobowości
prawnej) obligatoryjnie podlega, z zastrzeżeniem art. 9-11, zgłoszeniu do
M
E. D r o z d, [w:] E.D r o z d, A. OI c s z k o, Hipoteka w praktyce, Poznań-Kluczbork 1995,
s. 103-105; A. O I cs z ko, Księgi wieczyste..., poz. 37,s. 156-158.
21
W. K. u b a 1 a, K. K u b a 1 a, Umowa spółki cywilnej, Warszawa 1998, s. 42-53.
22
Uchwała SN z dnia 26 stycznia 1996 r. III CZP 111/95, OSNIC 1996, nr 5, poz. 63.
78
Problematyka wpisu wspólników spółki cywilnej do księgi wieczystej
ewidencji działalności gospodarczej, zwanej dalej „ewidencją" (art. 8 ust.
1 z zastrzeżeniem art. 9 i 10).
Wydaje się więc, że należy opowiedzieć się, uwzględniając w szczególności wyrok SN w sprawie I CR 529/90, raczej za drugim z przedstawionych poglądów doktryny. Możliwość identyfikacji poszczególnych podmiotów gospodarczych, przewidziana w u.d.g., nie może nie mieć wpływu
na bezpieczeństwo obrotu. Podzielić wprawdzie trzeba poglądy reprezentantów pierwszego powołanego stanowiska, że z punktu widzenia kodeksu
cywilnego istnienie bądź też nie nazwy (firmy) nie ma znaczenia dla bytu
tego stosunku prawnego. Ustawodawca nie zaliczył ich po prostu do essentialia negotii umowy spółki cywilnej. Sam fakt powołania instytucji rejestracji podmiotów gospodarczych oraz zakreślenie minimum danych podlegających ujawnieniu pozwalają uznać jednak za ratio legis u.d.g.
gwarantowanie minimum bezpieczeństwa i pewności obrotu prawnego w
ten właśnie sposób. Jest to więc założenie wspólne (cel) dla obu ustaw, tj.
u.d.g. oraz u.k.w.h. Trzeba w tym miejscu zwrócić uwagę także na to, że
każda spółka cywilna jest zarazem podmiotem gospodarczym (arg. ex art.
860 § 1 k.c. oraz art. 1 i 2 u.d.g.) i tym samym podlega powinnościom
wynikającym z art. 12 u.d.g.23 Wspólnikom oczywiście nie można wbrew
ich woli, jeżeli ustawa nie nakłada takiej konieczności, narzucać obowiązku
nadania nazwy (firmy) spółce cywilnej, którą stworzyli, zwłaszcza jeżeli
sami uprzednio tego nie uczynili. Wydaje się jednak, że z regulacji art. 12
u.d.g. wynika jednak obowiązek-jako minimum warunków koniecznych
do rejestracji - nadania nazwy (oznaczenia) spółce cywilnej. Przepis art.
12 ust. 2 u.d.g. poprzez użycie słowa „lub" zawiera konstrukcję klasycznej
alternatywy. Spółka powinna być oznaczona na zewnątrz, a przejawiać się
winno to przez zwięzłe określenie rodzaju prowadzonej działalności gospodarczej, zawierając:
- nazwę (firmę) lub
- imię i nazwisko przedsiębiorcy albo oba elementy łącznie, tj.
- nazwę (firmę) oraz imię i nazwisko przedsiębiorcy.
W związku z tym trzeba przyjąć, że identyfikacja spółki cywilnej dla
zapewnienia wymogów bezpieczeństwa prawnogospodarczego także wy-
23
B. M y s z k a , Status prawny spółki cywilnej w świetle orzecznictwa. Przegląd Sądowy
1994, nr 6, s. 20 i nast.
79
Wiesław Slugiewicz
maga zawsze wskazania w zamieszczonym w dziale II wpisie w księdze
wieczystej:
• wspólników: osoby fizyczne - z imienia (imion) i nazwiska oraz imion
rodziców,
• osoby prawne - z nazwy i siedziby (spółka może grupować osoby
fizyczne i prawne)24,
• stosunku spółki cywilnej oraz jej pełnej nazwy, pod jaką została zarejestrowana, np. Przedsiębiorstwo Handlowo-Produkcyjne „Feniks" spółka cywilna,
• siedziby - miejsca położenia zakładu, w którym prowadzi się działalność gospodarczą (w....; por. też odpowiednio art. 52 ust. I i 53 u.k.w.h.).
Podkreślić trzeba, że identyfikacja spółki w sposób ww. prowadzi do
określenia miejsca jej działalności, które zazwyczaj jest inne aniżeli miejsca zamieszkania (siedziba) wspólników. W szczególności konieczność
wyodrębnienia majątku spółki cywilnej pojawia się, gdy wspólnikami są
wyłącznie małżonkowie pozostający we wspólności majątkowej, którzy
wnoszą nieruchomość objętą tą wspólnością do spółki. Jak już wyżej zostało
stwierdzone, majątek spółki jest wyodrębniony od majątku wspólników.
Powstają tym samym w przypadku małżonków dwa całkowicie różne majątki
objęte współwłasnością łączną (art. 196 § 1 k.c.), stworzone przez ten sam
skład osobowy. Powoduje to zmianę zasad odpowiedzialności za długi
zarówno każdego z małżonków, jak i za długi wspólne, które nie są długami
powstałymi w ramach spółki. Za długi spółki wspólnicy odpowiadają całym
swoim majątkiem (małżonkowie - wspólnym i odrębnymi), natomiast ich
długi nie mogą być zaspokajane z majątku spółki (arg. ex art. 863 § 3 k.c.).
Przychylić się więc należy w takiej właśnie sytuacji do poglądu A. Oleszki,
że wniesienie nieruchomości objętej wspólnością ustawową małżeńską do
spółki cywilnej powinno być traktowane na równi z przeniesieniem własności nieruchomości, w rozumieniu art. 158 k.c., oraz że zmianie powinien
ulec dotąd istniejący wpis w dziale II księgi wieczystej, ale nie co do osób
wspólników, tylko właśnie co do rodzaju współwłasności łącznej (§ 17 ust.
2 rozp. wyk.). Winni być explicite wymienieni jako wspólnicy konkretnej
spółki cywilnej w miejsce małżeńskiej wspólności ustawowej25. Nie istnieją
24
L. S t c c k i, [w:] Kodeks cywilny z komentarzem, pod red. J. Winiarza, Warszawa 1980, t.
3 do art. 860.
21
A. O I c s z k o, Księgi wieczyste..., poz. 109, s. 330-334.
80
Problematyka wpisu wspólników spółki cywilnej do księgi wieczystej
żadne racjonalne przyczyny (w tym ustawowe), aby w sposób odmienny
podchodzić do spółek cywilnych tworzonych w innych (niemałżeńskich lub
mieszanych) składach osobowych.
Takie podejście nie ma na celu pozostawania w opozycji do kodeksowej
konstrukcji spółki cywilnej. Nie można bowiem w żaden sposób zmienić
faktu, że podmiotem prawnym i tak pozostają wszyscy wspólnicy łącznie.
Ma to istotne znaczenie m.in. z punktu widzenia badania podstaw przy
dokonywaniu wpisów poszczególnych typów hipotek.
Z przepisu art. 65 ust. 1 ustawy z dnia 6 lipca 1982 r. o księgach
wieczystych i hipotece (Dz.U. Nr 19, poz. 147 ze zm., zwanej dalej u.k.w.h.),
będącym niejako definicjąustawowąhipoteki, wynika, że w celu zabezpieczenia oznaczonej wierzytelności można nieruchomość obciążyć prawem,
na mocy którego wierzyciel może dochodzić zaspokojenia z nieruchomości
bez względu na to, czyją stała się własnością i z pierwszeństwem przed
wierzycielami osobistymi właściciela nieruchomości. Hipoteka służy zabezpieczeniu wyłącznie wierzytelności pieniężnych i może być wyrażona
tylko w oznaczonej sumie pieniężnej (art. 68 u.k.w.h.). Jest to tzw. hipoteka
zwykła. Jak wiadomo, może też przyjąć postać hipoteki kaucyjnej, gdy
chodzi o zabezpieczenie wierzytelności o wysokości nie ustalonej. W takiej
sytuacji chodzi o zabezpieczenie interesu wierzyciela przez zakreślenie
górnej granicy odpowiedzialności do wysokości oznaczonej sumy pieniężnej. Zabezpiecza się także w ten sposób odsetki oraz koszty postępowania
mieszczące się w sumie wymienionej we wpisie hipoteki, a ponad tę sumę
dłużnik rzeczowy, nie będący osobistym, nie odpowiada (art. 104 u.k.w.h.).
W ten sposób można zabezpieczać zarówno już istniejące wierzytelności,
jak i mogące powstać dopiero w przyszłości (art. 102 ust. 1 i 2 u.k.w.h.).
Ze względu na sposób powstania, hipoteki dzieli się na:
- umowne (art. 244 § 1 oraz 245 § 1 i 2 k.c. w zw. z art. 32 ust. 1
u.k.w.h.)
- przymusowe (art. 109 ust. 1 u.k.w.h.) oraz
- ustawowe (art. 34 i 35 ustawy z dnia 29 sierpnia 1997 r. - Ordynacja
podatkowa, Dz.U. Nr 97, poz. 926).
W wypadku hipoteki umownej podstawą do wpisu jest umowa stron, z
tym że w formie aktu notarialnego oświadczenie woli składają wspólnicy
81
Wiesław Slugiewicz
spółki cywilnej jako dłużnicy26. Natomiast hipoteką przymusową wpisuje
się na podstawie tytułu wykonawczego, a ustawową na podstawie decyzji.
Dokumenty te winny obejmować dłużników jako wspólników powiązanych stosunkiem spółki cywilnej stosownie do treści art. 778 k.p.c.
W konsekwencji stroną umowy kredytowej będą zawsze wszyscy wspólnicy, choćby zawarta była przez ich przedstawiciela (art. 95 § 1 i 2 k.c.).
Ustanowienie hipoteki jest przewidziane w takiej umowie jako warunek
sine qua non uruchomienia kredytu. Następuje to w formie aktu notarialnego zawierającego jednostronne oświadczenia woli dłużników-wspólników (art. 244 § 1 k.c., 245 § 1 i 2 k.c. oraz art. 32 ust. 1 i 33 u.k.w.h.).
W związku z tym powinni być ujęci w akcie notarialnym identycznie jak
figurują wpisani w dziale II księgi wieczystej prowadzonej dla nieruchomości mającej stać się przedmiotem obciążenia hipotecznego. Zwrócić też
trzeba uwagę na to, że ustanowienie hipoteki jest odrębną od umowy kredytowej czynnością prawną rozporządzającą o charakterze dwustronnym,
a więc także zazwyczaj czynnością przekraczającą zwykły zarząd majątkiem spółki (art. 865 § 2 zd. 1 a contrario k.c.). Podkreślić przy tym należy,
że hipoteka ma charakter akcesoryjny, tzn. że nie może istnieć bez wierzytelności, którą zabezpiecza (art. 65 ust. 1 i 94 u.k.w.h.). Konstrukcja hipoteki kaucyjnej (art. 102 ust. 1 i 2 oraz 105 u.k.w.h.) nie zmienia istoty
rzeczy. Z tego powodu w akcie notarialnym, w którym zawarte zostało
oświadczenie woli dłużników o ustanowieniu hipoteki, musi być dokładnie
opisana jako causa umowa kredytowa, powołująca co najmniej:
• treść księgi wieczystej, w której dłużnicy figurują wpisani jako wspólnicy w dziale II,
• wszystkie strony (w tym wykazanie zazwyczaj przez opisanie uchwały wspólników, pełnomocnictw osób powołujących się na działanie za bank
itp.),
• kwotę i warunki udzielenia kredytu,
• rodzaj (zwykła albo kaucyjna) oraz kwotę hipoteki wraz z odsetkami,
26
Z dniem 21.05.1999 r. weszła w życic ustawa z dnia 9.04.1999 r. o zmianie ustawy o
Bankowym Funduszu Gwarancyjnym (Dz.U. Nr 40, poz. 399), która przywróciła - poprzez nowelizację art. 95 prawa bankowego - wyjątkową możliwość dokonywania wpisu hipotek obciążających prawo własności nieruchomości na podstawie dokumentu bankowego.
82
Problematyka wpisu wspólników spółki cywilnej do księgi wieczystej
• przeznaczenie kredytu (z uwagi na możliwość skorzystania z ulgowej
opłaty od wpisu, a nawet całkowitego zwolnienia od niej w niektórych
wypadkach27.
Ponadto stawający dłużnicy, ustanawiając hipotekę, winni stwierdzić
explicite, iż działają jako wspólnicy konkretnej spółki cywilnej. Stąd pojawia się konieczność identyfikacji spółki cywilnej w sposób wyżej wskazany, w celu zapobieżenia ewentualnemu uchylaniu się od wywiązywania
się z przyjętych zobowiązań przez jej wspólników, utrudnianiu, a nawet
uniemożliwianiu egzekucji. Jest to wartość sama w sobie, której w gospodarce rynkowej przecenić nie sposób.
27
Rozporządzenie Ministra Sprawiedliwości z dnia 30 czerwca 1998 r. w sprawie określenia
ulgowych stawek opłat sądowych oraz zwolnień od tych opłat w sprawach o zabezpieczenie należności z tytułu udzielanych przez banki kredytów, pożyczek pieniężnych, gwarancji bankowych i
poręczeń (Dz.U. Nr 87, poz. 554).
83