RECENZJA KSIĄŻKI W£ODZIMIERZA REMBISZA

WiR 3-2009_ok.qxd
9/25/09
9:35 AM
Page 141
WIEΠI ROLNICTWO, NR 3 (144) 2009
JOANNA WIŒNIEWSKA1
RECENZJA KSI¥¯KI W£ODZIMIERZA REMBISZA
„MIKROEKONOMICZNE PODSTAWY WZROSTU
DOCHODÓW PRODUCENTÓW ROLNYCH”2
W recenzowanej pracy podjêto niezmiernie istotn¹ problematykê dochodów rolniczych w gospodarce rynkowej. Najbardziej aktualne wyniki krajowych badañ z zakresu omawianej tematyki stanowi kilka pozycji literaturowych o empiryczno-deskryptywnym charakterze [Idczak 2001, Zegar 2004,
2008, Leszczyñska 2007]. Prezentowan¹ ksi¹¿kê wyró¿nia wœród znanych
polskiemu czytelnikowi pozycji podejœcie teoretyczne do analizy warunków
wzrostu dochodowoœci gospodarstw rolnych. W zwi¹zku z tym stanowi ona
istotny autorski wk³ad w teoriê wzrostu dochodów rolniczych.
Celem omawianej pracy jest wskazanie podstawowych czynników i zale¿noœci, które maj¹ wp³yw na dochód producentów rolnych. Ksi¹¿ka sk³ada
siê z czterech rozdzia³ów oraz wstêpu. Pierwszy rozdzia³ pracy stanowi
wprowadzenie do mikroekonomicznej analizy dochodów w rolnictwie. Zosta³y w nim przedstawione popytowe ograniczenia wp³ywaj¹ce na mo¿liwoœci wzrostu dochodów producentów rolnych. Autor dowodzi, ¿e w warunkach równowagi rynkowej producenci rolni nie mog¹ liczyæ na wzrost dochodów ani przez podnoszenie cen sprzeda¿y, ani przez wzrost produkcji.
Bariera popytu dotyczy zarówno konsumentów dóbr finalnych, jak i przetwórców surowca rolniczego. Dalej omawia wp³yw wsparcia cenowego
i bezpoœredniego na dochody i efektywnoœæ producentów rolnych.
W drugim rozdziale rozwa¿ane s¹ czynniki technologiczne i ich wp³yw na
wzrost dochodów producentów rolnych w warunkach równowagi producenta i ograniczeñ popytowych. Autor prowadzi analizê zmian cen produktów
1 Autorka jest pracownikiem naukowym Uniwersytetu Przyrodniczego w Poznaniu (e-mail: [email protected]).
2 W. Rembisz, 2007: Mikroekonomiczne podstawy wzrostu dochodów producentów rolnych. Vizja
Press & IT, Warszawa, s. 186.
141
WiR 3-2009_ok.qxd
9/25/09
9:35 AM
Page 142
rolniczych i udzia³u wydatków na produkty rolnicze w wydatkach konsumenta. Opisuje proces optymalizacji nak³adów czynników produkcji i podzia³u ich wynagrodzenia. Wprowadza pojêcie kapita³u ludzkiego i œledzi jego znaczenie dla wynagrodzenia czynnika pracy. Analizuje popyt i poda¿ na
czynniki wytwórcze oraz sposób kszta³towania siê ich cen. Bada, czy udzia³
¿ywnoœci w wydatkach konsumentów i ceny dóbr rolno-¿ywnoœciowych maj¹ znaczenie dla wynagrodzenia czynników zaanga¿owanych do ich wytworzenia. Na podstawie analizy roli oszczêdnoœci i inwestycji w podnoszeniu
wydajnoœci pracy buduje d³ugookresowe modele wzrostu, przechodz¹c na
koñcu do analizy wzrostu dochodów producentów rolnych w warunkach niezmiennoœci czynników wytwórczych.
W trzecim rozdziale autor rozpatruje czynniki zmian dochodów producentów rolnych w warunkach równowagi konkurencyjnej. Przyjmuje za³o¿enia,
dotycz¹ce warunków rynkowych – konkurencji doskona³ej. Poszukuje i analizuje czynniki endogenne, uznaj¹c za takie wszystkie zale¿ne od dzia³añ
producenta, oraz egzogenne, okreœlone jako niezale¿ne od jego decyzji.
Identyfikuje przyczyny wp³ywaj¹ce na wynagrodzenie czynnika pracy.
Wskazuje na efektywnoœæ produkcji, jako uwarunkowanie wewnêtrzne, oraz
na op³acalnoœæ produkcji, uwarunkowanej zewnêtrznie cenami i ich relacjami. Bada zale¿noœæ miêdzy elastycznoœci¹ popytu na produkty rolne a wysokoœci¹ przychodów producentów rolnych. Podejmuje kwestiê Ÿród³a wzrostu
przychodów producentów rolnych i ich wp³ywu na dobrobyt konsumentów.
Analizuje zale¿noœci miêdzy tempem wzrostu przychodów i kosztów wytwarzania oraz skutki dla producentów rolnych, konsumentów i podatników,
wynikaj¹ce z przyjêcia formu³y kosztowej, jako podstawy stanowienia cen
rolnych.
W czwartym i zarazem ostatnim rozdziale autor analizuje mikroekonomiczne podstawy zarz¹dzania ryzykiem, jako sposób ochrony dochodów rolniczych. Opisuje Ÿród³a ryzyka rynkowego przedsiêbiorcy rolnego sprzedaj¹cego i kupuj¹cego dobra i us³ugi na rynku. Omawia zjawisko niepewnoœci
przychodów oraz sposób zachowania producenta w warunkach ryzyka cenowego. Œledzi sposób kalkulowania oczekiwanej ceny sprzeda¿y oraz wra¿liwoœæ dochodów producentów rolnych na zmiany cen skupu. Przedstawia
mechanizm ubezpieczenia ryzyka cenowego i strategie na rynku terminowym.
W recenzowanej pracy zosta³y postawione tezy dotycz¹ce warunków
wzrostu dochodów producentów rolnych w gospodarce rynkowej. Punkt
wyjœcia rozwa¿añ stanowi brak mo¿liwoœci wp³ywu producenta na cenê dóbr
rolno-¿ywnoœciowych, od których zale¿y jego dochód. Przyjêto klasyczne
kryterium wzrostu na drodze redukcji czynnika pracy, zwiêkszenia wydajnoœci pracy oraz iloœci kapita³u. Autor stawia g³ówn¹ tezê pracy, i¿ jedyn¹ drog¹ wzrostu dochodów producentów rolnych jest poprawa efektywnoœci wytwarzania, w tym przede wszystkim poprawa wydajnoœci pracy w warunkach
ograniczonych mo¿liwoœci wzrostu wolumenu produkcji globalnej
[s. 11]. Interpretuje kolejno tezy o:
142
WiR 3-2009_ok.qxd
9/25/09
9:35 AM
Page 143
– koniecznoœci zmniejszenia zatrudnienia w skali ca³ego rolnictwa,
– potrzebie wzrostu produkcji i udzia³u w rynku rolnym pojedynczego producenta rolnego poprzez koncentracjê produkcji,
– wzroœcie znaczenia kapita³u ludzkiego jako czynnika rozwoju i wzrostu
efektywnoœci producenta rolnego (profesjonalizacji i specjalizacji zawodu
rolnika),
– potrzebie zarz¹dzania ryzykiem cenowym w celu stabilizacji i poprawy
sytuacji dochodowej producentów rolnych,
– braku przymusu poprawy wydajnoœci pracy, jako Ÿród³a wzrostu wynagrodzenia czynnika pracy w warunkach instytucjonalnego wsparcia dochodów, oraz stratach podatnika i konsumenta, wynikaj¹cych z podtrzymywania cen rolnych,
– zale¿noœci dochodu rolniczego od ceny produktów rolniczych i stosowanych technologii (a nie na odwrót, co oznacza powrót do kosztowej formu³y stanowienia ceny),
– mo¿liwoœci wzrostu dochodów z tytu³u przyrostu cen jedynie na drodze
zwiêkszania wartoœci u¿ytkowej produktów rolno-¿ywnoœciowych,
– potrzebie wewnêtrznej akumulacji oszczêdnoœci i inwestycji w gospodarstwie rolnym, kszta³tuj¹cych wzrost wydajnoœci pracy jako podstawy
wzrostu dochodów,
– wzroœcie ceny czynnika pracy w gospodarstwach rolnych indukowanym
przez zwiêkszanie dochodów w pozosta³ych dzia³ach gospodarki narodowej i zasadê parytetu dochodowego.
Autor ksi¹¿ki podj¹³ siê interpretacji wielu wa¿nych tez, dotycz¹cych dochodowoœci gospodarstw rolnych na gruncie zaawansowanego i nowoczesnego rozumowania mikroekonomicznego. Przyjêty cel pracy ma szczególny
sens i znaczenie w okresie przemian gospodarczych i poszukiwania rozwi¹zañ w transformacji polskiego rolnictwa. Tezy zawarte w pracy s¹ w wiêkszoœci zgodne z innymi koncepcjami i badaniami traktuj¹cymi o kszta³towaniu siê dochodów rolniczych, m.in. analizuj¹cymi Ÿród³a dochodów, przyczyny ich zró¿nicowania, relatywnego spadku czy te¿ znaczenia dla rozwoju rolnictwa i gospodarki narodowej. Wiele spoœród postawionych tez ma
charakter nowatorski i otwieraj¹cy nowe obszary poszukiwañ. S¹ to g³ównie
tezy dotycz¹ce mikroekonomicznych czynników wzrostu dochodów gospodarstw rolnych w warunkach konkurencji doskona³ej i zmiennoœci cen, na
któr¹ producenci rolni nie maj¹ wp³ywu.
Autor zrealizowa³ postawiony w pracy cel. Dokona³ gruntownej analizy
mikroekonomicznych podstaw wzrostu dochodów producentów rolnych, pocz¹wszy od analizy popytu konsumenta, popytu produkcyjnego przetwórców, rynku produktów rolno-¿ywnoœciowych, interwencjonizmu rynkowego,
producenta w warunkach równowagi i konkurencji doskona³ej, produkcyjnoœci i wynagrodzenia czynników wytwórczych, poda¿y i popytu na czynniki
wytwórcze, a skoñczywszy na podstawach ryzyka cenowego. Meritum poszczególnych czêœci pracy jest uzasadnione celem, jaki za³o¿y³ autor. Struktura ksi¹¿ki jest spójna i logiczna, rozdzia³y objêtoœciowo odpowiednie.
143
WiR 3-2009_ok.qxd
9/25/09
9:35 AM
Page 144
Szkoda, ¿e treœæ ksi¹¿ki nie zosta³a podsumowana choæby krótkimi wnioskami z przeprowadzonego rozumowania oraz wskazaniami co do kierunków
dalszych badañ.
Na pocz¹tku pracy nie sprecyzowano pojêcia producenta rolnego i dochodów. W jednym z przypisów w ostatnim rozdziale pojawia siê informacja
o poszerzeniu zakresu stosowanej w pracy kategorii producenta rolnego
o przedsiêbiorstwa skupu i przechowalnictwa oraz przetwórców surowców
rolniczych na potrzeby dalszych rozwa¿añ problemu ryzyka rynkowego
[s. 138]. W literaturze przedmiotu brakuje powszechnie przyjêtej i uporz¹dkowanej terminologii, w tym zakresie wystêpuje du¿e zró¿nicowanie: gospodarstwo rolne, gospodarstwo ch³opskie, domowe gospodarstwo rolnicze, rodzinne gospodarstwo rolne, gospodarstwo domowe u¿ytkuj¹ce gospodarstwo
rolne, indywidualne gospodarstwo rolne. W sytuacji wystêpowania zró¿nicowanego nazewnictwa i braku jednolitej definicji producenta rolnego brak
okreœlenia poddanego analizie podmiotu gospodarczego mo¿e stanowiæ w¹tpliwoœæ dla czytelnika mniej zaznajomionego z problematyk¹ roln¹.
We wstêpie autor zaznacza, ¿e wnioskowanie mog³oby równie dobrze dotyczyæ innych producentów, by nie trac¹c ogólnoœci, wyodrêbnia bardziej
charakterystyczne zwi¹zki i zale¿noœci odnosz¹ce siê do kategorii producentów rolnych [s. 5]. Miêdzy innymi okreœla wa¿n¹ dla rozwa¿añ kwestiê wynagrodzenia czynnika pracy w gospodarstwie rolnym, kszta³towan¹ endogennie, jako wielkoœæ resztowa [s. 106]. Nie analizuje jednak kwestii wystêpowania d³ugofalowej tendencji utrzymywania dochodu realnego na poziomie minimalnej egzystencji czy te¿ mo¿liwoœci uzupe³niania dochodu i znaczenia samozaopatrzenia w gospodarstwach rolnych. Doprecyzowanie stosowanego w podjêtych badaniach pojêcia dochodu wp³ynê³oby korzystnie na
pog³êbienie zakresu teoretycznej analizy uwzglêdniaj¹cej w wiêkszym stopniu specyfikê dochodu gospodarstwa rolnego. Dlatego na wstêpie warto by³oby precyzyjniej scharakteryzowaæ podmiot i przedmiot przeprowadzonego
rozumowania.
W zwi¹zku z powy¿szym zakres podjêtych zagadnieñ nie wyczerpuje ca³kowicie podstaw wzrostu dochodów gospodarstw rolnych. Zabrak³o kilku
znacz¹cych dla gospodarstw rolnych kryteriów wzrostu dochodów rolniczych. Po pierwsze nie podjêto wyodrêbnionej analizy ekonomicznego znaczenia czynnika ziemi i zwi¹zanych z ni¹ agrarnych warunków gospodarowania, a szczególnie wa¿nych dla gospodarstwa rolnego kategorii popytu
i poda¿y ziemi rolniczej. Po drugie w dokonanej analizie czynników wytwórczych nie zinterpretowano prawa malej¹cej krañcowej produktywnoœci
nak³adów, w tym znaczenia renty gruntowej i renty ekonomicznej z pozosta³ych nak³adów produkcyjnych dla rolnika, jako w³aœciciela œrodków produkcji i wytwórcy. Czynniki wa¿ne zw³aszcza w warunkach konkurencji doskona³ej, gdzie producent rolny nie ma wp³ywu na wysokoœæ ceny rynkowej
sprzedawanych produktów i wykorzystywanych do ich wytworzenia zasobów produkcyjnych. Obie kategorie, tzn. produktywnoœæ poszczególnych
area³ów ziemi w sensie fizycznym oraz krañcowy utarg z produktów ziemi,
144
WiR 3-2009_ok.qxd
9/25/09
9:35 AM
Page 145
wp³ywaj¹ na zró¿nicowanie cen ziemi oraz stawek renty gruntowej, a tym samym dochodów gospodarstw rolnych.
W analizie przyjêto ogólne za³o¿enie sta³ych efektów skali produkcji i zerowych zysków w d³ugim okresie. W rozwa¿aniach dotycz¹cych koncentracji produkcji i zmian strukturalnych w rolnictwie za³o¿ony warunek constans ogranicza rozpoznanie istotnych barier i Ÿróde³ wzrostu dochodów rolniczych w d³ugim okresie. Uniemo¿liwia szersze wnioskowanie na temat genezy akumulacji,
inwestycji i postêpu technologicznego w gospodarstwie rolnym. Z kolei w analizie mikroekonomicznych podstaw ryzyka cenowego uznano, ¿e jedynym ryzykiem, jakie dotyczy producenta rolnego, jest ryzyko cenowe. Warto uzupe³niæ
rozwa¿ania dotycz¹ce ryzyka gospodarczego, jakie ponosi producent rolny, o inne istotne kategorie, które nie wystêpuj¹ w pozarolniczych sektorach. Jest to ryzyko zwi¹zane z biologiczn¹ natur¹ prowadzonej dzia³alnoœci gospodarczej i instytucjonalne, uzale¿nione od zmiennoœci powszechnych na rynku produktów
rolno-¿ywnoœciowych dzia³añ interwencyjnych.
W pracy zbudowano autorski model analityczny, objaœniaj¹cy podstawowe zwi¹zki i zale¿noœci, które maj¹ wp³yw na zmiany dochodów producentów rolnych. Model ma charakter teoretyczno-poznawczy. Rozumowanie jest
prowadzone na podstawie przyjmowanych za³o¿eñ, które s¹ dowodzone lub
przywo³ywane z literatury. Procesy, uwarunkowania i zale¿noœci ekonomiczne wyjaœniane i dowodzone s¹ za pomoc¹ wyprowadzonych wzorów i formu³ analitycznych. Autor opar³ ogólny model na zasadach czystej logiki
i podejœcia abstrakcyjnego. Wykorzysta³ najnowsze teorie i osi¹gniêcia œwiatowej mikroekonomii. Przedstawiony model stanowi nowoczesne ujêcie, w
znacznym stopniu uzupe³niaj¹ce i poszerzaj¹ce tradycyjn¹ analizê
w ekonomice rolnictwa. S³u¿y potwierdzeniu uniwersalizmu postawionych
w pracy tez, dotycz¹cych Ÿróde³ wzrostu dochodów gospodarstw rolnych.
Autor zaznacza we wstêpie, i¿ rozwa¿ania prowadzone s¹ w nurcie ekonomii pozytywnej, której celem jest obiektywna analiza czynników i zale¿noœci kszta³tuj¹cych dochody producentów rolnych. Autor nie unikn¹³ formu³owania postulatów i ocen, szczególnie dotycz¹cych polityki ekonomicznej [ss. 30, 95, 126, 141, 150]. Rozwa¿ania mikroekonomiczne przeplataj¹ siê z makroekonomicznymi. Percepcjê modelu utrudniaj¹ nieco niedoci¹gniêcia, polegaj¹ce na braku lub b³êdnym objaœnieniu zmiennych w niektórych wzorach i formu³ach [ss. 14, 16, 35, 40, 65, 75, 110, 113].
Strona edytorska ksi¹¿ki jest doœæ nieprzychylna czytelnikowi. Opuszczono w spisie literatury wiele pozycji wydawniczych, na które autor powo³uje
siê w treœci [ss. 22, 27, 35, 48, 78, 82, 116, 118, 148]. Poza tym w spisie
literatury nie zawsze zachowano porz¹dek alfabetyczny. Edycjê znamionuj¹
liczne literówki [ss. 9, 10, 29, 34, 46, 110, 119, 120, 122, 128, 137, 151, 170,
174]. Skromna oprawa graficzna oraz wymienione niedoci¹gniêcia wydawnicze utrudniaj¹ odbiór ksi¹¿ki przez mniej wprawnego czytelnika, nie
umniejszaj¹c jednak¿e jej zawartoœci merytorycznej.
Podsumowuj¹c, nale¿y stwierdziæ, i¿ do r¹k polskiego czytelnika trafi³a
po raz pierwszy ksi¹¿ka, w której sformu³owano ca³oœciowy model wykorzy145
WiR 3-2009_ok.qxd
9/25/09
9:35 AM
Page 146
stuj¹cy narzêdzia mikroekonomicznej analizy zachowania producenta, dotycz¹ca dyskusyjnego i niezmiernie aktualnego problemu wzrostu dochodów
rolniczych. Recenzowana praca stanowi milowy krok w badaniach z zakresu
teorii i ekonomiki rolnictwa. Ze wzglêdu na du¿¹ wartoœæ poznawcz¹ oraz
walory naukowe ksi¹¿ka jest rekomendowana teoretykom ekonomii i ekonomistom rolnym.
BIBLIOGRAFIA
Idczak J., 2001: Dochody rolnicze a polityka rozwoju regionalnego Unii Europejskiej.
WWSB, Poznañ.
Leszczyñska M., 2007: Zró¿nicowanie dochodów ludnoœci rolniczej i ich uwarunkowania.
WURZ, Rzeszów.
Zegar J.S., 2004: Dochody w strategii rozwoju rolnictwa (u progu integracji europejskiej).
IERiG¯, Warszawa.
Zegar J.S., 2008: Dochody w rolnictwie w okresie transformacji i integracji europejskiej.
IERiG¯, Warszawa.
146