Ustawa z dnia – Prawo nieletnich Uzasadnienie I Potrzeba nowej

Ustawa z dnia ... – Prawo nieletnich
Uzasadnienie
I
Potrzeba nowej regulacji dotyczącej spraw osób, które nie ukończyły 18 lat i
które weszły w konflikt z prawem lub powszechnie uznawanymi normami współŜycia
społecznego, wynika ze zmian w rzeczywistości społecznej, które nastąpiły od czasu
wejścia w Ŝycie ustawy z dnia 26 października 1982 r. - o postępowaniu w sprawach
nieletnich (Dz. U. 2002, Nr 11, poz. 109, ze zmianami).
Sytuacje, w których coraz młodsze osoby w czasami drastyczny sposób
naruszają
prawo,
sprawiedliwości
zmuszają
moŜliwości
ustawodawcę
adekwatnej
reakcji.
do
W
zapewnienia
ciągu
wymiarowi
ostatniej
dekady
systematycznie bowiem rosła przestępczość nieletnich. Według danych Ministerstwa
Spraw Wewnętrznych i Administracji (październik 2006) w połowie lat 90-tych
ubiegłego stulecia odsetek nieletnich sprawców w ogólnej liczbie sprawców czynów
zabronionych wynosił 5 procent, gdy tymczasem w pierwszej połowie 2006 roku
odsetek ten sięgnął juŜ 6,6 procent. Zwiększa się teŜ liczba czynów drastycznych,
szczególnie
bulwersujących
opinię
publiczną
i
naruszających
poczucie
bezpieczeństwa obywateli. Nieletni potrafią bowiem organizować się na wzór
dorosłych grup przestępczych. Rosnąca świadomość prawna i kładzenie akcentu na
sferę praw obywatelskich, w oderwaniu od obywatelskich obowiązków, rodzi w
nieletnich poczucie bezkarności.
Projekt Prawa nieletnich dąŜy do zracjonalizowania i uporządkowania kwestii
zapobiegania i zwalczania demoralizacji nieletnich, wychodząc równieŜ naprzeciw
uzasadnionym oczekiwaniom społecznym, które w ostatnim czasie w sposób
oczywisty ewoluują w kierunku zaostrzenia polityki oddziaływania na nieletnich a
przez to uczynienia tej polityki skuteczniejszą. Dla realizacji tego celu konieczne stało
się między innymi poszerzenie katalogu środków, dostępnych w procesie
przeciwdziałania demoralizacji nieletnich.
Ustawodawca zdecydował się nadać nowemu aktowi prawnemu dotyczącemu
problematyki nieletnich nazwę Prawo nieletnich zakładając, Ŝe ustawa ta będzie
kompleksową regulacją objętej nią problematyki (tzn. nie będzie ograniczać się
jedynie do przepisów postępowania względem nieletnich, ale regulować
szczegółowo
zasady
„odpowiedzialności”
nieletnich,
postępowanie
2
rozpoznawcze oraz postępowanie wykonawcze, z naciskiem na katalog praw i
obowiązków nieletnich), z nielicznymi jedynie i niezbędnymi odesłaniami do innych
ustaw.
ZałoŜenie
kompleksowej
regulacji
w
Prawie
nieletnich
problematyki
odpowiedzialności nieletnich w związku z ich negatywnymi zachowaniami w
kontekście norm prawnych i społecznych jest uzasadnione równieŜ w świetle
słusznej krytyki dotychczas obowiązującej ustawy o postępowaniu w sprawach
nieletnich. Głównym problemem przy stosowaniu wzmiankowanej ustawy była swego
rodzaju dwoistość postępowania z nieletnimi. Ustawa o postępowaniu w sprawach
nieletnich w art. 20 co do zasady odsyłała do postępowania nieprocesowego
regulowanego w ustawie z dnia 17 listopada 1964 r. - Kodeks postępowania
cywilnego (Dz. U. Nr 43, poz. 296, ze zmianami), w ograniczonym zakresie zaś – to
jest w postępowaniu poprawczym i przy czynnościach dowodowych Policji – do
ustawy z dnia 6 czerwca 1997 r. - Kodeks postępowania karnego (Dz. U. Nr 89, poz.
555, ze zmianami). UŜyta w szerokim zakresie technika legislacyjna polegającą na
odesłaniu do innych ustaw, ze wskazaniem, Ŝe przepisy, do których odsyła ustawa o
postępowaniu w sprawach nieletnich naleŜy stosować odpowiednio, skutkowała
niekiedy skomplikowaną metodologią stosowania przepisów. Podkreślenia wymaga
na przykład, Ŝe przy odesłaniu do postępowania nieprocesowego regulowanego w
KPC organ postępowania zmuszony był do dwustopniowego odpowiedniego
stosowania norm: najpierw odpowiednie zastosowanie miały przepisy trybu
nieprocesowego KPC, do którego odpowiednie zastosowanie mają przepisy trybu
procesowego KPC (art. 13 § 2 KPC). Budziło to liczne wątpliwości przy stosowaniu
tychŜe przepisów.
NaleŜy
nadto
podkreślić,
Ŝe
przepisy
cywilnego
postępowania
nieprocesowego w najmniejszym stopniu odpowiadają specyfice postępowania w
sprawach nieletnich. Przedmiotem postępowania w sprawach nieletnich jest bowiem
w przewaŜającej ilości przypadków ustalenie, z szerokim zastosowaniem czynności
podejmowanych przez sędziego rodzinnego i sąd z urzędu, czy nieletni dopuścił się
określonego czynu i dobranie adekwatnych środków reakcji na ten czyn. Nie ulega
więc wątpliwości, Ŝe właściwym modelem postępowania w takich sprawach są
rozwiązania zbliŜone konstrukcyjnie do postępowania karnego, którego funkcją jest
ustalenie sprawstwa i winy oskarŜonego i dobranie sprawiedliwej kary i środków
karnych, z zapewnieniem oskarŜonemu szerokiego prawa do obrony.
3
Modelowanie postępowania w sprawach nieletnich w oparciu o wzory
postępowania karnego ma pierwszorzędne znaczenie dla zapewnienia nieletniemu
nie mniejszych niŜ dorosłemu sprawcy przestępstw gwarancji procesowych.
Współczesne postępowanie karne, niezaleŜnie od prowadzonej przez Państwo
polityki karnej, ma przede wszystkim zapewnić uczciwy proces, w wyniku którego
zapadnie sprawiedliwe rozstrzygnięcie. Przenosząc ten model postępowania na
postępowanie w sprawach nieletnich, z niezbędnymi modyfikacjami, zapewnione
nieletniemu zostaje, Ŝe 1) wszechstronne, objęte precyzyjnymi ustawowymi rygorami
postępowanie dowodowe doprowadzi sąd do ustalenia stanu faktycznego zgodnego
z rzeczywistością, 2) dobrane zostaną adekwatne środki wychowawcze, 3) całe
postępowanie będzie mogło zostać poddane kontroli sądu wyŜszej instancji, 4) wyrok
w sprawie będzie mógł być w określonych przypadkach wzruszony w drodze
nadzwyczajnych środków zaskarŜenia.
Nieporozumieniem byłoby w związku z powyŜszym upatrywanie pogorszenia
sytuacji nieletniego w tym tylko, Ŝe zmienione zostają przepisy dotyczące
postępowania. Pojęcia zaostrzenia bądź złagodzenia odpowiedzialności nieletnich,
jeŜeli w ogóle stosować je pomimo ich niedookreśloności, dotyczyć mogą przede
wszystkim prawa materialnego, nie zaś przepisów procesowych, konstruowanych
celem zapewnienia reguł uczciwego procesu.
W Prawie nieletnich wprowadzone zostają regulacje, które spowodują
usprawnienie postępowania w sprawach nieletnich, szczególnie poprzez przyjęcie
jednolitej procedury rozpatrywania spraw nieletnich. Wyeliminowana zostaje w
postępowaniu
przed
sądem
wieloetapowość
postępowania
z
nieletnimi,
charakterystyczna dla ustawy o postępowaniu w sprawach nieletnich. Według
dotychczas
obowiązującej
ustawy
sędzia
rodzinny
prowadził
postępowanie
wyjaśniające, następnie zaś – juŜ jako sąd rodzinny – postępowanie opiekuńczo –
wychowawcze lub poprawcze, po czym następowało, znów prowadzone przez
sędziego rodzinnego postępowanie wykonawcze. Prawo nieletnich postępowanie
wyjaśniające powierza w zasadzie Policji, z wyjątkami dotyczącymi wykazywania
przez nieletniego przejawów demoralizacji innych niŜ popełnienie czynu
zabronionego, kiedy sądowi pozostawia decyzję czy i ewentualnie w jakim
zakresie Policja będzie prowadzić postępowanie wyjaśniające oraz czy w
przypadku
uzyskania
zawiadomienia
przez
sędziego
o
przejawach
demoralizacji nieletniego, sąd rozpozna sprawę we własnym zakresie. Ponadto
4
projekt ustala jednolite postępowanie sądowe (bez podziału na postępowanie
opiekuńczo-wychowawcze
Zaproponowane
w
i
projekcie
poprawcze)
ustawy
oraz
zmiany
postępowanie
w
stosunku
wykonawcze.
do
dotychczas
obowiązujących regulacji są zgodne z załoŜeniami naprawy polskiego sądownictwa
poprzez zapewnienie większej sprawności i efektywności orzekania w sprawach
nieletnich, jak równieŜ wykonywania prawomocnych orzeczeń.
Nadrzędnym celem Prawa nieletnich jest zapobieganie i zwalczanie
demoralizacji i przestępczości nieletnich. Art. 3 wskazuje jednocześnie, Ŝe w
sprawie nieletniego naleŜy kierować się przede wszystkim jego dobrem, dąŜąc
do wzbudzenia w nim poczucia odpowiedzialności za własne czyny i
wychowania go, uwzględniając stopień i przyczyny jego demoralizacji, a takŜe
poziom rozwoju psychicznego i fizycznego nieletniego, jego uzdolnienia,
skłonność do określonego zachowania oraz warunki wychowania nieletniego.
Podejmując wysiłki celem utrzymania bezpieczeństwa w społeczeństwie,
przepisy Prawa nieletnich zapewniają jednocześnie gwarancje konstytucyjne,
wartości i zasady zawarte między innymi w takich dokumentach jak Powszechna
Deklaracja Praw Człowieka, Konwencja o Prawach Dziecka, Wzorcowe Reguły
Minimum Narodów Zjednoczonych Dotyczące Wymiaru Sprawiedliwości wobec
nieletnich, Reguły Narodów dotyczące ochrony nieletnich pozbawionych wolności.
II
Prawo nieletnich to obszerny akt prawny, składający się z 3 działów, 31
rozdziałów, 290 artykułów. Struktura projektowanego aktu prawnego przedstawia się
następująco:
Dział I Przepisy wstępne
Rozdział 1 Zakres obowiązywania (art. 1 – 8)
Rozdział 2 Środki przeciwdziałania demoralizacji nieletnich (art. 9 – 20)
Rozdział 3 Orzeczenie umieszczenia w zakładzie poprawczym i kary
pozbawienia wolności (art. 21 - 22)
Dział II Postępowanie w sprawach nieletnich
Rozdział 4 Przepis ogólne o postępowaniu (art. 23 – 33)
Rozdział 5 Sąd (art. 34 – 43)
Rozdział 6 Strony (art. 44 – 45)
Rozdział 7 Nieletni (art. 46 – 52)
5
Rozdział 8 Obrońca, pełnomocnik i osoba godna zaufania powołana przez sąd
do pomocy nieletniemu (art. 53 – 58)
Rozdział 9 Pokrzywdzony (art. 59 – 63)
Rozdział 10 Przedstawiciel instytucji (art. 64 – 65)
Rozdział 11 Czynności procesowe i dowody (art. 66 – 76)
Rozdział 12 Zatrzymanie i środki zapobiegawcze (art. 77 - 91)
Rozdział 13 Poszukiwanie nieletniego (art. 92 – 94)
Rozdział 14 Kary porządkowe (art. 95 – 99)
Rozdział 15 Postępowanie wyjaśniające (art. 100 – 111)
Rozdział 16 Postępowanie przed sądem pierwszej instancji (art. 112 – 147)
Rozdział 17 Postępowanie odwoławcze (art. 148 - 174)
Rozdział 18 Nadzwyczajne środki zaskarŜenia (art. 175 – 180)
Rozdział 19 Odszkodowanie za niesłuszne wymierzenie kary albo orzeczenie
zakładu poprawczego lub skierowanie do odpowiedniej placówki (art. 181 –
188)
Rozdział 20 Koszty postępowania (art. 189 – 196)
Dział III Postępowanie wykonawcze
Rozdział 21 Przepisy ogólne o wykonywaniu orzeczeń (art. 197 – 207)
Rozdział 22 Wykonywanie orzeczonych środków (art. 208 – 225)
Rozdział 23 Wykonanie orzeczenia umieszczenia w zakładzie poprawczym i
kary pozbawienia wolności (art. 226 – 227)
Rozdział 24 Przepisy ogólne o organizacji ośrodków, placówek i zakładów, do
których kierowani są nieletni, schronisk dla nieletnich oraz policyjnych izb
dziecka (art. 228 – 239)
Rozdział 25 Przepisy dotyczące pobytu nieletnich w ośrodkach, placówkach,
zakładach i schroniskach dla nieletnich (art. 240 – 258)
Rozdział 26 Środki zapewnienia bezpieczeństwa w ośrodkach, placówkach,
zakładach poprawczych lub schroniskach dla nieletnich (art. 259 - 267)
Rozdział 27 Zatrudnianie nieletnich umieszczonych w zakładach poprawczych
lub schroniskach dla nieletnich (art. 268 – 271)
Rozdział 28 Zwalnianie nieletnich z zakładów poprawczych (art. 272 – 275)
Rozdział 29 Przepis karny (art. 276)
Rozdział 30 Zmiany w przepisach obowiązujących (art. 277 - 284)
Rozdział 31 Przepisy przejściowe i końcowe (art. 285 - 290)
6
III
Zakres podmiotowy stosowania Prawa nieletnich, określony w art. 1, został
zawęŜony w stosunku do funkcjonującego na gruncie ustawy o postępowaniu w
sprawach nieletnich.
Zgodnie z przyjętym rozwiązaniem pod pojęciem nieletniego rozumie się
osoby, które ukończyły lat 10, a nie ukończyły lat 18. Wyznaczenie, dotąd nie
określonej ustawowo, dolnej granicy nieletniości uzasadnione jest po pierwsze
zdolnością do pojmowania przez jednostkę w tym wieku znaczenia norm,
początkowo moralnych, a w miarę rozwoju takŜe innych, w tym prawnych i poczucia
odpowiedzialności za ich naruszenie, a po drugie obniŜeniem się wieku popełniania
czynów zabronionych. Doświadczenia psychologii wskazują, Ŝe charakterystyczny
dla większości dorosłych sposób rozumienia norm moralnych pojawia się stopniowo,
zaczyna dominować w myśleniu dzieci przeciętnie w wieku 9 lat (Dr Marian Olejnik,
Zakład Psychologii Rozwojowej i Wychowawczej Instytutu Psychologii Uniwersytetu
Jagiellońskiego Opinia dotycząca granicy wieku nieletniego, od której moŜna
oczekiwać zrozumienia norm moralnych). Dopiero bowiem od wskazanego wieku
dziecko moŜe rozumieć, Ŝe jest podmiotem określonych praw i obowiązków, a zatem
wtedy uzasadnione i celowe będzie podejmowanie prób interweniowania w proces
wychowawczy - przy załoŜeniu świadomego uczestniczenia w tym procesie poddanej
mu jednostki.
Ustalenie granicy wieku odpowiedzialności nieletnich na 10 latach ma na celu
zwiększenie stopnia pewności, Ŝe normy moralne są w nieletnich ugruntowane.
Uwzględniając okoliczność, Ŝe im młodszy nieletni, tym owa świadomość moŜe być
mniej rozwinięta, nie zachodzi uzasadniona potrzeba obniŜenia dolnej granicy
nieletniości poniŜej wskazanej normy wiekowej. Norma ta zawsze ma do pewnego
stopnia arbitralny charakter, co nie zmienia faktu, Ŝe zbytnie obniŜenie granicy
wiekowej dla nieletnich mogłoby doprowadzić do skutków sprzecznych z załoŜeniami
ustawy i demoralizować - zamiast wychowywać i przeciwdziałać demoralizacji.
Doświadczenia z praktyki orzeczniczej wskazują, Ŝe określenie dolnej granicy
wieku
nieletnich
nie
spowoduje
rozszerzenia
ilości
spraw
nieletnich
odpowiadających według przepisów Prawa nieletnich w porównaniu do
aktualnie obowiązującej w tym zakresie ustawy, gdzie brak określenia tej
granicy wieku odpowiedzialności doprowadzał do sytuacji, Ŝe postępowanie
7
wyjaśniające mogło być prowadzone nawet do kilkulatków w przypadku
zachowań, które mogły podpadać pod termin demoralizacja. Wskazanie dolnej
granicy wieku odpowiedzialności nieletniego ma zapobiec takim sytuacjom, Ŝe
postępowanie było prowadzone wobec dzieci młodszych niŜ 10 lat, kiedy
wskazane byłoby raczej objęcie całej rodziny nieletniego zarządzeniami sądu
opiekuńczego, niestosowanie jakichkolwiek środków wychowawczych wobec
nieletniego.
Za konieczne uznano natomiast obniŜenie wieku nieletniości w postępowaniu
wykonawczym z obecnie obowiązującego na gruncie ustawy o postępowaniu w
sprawach nieletnich w odniesieniu do wykonywania niektórych środków, w tym
orzeczenia o umieszczeniu w zakładzie poprawczym 21 lat do lat 18. Pozwoli to w
istocie zapobiec umieszczaniu nieletnich powyŜej 18 roku Ŝycia w zakładach
poprawczych z uwagi na niecelowość takich działań. Przebywanie w tym samym
zakładzie poprawczym nieletnich, których dzieli istotna na tym etapie rozwoju
człowieka róŜnica wieku, prowadzi do powaŜnych trudności we wdraŜaniu procesu
wychowawczego. Część nieletnich przebywających w zakładach poprawczych po
ukończeniu 18 lat, która ma za sobą pobyty w aresztach śledczych lub skazania
przez sądy karne (w okresie od 1 stycznia do 31 kwietnia 2003 r. doprowadzono do
zakładów poprawczych 271 osób, które ukończyły 18 lat, w tym 63 po pobycie w
areszcie śledczym, co stanowi ponad 23 %), dostarcza młodszym wychowankom
negatywnych
wzorów
postępowania,
dezorganizując
tym
samym
proces
wychowawczy. NaleŜy porzucić złudzenie, Ŝe skuteczna resocjalizacja w zakładzie
poprawczym moŜe dotyczyć wszystkich osób, które weszły w konflikt z prawem i
skoncentrować pracę na nieletnich dających większą nadzieję na skuteczne
oddziaływanie wychowawcze. Nie bez znaczenia pozostaje kwestia objęcia
nieletniego do 18 roku Ŝycia obowiązkiem szkolnym, co zwiększa pole moŜliwości
resocjalizacji równieŜ poprzez obowiązkowe kształcenie ogólne i zawodowe.
Zapobieganie negatywnemu wpływowi nieletnich powyŜej 18 roku Ŝycia na
młodszych nieletnich poprzez kumulowanie osób w wieku 18-21 lat w osobnych,
przeznaczonych dla nich zakładach, byłoby tworzeniem, obok zakładów karnych dla
młodocianych stosownie do przepisów ustawy z dnia 6 czerwca 1997 r. - Kodeks
karny wykonawczy (Dz. U. Nr 90, poz. 557, ze zmianami), zakładów poprawczych dla
pełnoletnich, wymagających zupełnie innych metod oddziaływania wychowawczego.
RównieŜ więc z takiego działania naleŜało zrezygnować, korelując moment wyjścia z
8
nieletniości na gruncie przepisów dotyczących nieletnich z chwilą osiągnięcia
pełnoletniości na gruncie prawa cywilnego (art. 10 § 1 ustawy z dnia 23 kwietnia
1964 r. - Kodeks cywilny, Dz. U. Nr 16, poz. 93, ze zmianami).
Celem uniknięcia ujemnych skutków obniŜenia granicy wieku w postępowaniu
wykonawczym przewidziano wyjątki pozwalające na przedłuŜenie w nich pobytu
nieletniego, który ukończył 18 lat (art.223 § 2 i 3) i który wyrazi na to zgodę. Chodzi o
otwarcie moŜliwości ukończenia nauki lub przygotowania zawodowego tym osobom,
które przekroczyły wiek nieletniości, a nie mogą kształcić się poza zakładem, istnieją
natomiast podstawy do postawienia pozytywnej prognozy odnośnie ich zachowania,
a one same wnoszą o pozostawienie ich w ośrodku, placówce lub zakładzie. Tego
rodzaju rozwiązanie wprowadzone zostało dla zapewnienia nieletnim, spełniającym
określone wymagania ustawowe, lepszych warunków do rozpoczęcia samodzielnego
Ŝycia. Podkreślenia wymaga jednak, Ŝe pozostanie w placówce po 18 roku Ŝycia
zaleŜy za kaŜdym razem od zgody nieletniego, niezaleŜnie od wymogu orzeczenia
sądu. Przemawia za tym nie tylko fakt uzyskania przez nieletniego pełnoletniości. Po
osiągnięciu 18 lat bowiem ustaje obowiązek szkolny (art. 15 ust. 1 ustawy z dnia 7
września 1991 r. o systemie oświaty – Dz. U. 2004, Nr 256, Poz. 2572, ze zmianami),
kontynuacja nauki musi więc opierać się na zasadzie dobrowolności. RównieŜ w
sytuacji, gdy stosowanie środka wychowawczego ustanie przed ukończeniem przez
nieletniego 18 lat, a jednocześnie w trakcie roku szkolnego, nieletni będzie mógł
dokończyć dany rok nauki w dotychczasowej szkole.
Ustalenie granic nieletniości na wiek między 10 a 18 rokiem Ŝycia nie odbiega
od aktualnych regulacji w innych państwach europejskich. W tej kwestii nie ma
jednolitych standardów (Instytut Wymiaru Sprawiedliwości Wymiar sprawiedliwości
wobec nieletnich w wybranych krajach, Warszawa 2006). Wiek 10 lat jako dolną
granicę odpowiedzialności nieletnich według szczególnych reguł przewidują porządki
prawne Anglii i Walii, Cypru, Szwajcarii, a z krajów pozaeuropejskich – między innymi
Australii. NiŜsza granica wieku przewidziana jest w Irlandii (7 lat) i Szkocji (8 lat),
nieco wyŜsza w Turcji (11 lat) i Holandii (12 lat), zaś znacząco wyŜsza w Austrii,
Bułgarii, Estonii, Hiszpanii, Lichtensteinie, Niemczech, Rosji, Rumunii, Słowenii,
Włoszech, na Białorusi, Litwie Łotwie, Malcie, Ukrainie i Węgrzech (14 lat) oraz w
Czechach, Danii, Finlandii, Szwecji, na Islandii i Słowacji (15 lat). Rozwiązanie
zaproponowane w Prawie nieletnich w zakresie dolnej granicy odpowiedzialności
9
nieletnich nie jest więc ani najsurowsze z praktykowanych, ani teŜ nie naleŜy do
najłagodniejszych.
W
obcych
systemach
prawnych
przyjmowane
są
róŜne
modele
odpowiedzialności nieletnich za czyny zabronione. W wielu krajach, podobnie jak w
Polsce, wprowadza się zupełnie odrębne regulacje w tym zakresie (Anglia i Walia,
Austria, Belgia, Czechy, Francja, Grecja od roku 2003, Hiszpania, Irlandia, Niemcy,
Szkocja, Szwajcaria, Szwecja). W innych (Białoruś, Estonia, Grecja do roku 2003,
Holandia, Litwa, Rosja, Słowenia, Ukraina) szczególne zasady odpowiedzialności
nieletnich zamieszczone są w kodeksach karnych i kodeksach postępowania
karnego. RóŜne rozwiązania w tym względzie wynikają po części z odmiennych
tradycji poszczególnych systemów prawnych, a po części z róŜnych uzasadnień
aksjologicznych formułowanych w tych kwestiach. Przyjęcie wybranej koncepcji
prawodawstwa nieletnich nie przekłada się jednak w prosty sposób na surowsze
bądź łagodniejsze podejście do odpowiedzialności nieletnich. W szczególności
oparcie reguł odpowiedzialności nieletnich na normach zawartych w kodeksie karnym
i kodeksie postępowania karnego nie musi oznaczać surowszego traktowania
nieletnich w porównaniu z systemami przewidującymi odrębne prawo nieletnich.
Prawo nieletnich nie zmienia w zasadniczy sposób obecnego stanu prawnego
w zakresie pociągania nieletnich do odpowiedzialności na zasadach określonych w
ustawie z dnia 6 czerwca 1997 r. - Kodeks karny (Dz. U. Nr 88, poz. 553, ze
zmianami) - art. 10 § 1 i 2 KK Nie bez znaczenia pozostaje fakt, Ŝe równolegle
prowadzone prace legislacyjne zmierzają do rozszerzenia katalogu przestępstw
objętych art. 10 § 2 KK, co wpłynie na szerszą moŜliwość stosowania tego przepisu
wobec nieletnich sprawców najgroźniejszych czynów zabronionych. Wprowadzono
niezbędne korekty przepisów art. 10 § 2 i 4 KK w celu ich dostosowania do
rozwiązań przyjętych w projekcie (poprzez eliminację z systemu środków
poprawczych, moŜliwość zastosowania względem nieletniego sprawcy czynu
zabronionego umieszczenia w zakładzie poprawczym do 18 roku Ŝycia i kary
pozbawienia wolności – art. 280)
Odpowiedzialność karną nieletni ponosi stosownie do art. 10 § 1 KK. po
ukończeniu 17 lat, choć Konwencja o prawach dziecka przewiduje status „dziecka”
dla człowieka, który nie ukończył lat 18, a zalecenia organizacji międzynarodowych
zmierzają do ustalenia wieku odpowiedzialności karnej od ukończenia lat 18 (np. XIX
Kongresu AIDP we wrześniu 2004 r.). Na utrzymaniu dotychczasowego rozwiązania
10
zawaŜyło nie tylko to, Ŝe rozwiązania legislacyjne w tym zakresie mają podłoŜe
kryminalno-polityczne, co sprawia, iŜ muszą one uwzględniać aktualne oczekiwania
większości polskiego społeczeństwa, domagającego się raczej zaostrzenia działań
podejmowanych wobec nieletnich. WaŜniejszą jest okoliczność, Ŝe w niemal
wszystkich krajach, w których nieograniczona odpowiedzialność karna zaczyna się z
chwilą ukończenia 18 lat, postępowanie wobec osób poniŜej tego wieku jest
szczególnym postępowaniem karnym, w przeciwieństwie do Polski, gdzie do
ukończenia lat 17, poza wyjątkami przewidzianym w Kodeksie karnym (art. 10 § 2
KK), nieletni jest podmiotem postępowania wychowawczego. Wbrew pozorom zatem
polskie rozwiązanie jest mniej represyjne w stosunku do nieletnich, niŜ postępowania
w wielu krajach, w których granicę dorosłości na gruncie prawa karnego przesunięto
do lat 18.
Nie ulega wątpliwości, Ŝe zaostrzeniem odpowiedzialności nieletnich w
stosunku do regulacji ustawy o postępowaniu w sprawach nieletnich jest
wprowadzona w art. 21 Prawa nieletnich moŜliwość orzeczenia kary pozbawienia
wolności łącznie
z umieszczeniem w zakładzie poprawczym. Ten środek
oddziaływania na nieletnich stanowi swego rodzaju łącznik między instrumentami
Kodeksu karnego a środkami wychowawczymi. Dotyczyć będzie sytuacji, gdy nieletni
powyŜej lat 13 dopuści się czynu z katalogu wskazanego w art. 10 § 2 KK, a nie
będą zachodzić warunki (ze względu na wiek nieletniego lub inne powody) do
postępowania z nieletnim jak ze sprawcą dorosłym. NaleŜy jednocześnie
podkreślić,
Ŝe
wiek
nieletniego
i
popełnienie
czynu
zabronionego
wymienionego w art. 10 § 2 KK nie są jedynymi przesłankami umoŜliwiającymi
wydanie orzeczenia, o którym mowa w art. 21, konieczne jest takŜe ustalenie,
Ŝe za wydaniem takiego orzeczenia przemawiają wysoki stopień winy i
demoralizacji nieletniego i okoliczności popełnionego czynu. MoŜna zatem
przypuszczać, Ŝe stosowanie art. 21 nie znajdzie częstego zastosowania,
biorąc pod uwagę ilość wszystkich orzeczeń o bezwzględnym umieszczeniu
nieletniego w zakładzie poprawczym (w 2006 roku – 535 orzeczeń, w 2005 roku
– 539 orzeczeń, dane z Wydziału Statystyki Departamentu Organizacyjnego
Ministerstwa Sprawiedliwości).
Sąd będzie mógł w takiej sytuacji orzec łącznie umieszczenie w zakładzie
poprawczym i karę pozbawienia wolności, zaś przed osiągnięciem przez nieletniego
18 lat sąd rodzinny podejmować będzie decyzję, czy nieletniego umieścić do odbycia
11
kary w zakładzie karnym, czy teŜ zwolnić po osiągnięciu pełnoletniości (art. 226). Sąd
w tym względzie kierować się będzie wyłącznie przesłankami dotyczącymi osoby
nieletniego, to jest w szczególności czy proces wychowawczy w zakładzie
poprawczym przyniósł poŜądane skutki i czy nieletni został zresocjalizowany. W tym
ostatnim wypadku nieletni pozostawać będzie na wolności warunkowo – ze wszelkimi
konsekwencjami wynikającymi z Kodeksu karnego, a więc z moŜliwością
zarządzenia wykonania kary (art. 226 § 4). Warto podkreślić, Ŝe zgodnie z art. 209 §
3 nie będzie dopuszczalne uchylenie lub zmiana orzeczenia w zakresie
umieszczenia
nieletniego
w
zakładzie
poprawczym
w
toku
postępowania
wykonawczego, to jest nieletni będzie musiał do tego czasu przebywać w zakładzie
poprawczym. Takie rozwiązanie pozwoli uniknąć ewentualności niesprawiedliwej
sytuacji, w której nieletni, wobec którego orzeczono na podstawie art. 21, a więc za
czyny wysokiej społecznej szkodliwości, po krótkim czasie wychodzi z zakładu
poprawczego i nie jest zarządzane wobec niego odbycie kary pozbawienia wolności.
Prawo nieletnich wprowadza zasadę, Ŝe wobec nieletniego, który popełnił
czyn zabroniony przed ukończeniem lat 17, ale w chwili orzekania przez sąd I
instancji ukończył lat 18, środków wychowawczych nie stosuje się (art. 22 §1). W
takiej sytuacji sąd moŜe wobec nieletniego orzec karę lub warunkowo umorzyć
postępowanie. Sąd stosuje nadzwyczajne złagodzenie kary, a nawet moŜe odstąpić
od jej wymierzenia przy jednoczesnym orzeczeniu środka karnego.
Sankcje karne sąd moŜe zastosować takŜe wobec nieletniego, który popełnił
czyn zabroniony przed ukończeniem 17 lat, ale w chwili orzekania przez sąd I
instancji ukończył lat 17, a zachodzą podstawy do orzeczenia umieszczenia w
zakładzie poprawczym. MoŜliwe jest równieŜ w takiej sytuacji warunkowe umorzenie
postępowania wobec nieletniego (art. 22 § 2). Generalnie rzecz ujmując chodzi o
przypadki, w których stosowanie środków wychowawczych jest juŜ niecelowe, lecz
reakcja na czyn nieletniego jest konieczna. RównieŜ w tym wypadku sąd stosuje
nadzwyczajne złagodzenie kary, a nawet moŜe odstąpić od jej wymierzenia, jeŜeli
orzeka środek karny. MoŜliwe jest takŜe warunkowe umorzenie postępowania wobec
takiego nieletniego.
Podkreślenia wymaga, Ŝe warunkowe umorzenie wobec nieletnich, o których
mowa w art. 22 § 1 i § 2 następuje na zasadach określonych w Kodeksie karnym,
jednak warunki do jego zastosowania są nieco odmienne niŜ dla osób
dorosłych. Przewiduje się bowiem, Ŝe warunkowe umorzenie postępowania jest
12
moŜliwe, jeŜeli okoliczności popełnienia czynu zabronionego nie budzą
wątpliwości, a czyn ten nie jest zagroŜony karą pozbawienia wolności
przekraczającą 10 lat (art. 22 § 4). Oznacza to, Ŝe warunkowe umorzenie
postępowania w tym wypadku moŜe dotyczyć szerszego katalogu czynów
zabronionych, niŜby to wynikało z art. 66 KK. Nadto przepis art. 22 § 4 jest
niezbędny, aby rozróŜnić pomiędzy warunkowym umorzeniem postępowania wobec
nieletnich, o których mowa w art. 22 § 1 i § 2 a warunkowym umorzeniem
postępowania jako instytucją Prawa nieletnich, ustanowioną w art. 13, która
przewiduje inne przesłanki do zastosowania tej instytucji.
Nieletni będzie odpowiadał na zasadach określonych w ustawie z dnia 20
maja 1971 r. - Kodeks wykroczeń (Dz. U. Nr 12, poz. 114, ze zmianami) w kaŜdej
sytuacji, jeŜeli dopuści się czynu stypizowanego jako wykroczenie po ukończeniu 15
lat (art. 1 § 2 pkt 3). Ustawodawca obniŜając w tak istotny sposób granice
odpowiedzialności wykroczeniowej nieletnich, wziął pod uwagę narastający problem
czynów popełnianych przez nieletnich, a wypełniających znamiona wykroczeń. W
szczególności
chodzi
tu
o
zachowania
powszechnie
określane
mianem
chuligańskich, jak drobne kradzieŜe w miejscach publicznych, uszkodzenia mienia
prywatnego i w przestrzeni publicznej, nieobyczajne wybryki, zakłócenia spokoju, w
tym spoczynku nocnego, tzw. wykroczenia stadionowe. Środki oddziaływania
wychowawczego na nieletnich, przewidziane w Prawie nieletnich, w drobnych a
uciąŜliwych sprawach o wykroczenia, okazują się nieadekwatne do potrzeb.
Postępowanie w sprawach o wykroczenia, regulowane w ustawie z dnia 24 sierpnia
2001 r. - Kodeks postępowania w sprawach o wykroczenia (Dz. U. Nr 106, poz.
1148, ze zmianami), pozwala na szybsze i skuteczniejszą reakcję wymiaru
sprawiedliwości w wypadku popełnienia przez nieletniego powyŜej 15 roku Ŝycia
wykroczenia, wychodząc naprzeciw uzasadnionym oczekiwaniom społecznym w tym
względzie.
Niewątpliwie
konieczne
jest
stworzenie
takiego
instrumentu
postępowania wobec nieletnich sprawców wykroczeń, aby konsekwentnie i
stanowczo
przeciwstawić
się
wzrastającej
liczbie
przypadków
czynów
chuligańskich o znamionach ustawowych wykroczenia.
Przedmiotowy zakres stosowania Prawa nieletnich wyznaczony został poprzez
odwołanie się do znanego ustawie o postępowaniu w sprawach nieletnich określenia
„przejaw demoralizacji” (art. 2 § 1), lecz zmieniono treść tego pojęcia. Przejawem
demoralizacji jest bowiem zarówno popełnienie czynu zabronionego (art. 2 § 2) jak i
13
naruszanie norm postępowania powszechnie przyjętych w odniesieniu do osób
małoletnich (art. 2 § 1). Za celowe uznano pozostawienie nieco zmienionego
przykładowego wyliczenia przejawów demoralizacji innych, niŜ popełnienie czynu
zabronionego. Takie wyliczenie stanowi bowiem dobrą wskazówkę dla praktyki, w
której utrwalił się sposób rozumienia tego zestawu pojęć. W praktyce nie obserwuje
się trudności w rozumieniu pojęcia „demoralizacji”, co uzasadnia brak potrzeby
wprowadzania innej terminologii, jak np. nieprzystosowanie czy wykolejenie
społeczne.
W Prawie nieletnich pozostawiono niezmienione te zasady postępowania z
nieletnimi, które powinny stanowić dyrektywy dla organów działających w
postępowaniu dotyczącym nieletnich. Na pierwszy plan wysunięto nakaz kierowania
się dobrem nieletniego, wzbudzenia w nim poczucia odpowiedzialności za swoje
postępowanie i wychowania go (art. 3), do czego niezbędne jest traktowanie
nieletniego jako podmiotu, nie zaś jako przedmiotu oddziaływań wychowawczych.
Uzupełnieniem tej zasady jest zasada indywidualizmu przy oddziaływaniu na
nieletniego wyraŜająca się koniecznością uwzględniania w postępowaniu wobec
nieletniego stopnia jego demoralizacji, a takŜe poziomu rozwoju psychicznego
i fizycznego nieletniego, jego uzdolnień, stanu zdrowia, skłonności do
określonego zachowania się oraz warunków wychowania nieletniego. Celem
działania
organów
Państwa
wobec
nieletniego
musi
być
oddziaływanie
wychowawcze. To odróŜnia środki stosowane na podstawie Prawa nieletnich od kar
wymierzanych
dorosłym.
Kształtowanie
oczekiwanych
społecznie
postaw
u
nieletniego warunkuje jego prawidłowe funkcjonowanie jako członka społeczeństwa i
jako obywatela. NaleŜy stwierdzić, Ŝe ze względu na wiek nieletni są w większym
stopniu niŜ dorośli podatni na wysiłki wychowawcze, w związku z czym starania
socjalizacyjne i resocjalizacyjne mogą przynieść poŜądane efekty.
Prawo nieletnich w art. 4 zawiera odesłanie do przepisów Kodeksu karnego,
ustawy z dnia 10 września 1999 r. - Kodeks karny skarbowy (Dz. U. Nr 83, poz. 930,
ze zmianami) i Kodeksu wykroczeń. Potrzeba takiego odesłania okazuje się
niezbędna wobec tego, Ŝe Prawo nieletnich stosuje się m.in. w razie popełnienia
przez nieletniego czynu zabronionego wypełniającego znamiona przestępstwa,
przestępstwa skarbowego lub wykroczenia albo wykroczenia skarbowego. Przepisy
wymienionych w art. 4 ustaw dopełniają Prawo nieletnich w zakresie, w jakim on sam
nie
reguluje
wszystkich
aspektów odpowiedzialności za
popełnienia
czynu
14
zabronionego. Szczególne znaczenie będą tu miały np. przepisy dotyczące form
popełnienia czynu zabronionego, wyłączenia odpowiedzialności karnej (Rozdziały II i
III Kodeksu karnego, Rozdział I Kodeksu wykroczeń). Prawo nieletnich statuuje
regułę, Ŝe nieletni odpowiada za czyn, który według Kodeksu karnego, Kodeksu
karnego skarbowego i Kodeksu wykroczeń jest – odpowiednio – przestępstwem,
przestępstwem skarbowym lub wykroczeniem albo wykroczeniem skarbowym, części
ogólne wymienionych ustaw określają, jakie zachowanie w ogóle spełnia kryteria
uznania za przestępstwo lub wykroczenie (w tym skarbowe), natomiast części
szczególne wskazanych aktów prawnych wskazują na konkretne znamiona
ustawowe czynów zabronionych, których wypełnienie przez nieletniego
uzasadniają reakcję organów wymiaru sprawiedliwości.
Do współdziałania z organami prowadzącymi postępowanie dotyczące
nieletnich i udzielania im pomocy Prawo nieletnich zobowiązuje instytucje państwowe
i samorządowe, a w pewnym zakresie takŜe osoby prywatne (art. 6 - 8). Zaniechanie
obowiązku udzielenia pomocy przez wskazane instytucje obwarowano sankcją w
postaci kary pienięŜnej, co ma zapewnić realizację tego obowiązku i wyeliminować
traktowanie go jako niewiąŜącego zalecenia. Maksymalna wysokość kary pienięŜnej
(10.000 zł) ma zapewnić skuteczność tego środka dyscyplinującego poddane mu
podmioty. NaleŜy zwrócić uwagę, Ŝe dla zapewnienia skuteczności sprawności i
skuteczności postępowania z nieletnimi:
- Policja i inne organy postępowania w sprawach nieletnich wykonują polecenia
sądu,
zaś wykonanie tego obowiązku egzekwowane jest droga słuŜbową przez
zwierzchników lub organy nadrzędne wobec tych podmiotów,
- wszystkie instytucje państwowe i samorządowe są obowiązane do wykonywania
poleceń sądu w zakresie swego działania i do udzielania pomocy innym organom
prowadzącym postępowanie, pod rygorem nałoŜenia kary pienięŜnej,
- osoby prawne, jednostki organizacyjne nie mające osobowości prawnej i osoby
fizyczne są obowiązane do wykonywania poleceń sądu i do udzielenia pomocy na
wezwanie
organów
prowadzących
postępowanie,
jeŜeli
bez
tej
pomocy
przeprowadzenie czynności procesowej jest niemoŜliwe lub znacznie utrudnione,
przy czym jest to obowiązek o charakterze społecznym.
IV
Prawo nieletnich poszerza katalog środków przewidzianych do zastosowania
15
wobec nieletnich, ale przede wszystkim znosi krytykowany podział na środki
wychowawcze i poprawcze, wprowadzając jedną kategorię środków - środki
wychowawcze (art.9), obok których występują jedynie środki lecznicze (art.17).
Zniesienie znanego ustawie o postępowaniu w sprawach nieletnich podziału
na środki wychowawcze i poprawcze wiąŜe się ze zniesieniem dwoistego
postępowania w sprawie o zastosowanie środków oddziaływania na nieletniego
(likwidacja
postępowań
opiekuńczo-wychowawczych
i
poprawczych
jako
samodzielnych rodzajów procedur w postępowaniu z nieletnimi). Ustalenie
jednolitego nazewnictwa stosowanych wobec nieletnich środków nie wpłynie w Ŝaden
sposób na ich skuteczność czy moŜliwość ich wprowadzenia w Ŝycie. Zestaw
środków, które mogą być stosowane wobec nieletnich, pozwala na dobranie –
zgodnie z zasadą indywidualizacji – właściwego środka do okoliczności konkretnego
przypadku, poczynając od najłagodniejszego w postaci upomnienia do najdalej
idącego, bo pozwalającego na odseparowanie nieletniego od jego środowiska
rodzinnego poprzez skierowanie go do odpowiedniej placówki, czy ośrodka albo
umieszczenie w zakładzie poprawczym. Brak określenia dokładnej nazwy
ośrodka,
instytucji
czy
placówki
ma
przede
wszystkim
uwzględniać
doświadczenia praktyczne wynikające ze stosowania ustawy o postępowaniu w
sprawach nieletnich, w którym szczegółowe określenie rodzaju placówek
zawęŜało moŜliwości wykonania orzeczenia sądu względem nieletniego.
Zamysłem wynikającym z art. 9 pkt 7 jest umoŜliwienie skierowania nieletniego
do kaŜdej instytucji, placówki lub ośrodka, które zajmują się określonymi
działaniami względem nieletnich. Zatem nie mogą być to tego rodzaju ośrodki,
które w ofercie swojego funkcjonowania w ogóle nie przewidują pracy
wychowawczej, szkoleniowej czy terapeutycznej z nieletnimi. Wskazany
przepis ma na celu zagwarantowanie jego pewnej niezmienności jako rodzaju
moŜliwego do zastosowania względem nieletniego środka wychowawczego.
ZałoŜeniem przyjętym w ustawie jest moŜliwość skierowania nieletniego do
kaŜdej placówki lub ośrodka, takŜe opiekuńczo-wychowawczej, jeŜeli będzie to
uzasadnione względami wskazanymi w art. 3. Wobec elastycznego określenia
rodzaju placówki, do jakiej moŜe trafić nieletni, w sytuacji zmiany nazewnictwa
placówek, odbędzie się to bez szkody dla konieczności zapewnienia
sprawnego wykonania orzeczeń względem nieletnich. Natomiast określenie,
czy dana placówka lub ośrodek ma obowiązek przyjąć nieletniego, wynikać
16
będzie z przepisów regulujących zasady funkcjonowania tychŜe placówek lub
ośrodków.
Podkreślenia wymaga, Ŝe szeroki i otwarty katalog środków wychowawczych
pozwala na elastyczne a przez to skuteczniejsze podejście do kaŜdego z nieletnich.
Przewidziana w art. 9 pkt 2 moŜliwość zobowiązania nieletniego do określonego
umoŜliwia
postępowania
sądowi
w
zasadzie
dowolne
modelowanie
tego
zobowiązania, przy uwzględnieniu zasady doboru optymalnego środka z punktu
widzenia wskazań art. 3.
Istotną nowością w stosunku do obecnie obowiązującego stanu prawnego jest
zasada orzekania określonych środków wychowawczych w miesiącach i latach
obok moŜliwości orzeczenia środka wychowawczego do ukończenia przez
nieletniego 18 roku Ŝycia (art. 11). Takie rozwiązanie spełnia gwarancyjną funkcję
wobec nieletniego, szczególnie w razie zastosowania najsurowszych środków
wychowawczych,
oddziaływaniom
albowiem
jasno
wychowawczym.
precyzuje
Dotychczasowe
okres
poddania
rozwiązania
nieletniego
stwarzały
dla
nieletniego i pozostałych stron, w tym przede wszystkim rodziców, stan niepewności
co do tego, jak długo nieletni podlegać będzie środkom wychowawczym. Dla
przykładu nieletni, który został osadzony w zakładzie poprawczym wkrótce po
osiągnięciu 13 roku Ŝycia mógł tam przebywać nawet 8 lat, do ukończenia 21 lat, nie
rzadko dłuŜej niŜ przebywałby w zakładzie karnym dorosły sprawca tego samego
rodzaju czynu zabronionego. Orzekając środek wychowawczy w latach i miesiącach
sąd będzie mógł brać pod uwagę cele ustawy, a więc dąŜenie do wychowania
nieletniego i wzbudzenia w nim poczucia odpowiedzialności za swoje zachowania.
Zawsze takŜe będzie staniała moŜliwość orzeczenia wskazanego w art. 11
środka aŜ do ukończenia 18 roku Ŝycia przez nieletniego. Jednocześnie jednak
będzie istniała moŜliwość modyfikacji orzeczonego środka wychowawczego,
poza pewnymi wyjątkami, w postępowaniu wykonawczym (art. 209).
Wobec
wprowadzenia
zasady orzekania środków wychowawczych
w
miesiącach i latach istnieje konieczność ustalenia zasad łączenia środków tego
samego rodzaju, wymierzonych w dwu lub więcej orzeczeniach. W takiej sytuacji z
mocy art. 4 odpowiednie zastosowanie znajdą przepisy art. 85 KK. Podkreślenia
wymaga, Ŝe łączenie środków wychowawczych nie będzie dotyczyć sytuacji, gdy w
jednym postępowaniu orzekano o róŜnych przejawach demoralizacji nieletniego. Sąd
nie orzeka bowiem środka wychowawczego w odniesieniu do kaŜdego z przejawów
17
demoralizacji z osobna, objętych jednym postępowaniem. Zadaniem sądu jest dobór
takiego środka bądź środków wychowawczych, które będą adekwatne w odniesieniu
do danego nieletniego. Innymi słowy wobec nieletniego nie stosuje się środków
wychowawczych „za” przejawy demoralizacji, ale „w związku” z takimi przejawami.
Prawo nieletnich utrzymuje zasadę (art. 12), Ŝe orzeczenie umieszczenia
nieletniego w zakładzie poprawczym stanowi wychowawczą ostateczność, kiedy inne
środki okazały się nieskuteczne albo ich orzekanie jest niecelowe. Podkreślenia
wymaga, Ŝe nieletniego moŜna umieścić w zakładzie poprawczym jedynie wtedy, gdy
dopuścił się czynu zabronionego zagroŜonego karą pozbawienia wolności lub
aresztu. MoŜliwość umieszczenia w zakładzie poprawczym dotyczyć więc będzie
większości przestępstw oraz niektórych wykroczeń. Priorytet „wolnościowych”
środków wychowawczych współgra z podstawowym celem Prawa nieletnich,
określonym między innymi w art. 3. Tak jak Kodeks karny wobec dorosłych stopniuje
kary od najłagodniejszego rodzaju po najsurowszą, to jest karę pozbawienia
wolności, tak i Prawo nieletnich w pierwszej kolejności przewiduje stosowanie
środków wychowawczych o łagodniejszym charakterze.
PowyŜsze nie oznacza jednak jakichkolwiek ograniczeń przy orzekaniu
zakładu poprawczego jako pierwszego ze stosowanych wobec nieletniego środków
wychowawczych. MoŜe bowiem okazać się, Ŝe stopień demoralizacji nieletniego,
wyraŜający się popełnieniem czynu zabronionego, jest na tyle powaŜny, Ŝe orzekanie
innych środków wychowawczych niŜ umieszczenie w zakładzie poprawczym jest w
danej sytuacji niecelowe.
Poszerzeniem moŜliwości oddziaływań o charakterze probacyjnym jest
wprowadzenie instytucji warunkowego umorzenia postępowania wobec nieletnich
(art. 13). MoŜliwość warunkowego umorzenia postępowania w sprawach nieletnich
jest postulowana przez praktykę i poŜądana ze względów wychowawczych. Nieletni
w czasie warunkowego umorzenia postępowania pozostawać będzie w okresie
próby, mając świadomość, Ŝe kolejne naruszenie porządku prawnego spowoduje nie
tylko wszczęcie nowego postępowania, ale takŜe podjęcie postępowania warunkowo
umorzonego. Argumentacja za wprowadzeniem tego rodzaju sposobu oddziaływania
na nieletnich jest taka sama, jak racje przemawiające za wprowadzeniem instytucji
warunkowego umorzenia postępowania karnego do Kodeksu karnego. NaleŜy
stwierdzić,
Ŝe
kaŜde
poszerzenie
katalogu
dostępnych
sądowi
środków
oddziaływania na nieletnich jest poŜądane, uelastyczniając posiadane przez wymiar
18
sprawiedliwości instrumenty, a przez to czyniąc bardziej efektywną pracę organów
postępowania z nieletnimi. Warunkowe umorzenie postępowania wobec nieletniego
znajdować
będzie
zastosowanie
w
połączeniu
z
moŜliwością
nałoŜenia
odpowiednich zobowiązań (art. 13 § 3), których naruszenie, tak jak i ponowne
wykazywanie przejawów demoralizacji, skutkować będzie podjęciem warunkowo
umorzonego postępowania (art. 13 § 4). Nie istnieje ryzyko naduŜywania omawianej
instytucji, a przez to bagatelizowania przejawów demoralizacji nieletnich, albowiem z
natury rzeczy warunkowe umorzenie postępowania dotyczy spraw drobnych.
Wykluczone jest stosowanie tej instytucji do spraw, w których nieletniemu zarzuca się
popełnienie czynu zabronionego zagroŜonego karą pozbawienia wolności
powyŜej 5 lat (art. 13 § 1 pkt 3).
Prawo nieletnich przewiduje równieŜ – jako kolejny instrument o charakterze
probacyjnym – moŜliwość warunkowego zawieszenia wykonania orzeczenia o
umieszczeniu w zakładzie poprawczym (art. 14). MoŜliwe będzie to jeŜeli właściwości
i warunki osobiste nieletniego a takŜe okoliczności i charakter jego czynu
uzasadniają
przypuszczenie,
ze
pomimo
niewykonania
tego
środka
cele
wychowawcze zostaną osiągnięte. Obligatoryjne w takiej sytuacji będzie orzeczenie
na okres próby wynoszący od roku do 3 lat innych środków wychowawczych (art. 14
§ 3). KaŜde popełnione przez nieletniego w okresie próby umyślne przestępstwo lub
umyślne przestępstwo skarbowe skutkować będzie zarządzeniem wykonania
orzeczenia o umieszczeniu w zakładzie poprawczym. Inne przejawy demoralizacji
nieletniego w okresie próby będą stwarzały sądowi moŜliwość zarządzenia
umieszczenia nieletniego w zakładzie poprawczym (art. 15). Zatarcie orzeczenia
umieszczenia w zakładzie poprawczym następować będzie w razie, gdy w okresie
próby i w ciągu roku od jego zakończenia nie nastąpiło zarządzenie o umieszczeniu
nieletniego w zakładzie (art. 16).
Nie zmieniają się w istotny sposób zasady stosowania wobec nieletniego
środków
leczniczych
(art.
17).
Nieletni
będzie
mógł
trafić
do
szpitala
psychiatrycznego lub innego zamkniętego zakładu opieki zdrowotnej, jeŜeli popełnił
czyn zagroŜony karą pozbawienia wolności i stwierdzono u niego upośledzenie
umysłowe, zaburzenie psychiczne oraz uzaleŜnienie od alkoholu albo środków
odurzających lub substancji psychotropowych, sąd moŜe umieścić nieletniego
w zakładzie psychiatrycznej opieki zdrowotnej lub innym zakładzie opieki
zdrowotnej. W pozostałych wypadkach, gdy wymaga tego dobro nieletniego, sąd
19
moŜe skierować go do odpowiedniej placówki lub ośrodka, a jeŜeli wymaga on
jedynie opieki, orzec umieszczenie w domu pomocy społecznej.
Poza formą oddziaływań na nieletniego Prawo nieletnich przewiduje
moŜliwość
ingerencji w jego
rodzinne
środowisko
dla
zapewnienia
celów
postępowania (art. 18 § 2). W związku z tym sąd moŜe odpowiednie zobowiązania
nakładać na rodziców lub opiekuna nieletniego, w tym do poprawy warunków
wychowawczych, bytowych lub zdrowotnych nieletniego, do utrzymywania kontaktów
ze szkołą nieletniego, jego kuratorem etc. Wykonanie zobowiązania sądowego
gwarantowane jest moŜliwością ukarania karą pienięŜną do 10.000 zł (art. 20 § 1).
Poza karą pienięŜną sąd rodzinny ma moŜliwość wszczęcia postępowania w
przedmiocie władzy rodzicielskiej osób, które nie wykonują swoich obowiązków
wobec dziecka bądź teŜ rozwaŜyć moŜliwość zmiany osoby opiekuna prawnego (na
zasadach określonych w ustawie z dnia 25 lutego 1964r. - Kodeks rodzinny i
opiekuńczy, Dz. U. Nr 9, poz. 59, ze zmianami).
V
Postępowanie w sprawach nieletnich, jak kaŜda procedura tworzona na
podstawie ustawy w demokratycznym państwie prawa, skonstruowane zostało tak,
aby, zapewniając sprawność i skuteczność w działaniu, jednocześnie jak najpełniej
zagwarantować
nieletniemu
przestrzeganie
jego
praw
statuowanych
przez
Konstytucję i akta prawa międzynarodowego. Ustawodawca kierował się równieŜ
zasadą poszanowania praw innych osób uczestniczących w postępowaniu w sprawie
nieletniego.
1. Przepisy ogólne o postępowaniu w sprawach nieletnich wprowadzają
szereg
zasad
procesowych,
wiąŜących
organy
procesowe.
W
dotychczas
obowiązującym stanie prawnym brakowało niekiedy jasnego stwierdzenia o
obowiązywaniu tychŜe reguł. Obecnie Prawo nieletnich jasno formułuje między
innymi:
- zasadę prawdy materialnej (nakaz dąŜenia do dokonywania prawdziwych ustaleń
faktycznych - art. 23 § 2),
- zasadę działania z urzędu (art. 24 § 1),
- zasadę obiektywizmu (art. 25 § 2),
- zasadę swobodnej oceny dowodów (art. 25 § 2),
- zasadę domniemania niewykazywania przez nieletniego przejawów demoralizacji
20
(art. 25 § 3)
- zasadę rozstrzygania nie dających się usunąć wątpliwości na korzyść nieletniego
(art. 25 § 4),
- zasadę jurysdykcyjnej samodzielności sądu (art. 26),
- zasadę prawa do obrony w znaczeniu formalnym (art. 27).
Do przepisów ogólnych naleŜą równieŜ te, które ustalają ogólne warunki
dopuszczalności wszczynania lub prowadzenia postępowania (przesłanki procesowe
– art. 29 i 30) oraz zawieszenia postępowania (art. 31). Odnośnie zawieszenia
postępowania Prawo nieletnich wprowadza przydatną dla postępowania moŜliwość
jego zawieszenia nie tylko w sytuacji, gdy nieletni ukrywa się i nie moŜna go ująć, ale
takŜe w razie stałego przebywania przez nieletniego za granicą (art. 31 § 2 pkt 2).
Wprowadza takŜe nieznaną Kodeksowi postępowania karnego sytuację
zawieszenia postępowania z powodu działania siły wyŜszej (art. 31 § 1).
Niewątpliwie zawieszenie postępowania z tej przyczyny będzie dotyczyło
sytuacji
wyjątkowych,
natomiast
moment
„rozpoczęcia”
zawieszenia
postępowania będzie moŜliwy do określenia jednocześnie z momentem
rozpoczęcia działania siły wyŜszej.
Gdy chodzi o przesłanki procesowe naleŜy zwrócić uwagę, Ŝe ich katalog jest
zbliŜony do katalogu przesłanek procesowych (przeszkód) występujących w
Kodeksie postępowania karnego, z zachowaniem odmienności wynikających z
prowadzenia postępowania względem nieletniego.
Niektóre z przeszkód
procesowych muszą wiązać się wyłącznie z przejawami demoralizacji
nieletniego polegającymi na popełnieniu czynu zabronionego (art. 29 § 1 pkt 2 i
6). Inne mogą dotyczyć ogółu zachowań stanowiących przejawy demoralizacji.
Jednocześnie
Ustawodawca
nie
rezygnuje
ze
specyficznej
przesłanki
umorzenia postępowania znanej na gruncie ustawy o postępowaniu w
sprawach nieletnich, kiedy zachowanie nieletniego ma charakter incydentalny,
a takŜe ze względu na środki wychowawcze orzeczone w innej sprawie (art. 29
§ 2). Zwrócić naleŜy uwagę, Ŝe moŜliwość umorzenia z powodu incydentalnego
charakteru
przejawu
demoralizacji
nieletniego
stanowi
kolejny,
obok
warunkowego umorzenia postępowania na podstawie art. 13 lub poprzestania
na
ustnym
ostrzeŜeniu
nieletniego
(art.
101)
środek
o
charakterze
probacyjnym. Dodatkowo Prawo nieletnich zawiera uregulowanie dopuszczalności
postępowania wobec nieletnich nie będących obywatelami polskimi (art. 30). Ta
21
ostatnia kwestia ma olbrzymie znaczenie wobec zasady swobodnego przepływu
osób w ramach Unii Europejskiej i ogólnych tendencji do liberalizacji zasad
przemieszczania się między państwami.
Uwzględniając postulaty praktyki, w Prawie nieletnich przewidziano moŜliwość
zrekompensowania pokrzywdzonemu uszczerbku doznanego poprzez zachowanie
nieletniego. Ma to następować drogą zawarcia między nieletnim w wieku powyŜej 13
lat lub rodzicami względnie osobami opiekującymi się nieletnim a pokrzywdzonym
ugody dotyczącej zaspokojenia roszczeń majątkowych z tytułu szkody wyrządzonej
przez nieletniego (art. 132). Takie rozwiązanie moŜe przyczynić się do załagodzenia
konfliktu między nieletnim a pokrzywdzonym oraz zapewnić skuteczne oddziaływanie
wychowawcze, a takŜe unikać zbędnych postępowań przed sądem cywilnym.
Wyraźnego podkreślenia wymaga jednak to, Ŝe dochodzenie do takiej ugody nakłada
na sąd obowiązek baczenia, aby nie wywołała ona niepoŜądanych skutków (art. 132
§ 3), np. nie oznaczała swoistego „wykupywania” nieletniego przez zamoŜniejszych
rodziców. MoŜliwość ugodowego zaspokojenia roszczeń jest szczególnie waŜna dla
pokrzywdzonego, dla którego często pierwszorzędne znaczenie ma szybkie, z
pominięciem ewentualnego procesu cywilnego uzyskanie rekompensaty za szkody
powstałe na skutek zachowania nieletniego. MoŜliwość zawarcia ugody sądowej
nieletniego z pokrzywdzonym w toku postępowania poddana będzie nie tylko
nadzorowi sądu, który zawsze moŜe uznać ugodę za niedopuszczalną, jeŜeli
przeciw jej zawarciu przemawiają względy wychowawcze, ale takŜe zgodzie
przedstawiciela ustawowego nieletniego. NaleŜy wskazać, Ŝe do zawarcia
ugody będzie dochodzić rzadko, poniewaŜ załoŜeniem postępowania z
nieletnimi nie jest ich wykupywanie się od odpowiedzialności, ale cele
wynikające z art. 3. Ponadto ugoda powinna być ograniczona do tych
przypadków, kiedy to nieletni będzie dysponował własnym majątkiem,
poniewaŜ to nieletni będzie osobą zobowiązaną na mocy ugody do
zaspokojenia roszczeń majątkowych pokrzywdzonego. Zatem nieletni moŜe
stać się ewentualnym dłuŜnikiem w cywilnym postępowaniu egzekucyjnym,
gdzie
swoje
uprawnienia
procesowe
musiałby realizować
za
pomocą
przedstawiciela ustawowego.
2. Zniesienie występującej pod rządem obowiązującej ustawy o postępowaniu
w sprawach nieletnich i wynikającej z jej art. 20 dwoistości postępowania i
wprowadzenie
jednolitego,
odrębnego
postępowania
w
sprawach
nieletnich
22
spowodowało
konieczność
zamieszczenia
w
Prawie
nieletnich
przepisów
regulujących właściwość sądu (art. 34 - 37) oraz wyłączenia sędziego (art. 40 - 42),
prawa i obowiązki stron procesowych (art. 44 - 52), jak równieŜ osób pomagających
nieletniemu w korzystaniu z jego praw i wypełnianiu obowiązków (art. 53 - 58), a
takŜe pokrzywdzonego (art. 59 - 63) i przedstawiciela instytucji, do której zadań
statutowych naleŜy wychowawcze oddziaływanie wobec dzieci (art. 64 i 65).
Odsyłanie w tym zakresie do ustaw regulujących postępowanie cywilne lub karne
poprzez nakaz odpowiedniego ich stosowania prowadziłoby do wielu trudności
praktycznych. Ustawy te nie uwzględniają bowiem specyfiki postępowania w
sprawach nieletnich, co wykazała praktyka pod rządem obowiązującej ustawy o
postępowaniu w sprawach nieletnich.
Prawo nieletnich utrzymuje zasadę, Ŝe sprawy nieletnich naleŜą w pierwszej
instancji do właściwości sądu rejonowego (art. 34 § 1). Z art. 12 § 1 pkt 3 lit. b ustawy
z dnia 27 lipca 2001 r. – Prawo o ustroju sądów powszechnych (Dz. U. Nr 98, poz.
1070, ze zmianami) wynika, Ŝe w sądach rejonowych właściwymi do tego rodzaju
spraw będą wydziały rodzinne i nieletnich (sąd rodzinny). Wylicza równieŜ sytuacje,
gdy osoba poniŜej 18 roku Ŝycia odpowiadać będzie przed sądem właściwym wedle
Kodeksu postępowania karnego lub Kodeksu postępowania w sprawach o
wykroczenia (art. 34 § 2). W wypadku stosowania wobec nieletniego przepisów
postępowania karnego, ustawodawca przewiduje pewne odstępstwa od ogólnych
zasad Kodeksu postępowania karnego (art. 34 § 3). Odstępstwa te, występujące
równieŜ
w
dotychczasowych
przepisach,
uwzględniają
szczególną
sytuację
nieletniego poddanego procedurze karnej. W ocenie ustawodawcy konieczne jest
przydanie takiemu nieletniemu obrońcy przez cały czas postępowania, ograniczenie
moŜliwości stosowania środków zapobiegawczych właściwych dla osób dorosłych
tylko do wyjątkowych sytuacji, wykluczenie moŜliwości wniesienia powództwa
adhezyjnego przeciwko nieletniemu i zasądzenia odszkodowania z urzędu od
nieletniego, przydanie rodzicom, opiekunom lub osobom sprawującym stałą pieczę
nad nieletnim praw strony postępowania.
Miejscowo właściwy dla spraw nieletnich pozostaje sąd miejsca zamieszkania
nieletniego (art. 35 § 1), co ma zagwarantować nie tylko sprawne prowadzenie
postępowania wyjaśniającego i rozpoznawczego, ale takŜe zapewnić skuteczne
wykonanie orzeczonych środków wychowawczych. Do tego ostatniego niezbędny
jest stały kontakt organów postępowania wykonawczego z nieletnim i osobami pod
23
opieką
których
przemienną
pozostaje.
uzasadnioną
Prawo
nieletnich
względami
na
przewiduje
uproszczenie
jednak
lub
właściwość
przyspieszenie
postępowania albo teŜ dobrem nieletniego (art. 35 § 2), przy czym przekazanie
sprawy w tym trybie podlega kontroli sądu wyŜszej instancji. Badanie kwestii
właściwości miejscowej następować ma z urzędu, przy czym w razie stwierdzenia
braku właściwości miejscowej na rozprawie lub na posiedzeniu wyznaczonym po
zamknięciu postępowania wyjaśniającego, przekazanie sprawy sądowi właściwemu
nastąpić moŜe tylko w razie braku moŜliwości zakończenia sprawy na tej rozprawie
lub posiedzeniu i nie sprzeciwia się to dobru nieletniego (art. 37 § 2). Ten ostatni
przepis, przełamując zasadę dotyczącą właściwości miejscowej z art. 35 § 1, w
oczywisty sposób zmierza do przyspieszenia postępowania, albowiem wyklucza
moŜliwość przekazania sprawy według właściwości w sytuacji, gdy sprawa jest juŜ
dojrzała do rozstrzygnięcia.
Prawo nieletnich stanowi, Ŝe na rozprawie i posiedzeniu sąd proceduje
jednoosobowo (art. 38 § 1 i 3), zaś skład trzech sędziów zawodowych jest moŜliwy
na zarządzenie prezesa sądu, ze względu na szczególną zawiłość sprawy (art. 38 §
2).
W ustawie o postępowaniu w sprawach nieletnich w postępowaniu
wyjaśniającym orzekał sędzia rodzinny, w postępowaniu opiekuńczo-wychowawczym
skład sadu był jednoosobowy, w postępowaniu poprawczym – ławniczy, zaś w
postępowaniu wykonawczym – jednoosobowy lub ławniczy. Rezygnacja ze składu
ławniczego przy orzekaniu w sprawach nieletnich wiąŜe się z ogólną tendencją do
ograniczania udziału czynnika niefachowego w sprawach, w których bez szkody dla
ich rozpoznania moŜna orzekać w składzie zawodowym. Specyfika postępowania z
nieletnimi, cele tego postępowania, wymóg poszerzonej wiedzy dotyczącej
problematyki nieletnich przemawiają jednoznacznie za wykluczeniem ławników z
udziału w orzekaniu w tych sprawach. Doświadczenia praktyki sądowej wskazują, Ŝe
w przytłaczającej ilości przypadków udział ławników w orzekaniu w sprawach
nieletnich ma charakter iluzoryczny. W składzie trzyosobowym zawodowym orzeka
teŜ sąd odwoławczy, którym jest sąd okręgowy (art. 39).
3. Powody wyłączenia sędziego (art. 40 i 41) oraz innych podmiotów
uczestniczących w postępowaniu (art. 43) zostały ustanowione na zasadach
analogicznych do reguł obowiązujących w pozostałych procedurach sądowych.
WyróŜnia się przypadki wyłączenia z mocy prawa (art. 40 § 1) i na podstawie
24
uzasadnionych wątpliwości co do bezstronności danej osoby (art. 41 § 1). Istotną
regulacją jest kompetencja do pozostawienia bez rozpoznania wniosku o wyłączenie
sędziego, jeŜeli wniosek ten wskazuje tę samą co poprzednio przyczynę wyłączenia
(art. 41 § 3).
4. Według Prawa nieletnich stronami postępowania są nieletni, podmioty
sprawujący pieczę nad nieletnim oraz prokurator. Status strony mogą więc mieć
rodzice, jeŜeli zaś nieletni nie ma rodziców bądź nie przysługuje im władza
rodzicielska, prawa strony ma opiekun prawny nieletniego albo osoba, pod której
stałą pieczą nieletni pozostaje (art. 44). Rodzice, jeŜeli przysługuje im władza
rodzicielska nad nieletnim wykluczają z udziału w charakterze strony nie tylko
opiekuna prawnego (bo w takiej sytuacji nie moŜe zostać ustanowiony), ale równieŜ
osobę sprawująca stałą pieczę nad nieletnim. Opiekun prawny nieletniego wyklucza
udział w charakterze strony osoby, pod której stałą pieczą pozostaje nieletni. Sąd
moŜe osobę, pod której stałą pieczą nieletni pozostaje dopuścić do udziału w sprawie
w charakterze strony w miejsce rodziców lub opiekuna, jeŜeli nie wykonują oni
praw strony (art. 44 § 2). Takie rozwiązanie zmierza do tego, by nie rozszerzać
ponad potrzebę kręgu osób biorących udział w sprawie w charakterze strony.
Nietrudno bowiem wyobrazić sobie sytuacje, gdy nieletni ma rodziców, którym
przysługuje władza rodzicielska albo opiekuna prawnego, a jednocześnie pozostaje
pod stałą pieczą innej osoby. W takiej sytuacji priorytet przyznać trzeba więzom o
charakterze prawnym, preferując udział w charakterze strony rodziców lub opiekuna
prawnego, za wyjątkiem sytuacji, kiedy rodzice lub opiekun nie wykonują praw
strony. Wówczas przyznanie praw strony osobie, pod której stałą pieczą
nieletni pozostaje ma na celu umoŜliwienie udziału w postępowaniu tych osób,
które faktycznie są zainteresowane wynikiem postępowania (choćby z powodu
wykonywania stałej pieczy nad nieletnim) i są gotowe wykonywać prawa i
obowiązki procesowe w miejsce zachowujących się biernie rodziców lub
opiekuna nieletniego.
Strony mają zagwarantowane szereg uprawnień (art. 45), w tym zgodnie z
zasadą jawności wewnętrznej postępowania, prawo do wglądu w akta sprawy.
Prokurator ma pełny i nieograniczony fazą postępowania wgląd do akt. Strony mogą
zapoznawać się z aktami i sporządzać z nich odpisy po przekazaniu sprawy sądowi,
chyba Ŝe wcześniej zezwoli im na to organ postępowania wyjaśniającego (art. 45 §
2). Względy wychowawcze mogą zdecydować o nieudostępnianiu akt sprawy
25
nieletniemu przed przekazaniem sprawy sądowi; decyzję w tym względzie
podejmować będzie sąd, zakazując dostępu do akt nieletniemu nawet, gdy organ
postępowania wyjaśniającego zdecyduje inaczej (art. 45 § 3).
Prawo nieletnich przyznaje prokuratorowi status strony, choć nie rezygnuje z
jednoczesnego przyznania mu pozycji rzecznika interesu publicznego (art. 44 §
1 pkt 4 i art. 45 § 2). Zarówno w postępowaniu karnym (np. wniesienie apelacji
na korzyść oskarŜonego), jak i cywilnym (takŜe innych procedurach)
prokurator
jest
rzecznikiem
interesu
społecznego
(publicznego).
W
postępowaniu w sprawach nieletnich prokurator równieŜ taką rolę spełnia.
Zaliczenie prokuratora do stron w tym postępowaniu niczego w tym zakresie
nie burzy, w szczególności nie wpływa na charakter tego postępowania.
Według projektu i tak prokurator moŜe działać w postępowaniu dysponując
uprawnieniami strony (np. wnosząc środki odwoławcze), zatem tak będzie
postrzegany, jako strona postępowania w sprawie nieletniego.
prokuratora
z
jednej
strony
jest
zachowanie
pozycji
Zatem rolą
obiektywnego
obserwatora, w celu lepszego strzeŜenia interesu publicznego. Z drugiej zaś
strony przyznanie prokuratorowi statusu strony gwarantuje jednocześnie, Ŝe
będzie on miał zapewnioną moŜliwość realnego oddziaływania na bieg
postępowania (np. art. 113, 102 § 1). Na silną pozycję prokuratora w sprawach
nieletnich wskazuje m.in. fakt, Ŝe decyzję w przedmiocie tego, czy wobec nieletniego
stosować zasady postępowania właściwe dla sprawców dorosłych podejmować ma
właśnie prokurator (art. 108 § 1).
5. Uregulowanie prawa do obrony nieletniego w dotychczas obowiązującej
ustawie o postępowaniu w sprawach nieletnich nie odpowiadało standardom
przewidywanym przez przepisy aktów prawa międzynarodowego (Konwencja o
prawach dziecka, Reguły minimalne ONZ postępowania z nieletnimi).
Przepisy prawa międzynarodowego, kładąc nacisk na potrzebę zapewnienia
nieletniemu wsparcia w toku postępowania, przede wszystkim ze strony rodziny, nie
wymagają, aby była to pomoc ze strony osoby trudniącej się zawodowo
świadczeniem pomocy prawnej. W tym teŜ kierunku idą przepisy Prawa nieletnich,
przewidując obronę obligatoryjną tylko w ściśle określonych wypadkach (art. 47).
Istotna jest klauzula art. 47 § 1 pkt 5, stwarzająca moŜliwość ustanowienia obrońcy
dla nieletniego w tych wszystkich przypadkach, gdy sąd uzna to za niezbędne.
KaŜda ze stron, w tym nieletni, moŜe domagać się ustanowienia dla
26
nieletniego obrońcy z urzędu, gdy naleŜycie wykaŜe, iŜ nie moŜe ponieść kosztów
obrony bez uszczerbku dla niezbędnego utrzymania siebie i rodziny (art. 53 § 4).
UmoŜliwienie równieŜ nieletniemu domagania się ustanowienia obrońcy z urzędu
wzmocni sytuację nieletniego i stworzy mu moŜliwość skuteczniejszego korzystania z
zastrzeŜonych w Prawie nieletnich uprawnień.
Prawo do obrony nieletniego wyraŜone zostaje nie tylko poprzez wyliczenie
sytuacji, gdy musi on mieć obrońcę, ale takŜe w obowiązku przesłuchania
nieletniego i prawie nieletniego do odmowy odpowiedzi na niektóre lub wszystkie
zadawane pytania, o czym naleŜy nieletniego pouczyć (art. 48). Nieletni nie ma teŜ
obowiązku dowodzenia tego, Ŝe nie wykazuje przejawów demoralizacji ani
obowiązku dostarczania dowodów na swoją niekorzyść (art. 49). Realny udział w
postępowaniu i rzeczywiste gwarancje prawa do obrony zapewniają nieletniemu
przepisy o prawie do korzystania z pomocy tłumacza (art. 50), utrzymywania
kontaktu z obrońcą, stroną lub osobą godną zaufania, ustanowioną przez sąd (art.
51).
6. W Prawie nieletnich powtórzono zasadę zawartą w Kodeksie postępowania
karnego, Ŝe nieletni moŜe mieć nie więcej niŜ trzech obrońców, a pozostałe strony
nie więcej niŜ trzech pełnomocników (art. 53 § 1 zdanie 1). W związku z
postępującą unifikacją zawodów prawniczych i ze względów systemowych
przyjęto rozwiązanie, Ŝe obrońcą nieletniego oraz pełnomocnikiem pozostałych
stron moŜe być adwokat lub radca prawny (art. 53 § 2). Celem usprawnienia
postępowania i przeciwdziałania ewentualnym usiłowaniem nieuzasadnionego
przedłuŜania postępowania wprowadzona została regulacja, wedle której czynność
procesową moŜna przeprowadzić w wypadku stawiennictwa przynajmniej jednego
obrońcy, nawet jeŜeli nieletni ma ich dwóch lub trzech (art. 53 § 1 zdanie 2).
Podobne zasady dotyczą osób dorosłych odpowiadających na gruncie
Kodeksu postępowania karnego. Reguły dotyczące ustanawiania i zwalniania
obrońców, w tym obrońców z urzędu (art. 53 – 56) zostały tak pomyślane, aby
zapewniając
ochronę
interesów
nieletniego,
nie
paraliŜować
postępowania
sądowego.
Celem zagwarantowania ochrony praw nieletniego w postępowaniu i zgodnie
z postulatami wskazanych wyŜej (w pkt 5) aktów prawa międzynarodowego,
wprowadzona została moŜliwość powołania do pomocy nieletniemu osoby godnej
zaufania, którą moŜe teŜ być osoba najbliŜsza wobec nieletniego (art. 57). Prawo
27
nieletnich precyzuje, kto moŜe zostać powołany przez sąd do pełnienia funkcji osoby
godnej zaufania dla nieletniego (art. 57 § 2), przy czym przepisy nie ograniczają
moŜliwości powoływania osób godnych zaufania spośród nieobywateli
polskich lub nie władających językiem polskim. Ma to szczególne znaczenie w
przypadku moŜliwego udziału nieletnich cudzoziemców w postępowaniu
prowadzonym na podstawie przepisów ustawy. Jednoczenie kryteria wskazane w
ustawie pozwalają na wybór do pomocy nieletnim tylko takich osób, które
rzeczywiście będą mogły być traktowane przez nieletnich jako godne zaufania i
jednocześnie prawidłowo współpracować będą przy realizacji wychowawczych celów
Prawa nieletnich. Zakłada się, Ŝe nieletniemu fachowa pomoc prawna jest potrzebna
tylko w nielicznych wypadkach, natomiast istotne jest, aby nieletni uzyskał w toku
postępowania wsparcie ze strony osoby dorosłej, której działalność moŜe przyczynić
się do wcześniejszego rozpoczęcia oddziaływań wychowawczych, a do której nieletni
miałby zaufanie. MoŜe to być zarówno osoba spokrewniona z nieletnim (ale nie
rodzic, który ma status strony) lub dla nieletniego obca. Osoba taka ma w toku
postępowania uprawnienia zbliŜone do uprawnień obrońcy, lecz obrońcą nie jest, a
gdy wymagać tego będzie sytuacja w postępowaniu, moŜe złoŜyć wniosek o
powołanie obrońcy dla nieletniego (art. 58 § 1 pkt 4). Osoba godna zaufania moŜe
działać jedynie na korzyść nieletniego (art. 58 § 2), zaś pomoc udzielana nieletniemu
ma charakter nieodpłatny, a osoba godna zaufania ma jedynie prawo do zwrotu
poniesionych w związku ze swoimi czynnościami wydatków (art. 189 § 1 pkt 1), za
wyjątkiem sytuacji, gdy osobą ta jest osoba najbliŜsza dla nieletniego.
7.
Wiele
dyskusji
wzbudza
pozycja
procesowa
pokrzywdzonego
w
postępowaniu w sprawach nieletnich. Ustawodawca nie podziela tych postulatów,
które optują za przyznaniem pokrzywdzonemu pełnych praw strony. Uprawnienia
pokrzywdzonego w Prawie nieletnich są istotnie szerokie, jednak nie mogą
równać się z uprawnieniami strony, co dotyczy np. braku moŜliwości udziału
pokrzywdzonego
w
niektórych
posiedzeniach
sądu.
Od
właściwego
dyscyplinowania pokrzywdzonego będzie zaleŜało, czy jego udział wpłynie na
przedłuŜenie postępowania. Nie moŜna jednak twierdzić, ze realizowanie przez
pokrzywdzonego jego uprawnień procesowych jest działaniem na zwłokę.
Ponadto pokrzywdzonemu takŜe zwykle zaleŜy na zakończeniu postępowania i
na zastosowaniu odpowiedniej, adekwatnej reakcji na zachowanie nieletniego.
Nadto uprawnienia pokrzywdzonego, wymienione poniŜej, są zgodne z
28
międzynarodowymi tendencjami do przyznania ofiarom przestępstw szerokich
uprawnień procesowych w celu ochrony swoich praw. Ustawodawca musiał
wywaŜyć racje osób pokrzywdzonych zachowaniem nieletniego i cele
postępowania w sprawie nieletniego. Zbyt szerokie uprawnienia pokrzywdzonego
w tym postępowaniu groziłyby bowiem doprowadzeniem do kontradyktoryjnego
procesu, w którym nieletni nie mógłby mieć faktycznie równorzędnej pozycji
procesowej i z czym wiązałoby się niebezpieczeństwo negatywnego wpływu na
nieletniego. Prawo nieletnich zaś, kierując się dobrem nieletniego i dąŜąc przede
wszystkim do wychowania go, odchodzi od czystego modelu kontradyktoryjnego
postępowania. PowyŜsze nie oznacza w Ŝadnym wypadku, Ŝe ustawodawca
bagatelizuje bądź pomniejsza rolę i uprawnienia osoby pokrzywdzonej przez
nieletniego. Prawo nieletnich, nie przyznając pokrzywdzonemu statusu strony
postępowania, przewiduje dla niego daleko większe uprawnienia niŜ ustawa z dnia
26 października 1982 r. Według projektowanego aktu prawnego:
1)
pokrzywdzony ma prawo do uzyskania naprawienia szkody wyrządzonej przez
nieletniego (art. 9 pkt 2 lit a; nieletni moŜe zostać zobowiązany do
przeproszenia pokrzywdzonego i do wykonania określonych prac na rzecz
pokrzywdzonego (art. 9 pkt 2 lit b i c);
2)
pokrzywdzony moŜe zgodzić się na uczestniczenie w mediacji lub takiej zgody
odmówić (art. 102);
3)
pokrzywdzony ma prawo wnieść zaŜalenie na postanowienie o odmowie
wszczęcia postępowania w sprawie nieletniego (art. 60 § 3), orzeczenie
stwierdzające niewykazywanie przez nieletniego przejawów demoralizacji lub
umarzające postępowanie (art. 148 § 5);
4)
pokrzywdzony moŜe brać udział w rozprawie, jak i w posiedzeniu, na którym
moŜe
zapaść
orzeczenie
kończące
postępowanie
(np.
o
umorzeniu
postępowania), chyba Ŝe sąd ze względów wychowawczych postanowi o
prowadzeniu rozprawy lub posiedzenia pod nieobecność pokrzywdzonego (art.
60 § 1 pkt 2); jeŜeli pokrzywdzony nie jest prawidłowo zawiadomiony i nie stawił
się, wstrzymuje to bieg postępowania (art. 60 § 2);
5)
pokrzywdzonego zawiadamia się o wszczęciu oraz o odmowie wszczęcia
postępowania i doręcza mu się orzeczenie kończące postępowanie w sprawie,
jeŜeli nie jest ono ogłaszane lub przy jego ogłoszeniu nie był obecny
pokrzywdzony ani jego pełnomocnik (art. 60 § 3);
29
6)
pokrzywdzony
moŜe
zgłaszać
wnioski
dowodowe
w
postępowaniu
wyjaśniającym oraz przysługuje mu prawo do przeglądania akt i robienia z nich
odpisów, z wyłączeniem wywiadów środowiskowych i opinii o nieletnim; moŜe
teŜ wnosić
o uzupełnienie postępowania dowodowego przez dokonanie
określonej czynności (art. 60 § 1 pkt 1);
7)
pokrzywdzony moŜe ustanowić pełnomocnika (adwokata lub radcę prawnego),
celem reprezentowania jego interesów w postępowaniu (art. 63);
8)
obowiązek
pouczenia
pokrzywdzonego
(jako
osobę
uczestniczącą
w
postępowaniu) o jego obowiązkach i uprawnieniach, z wyłączeniem moŜliwości
powstania negatywnych skutków procesowych dla pokrzywdzonego w razie
braku lub mylnego pouczenia (art. 28 § 2);
9)
pokrzywdzony za zezwoleniem sędziego przesłuchującego nieletniego poza
rozprawą lub posiedzeniem, na którym moŜe zapaść orzeczenie kończące
postępowanie, moŜe być obecny przy tej czynności (art. 71 § 4);
10) poprzestanie na ustnym ostrzeŜeniu jako nowy sposób załatwienia sprawy
nieletniego, który swoim zachowaniem spowodował szkody materialne
nastąpić moŜe jedynie po naprawieniu szkody lub zawarciu ugody w
przedmiocie jej naprawienia (art. 101 § 2);
11) dobrowolne
poddanie
się
odpowiedzialności
przez
nieletniego
(bez
przeprowadzania postępowania dowodowego) nastąpić moŜe jedynie przy
braku sprzeciwu pokrzywdzonego – jeŜeli stawił się na rozprawie a
uwzględnienie wniosku nieletniego w tym względzie jest dopuszczalne tylko
wtedy, gdy nieletni uzgodnił z pokrzywdzonym sposób naprawienia szkody (art.
124 § 2 i 3);
12) nieletni (który ukończył 13 lat) za zgodą przedstawiciela ustawowego moŜe
zawrzeć z pokrzywdzonym ugodę zobowiązującą do zaspokojenia roszczeń
majątkowych pokrzywdzonego (art. 132 § 1);
13) przewodniczący rozprawie
moŜe
udzielić
głosu
pokrzywdzonemu,
jego
pełnomocnikowi, jeŜeli o to wnoszą; moŜe być teŜ udzielony głos dodatkowy, w
tym po wznowieniu przewodu sądowego (art. 134 § 2 i 3).
8. Prawo nieletnich przewiduje równieŜ udział w postępowaniu przedstawiciela
instytucji, do której zadań statutowych naleŜą oddziaływania wychowawcze wobec
małoletnich (art. 64 – 65). Udział takiego przedstawiciela następuje na podstawie
postanowienia sądu, jeŜeli przemawiają za tym względy wychowawcze.
30
VI
1. Konsekwencją przyjęcia zasady, iŜ w Prawie nieletnich obowiązuje jedna
procedura, wzorowana na Kodeksie postępowania karnego, było recypowanie z
procedury karnej szeregu przepisów dotyczących czynności procesowych oraz
dowodów (art. 76). Chodzi tu o przepisy KPK zawarte w Dziale IV Czynności
procesowe oraz w Dziale V Dowody. W postępowaniu w sprawach nieletnich znajdą
więc odpowiednie zastosowanie, w zakresie nieuregulowanym przez Kodeks
nieletnich, przepisy Kodeksu postępowania karnego dotyczące:
- orzeczeń, zarządzeń i poleceń (art. 92 – 107 KPK),
- narady i glosowania nad orzeczeniem (art. 108 – 115 KPK),
- porządku czynności procesowych (art. 116 – 121 KPK),
- terminów (art. 122 – 127 KPK),
- doręczeń (art. 128 – 142 KPK),
- protokołów (art. 144 – 155 KPK),
- przeglądania akt i sporządzania odpisów (art. 156 – 159 KPK),
- odtwarzania zaginionych lub zniszczonych akt (art. 160 – 166 KPK),
- dowodów (art. 167 – 174 KPK), w tym
- zeznań świadków (art. 177 – 192 KPK),
- czynności biegłych, tłumaczy i specjalistów (art. 193 – 206 KPK),
- oględzin, otwarcia zwłok, eksperymentu procesowego (art. 207 - 212 KPK),
- wywiadu środowiskowego i badania oskarŜonego (art. 213 – 216 KPK),
- zatrzymania rzeczy i przeszukania (art. 217 – 236a KPK),
- kontroli i utrwalania rozmów (art. 237 – 242 KPK).
Ustawodawca zdecydował się na stosunkowo szerokie odesłanie do
przepisów Kodeksu postępowania karnego w zakresie czynności procesowych i
dowodów przede wszystkim celem uniknięcia powtarzania niemal jednakowych
regulacji w dwóch róŜnych aktach prawnych. Uwzględniając szczególny charakter
postępowania z nieletnimi stwierdzić naleŜy, Ŝe rozwiązania Kodeksu postępowania
karnego odnośnie czynności procesowych i postępowania dowodowego są na tyle
uniwersalne, Ŝe mogą być stosowane odpowiednio w postępowaniu w sprawach
nieletnich, bez szkody dla naczelnych zasad tego postępowania. Szczegółowo
uregulowano w Prawie nieletnich natomiast te kwestie, które wymagają odrębnego
ukształtowania ze względu na specyfikę postępowania w sprawach nieletnich.
31
Wyłączono więc stosowanie przepisów dotyczących: wydawania orzeczeń i
zarządzeń (art. 93 KPK), czynności sprawdzających przed wydaniem orzeczenia (art.
97 KPK), zasad ogłaszania i doręczania orzeczeń i zarządzeń (art. 100 KPK),
czynności wymagających sporządzenia protokołu (art. 143 KPK), wyjaśnień
oskarŜonego (art. 175 – 176 KPK), świadka incognito (art. 184 KPK), wymogów co
do ustalenia toŜsamości oskarŜonego (art. 213 KPK) oraz wywiadu środowiskowego
(art. 214 i 216 KPK).
2. Ustawodawca, regulując zasady wydawania orzeczeń i zarządzeń (art. 66),
wziął pod uwagę równieŜ fakt, Ŝe postępowanie dowodowe w postępowaniu
wyjaśniającym prowadzi Policja. Konieczne było w związku z tym uregulowanie
kompetencji do wydawania postanowień i zarządzeń przez ten organ na etapie
postępowania wyjaśniającego (art. 66 § 3).
3. W Prawie nieletnich wskazano zasady ogłaszania orzeczeń i zarządzeń
(art. 68), reguły dokonywania czynności procesowych (art. 69), czynności
wymagających sporządzenia protokołu (art. 70).
4. Z uwagi na specyfikę postępowania w sprawach nieletnich szczegółowo
uregulowano
problematykę
przesłuchania
nieletniego
(art.
71),
zakazów
dowodowych (art. 72), przesłuchiwania świadków poniŜej 15 roku Ŝycia i
pokrzywdzonych poniŜej 15 roku Ŝycia, którzy byli ofiarami nieletnich sprawców
czynów stanowiących przestępstwa przeciwko wolności seksualnej i obyczajności
(art. 73), opinii określającej właściwe kierunki oddziaływania na nieletniego (art. 74)
oraz wywiadu środowiskowego (art. 75). PowyŜsze przepisy mają na celu takie
ukształtowanie postępowania, aby, chroniąc prawa nieletnich poddanych sądowi,
zapewnić jednocześnie realizację zasady oparcia rozstrzygnięcia na prawdziwych i
wszechstronnych ustaleniach faktycznych.
5. Regulacje dotyczące środków przymusu bezpośredniego wzorowano na
sprawdzonych w praktyce wzorcach zawartych w przepisach Kodeksu postępowania
karnego, wprowadzając jednocześnie odmienności konieczne ze względu na
specyfikę postępowania w sprawach nieletnich.
W
pierwszej
kolejności
uregulowano
zasady
dotyczące
zatrzymania
nieletniego. Nieletniego, który popełnił czyn zabroniony moŜe ująć kaŜdy, jeŜeli
nieletni został przyłapany na gorącym uczynku lub gdy ujęcie następuje w pościgu
podjętym bezpośrednio po popełnieniu czynu zabronionego (art. 77), jeŜeli zachodzi
obawa ukrycia się nieletniego lub nie moŜna ustalić jego toŜsamości. Policja
32
moŜe zatrzymać nieletniego tylko wtedy, gdy dopuścił się czynu zabronionego i
zachodzi obawa ucieczki lub ukrycia się nieletniego, zatarcia śladów lub utraty
dowodów czynu zabronionego bądź nie moŜna ustalić toŜsamości nieletniego (art. 78
§ 1 pkt 1) lub teŜ gdy nieletni samodzielnie oddalił się z placówki, w której został
umieszczony albo uciekł z domu (art. 78 § 1 pkt 2) lub gdy jest to konieczne do
wykonania zarządzenia lub orzeczenia sądowego (art. 78 § 2). Podkreślenia
wymaga, Ŝe nieletniego Policja moŜe zatrzymać jedynie w związku z popełnieniem
czynu zabronionego, nie zaś w związku z wszelkimi innymi przejawami demoralizacji
(oprócz sytuacji, kiedy zatrzymania dokonuje na zarządzenie lub orzeczenie
sądu). Nie ma bowiem powodów, by tak dalece ingerujący w dobra osobiste
nieletniego środek stosować na przykład w sytuacji, gdy nieletni nie realizuje
obowiązku szkolnego (co moŜe stanowić przejaw demoralizacji). O zatrzymaniu, tak
jak i na gruncie ustawy o postępowaniu w sprawach nieletnich powiadamia się
niezwłocznie sąd rodzinny (art. 79), zaś zatrzymanemu przysługuje zaŜalenie na
zasadność, legalność oraz prawidłowość zatrzymania (art. 80).
Prawo nieletnich przyjęło cztery rodzaje środków zapobiegawczych o
charakterze wolnościowym - poręczenie rodziców, opiekuna lub osoby godnej
zaufania, tymczasowy nadzór kuratora, rodziców, opiekuna lub osoby godnej
zaufania, tymczasowe umieszczenie w odpowiednim zakładzie leczniczym lub domu
pomocy społecznej, wreszcie zakaz opuszczania kraju, środek o charakterze
izolacyjnym w postaci umieszczenia w schronisku dla nieletnich oraz środek o
mieszanym charakterze, polegający na tymczasowym umieszczeniu nieletniego w
odpowiedniej placówce lub ośrodku w rozumieniu przepisów ustawy o systemie
oświaty (art. 82 § 1).
Środki zapobiegawcze stanowią często pierwszą i najbardziej odczuwalną dla
nieletniego reakcję wymiaru sprawiedliwości na przejawy demoralizacji. Oczywiste
jest, Ŝe nie mogą zastępować środka wychowawczego, ale z racji trwającego
niekiedy przez dłuŜszy czas postępowania przed sądem, spełniają w istocie funkcje
wychowawcze wobec nieletniego. Tym bardziej istotne jest ich właściwe stosowanie.
Stosowanie środków zapobiegawczych jest uzasadnione tylko wtedy, gdy
uprawdopodobniono, Ŝe nieletni wykazuje przejawy demoralizacji i środek niezbędny
jest dla zapewnienia prawidłowego toku postępowania lub zapobieŜenia dalszej
demoralizacji nieletniego (art. 82 § 3). Środki zapobiegawcze stosuje się
bezterminowo, poza umieszczeniem w schronisku dla nieletnich (art. 84 § 2).
33
Najsurowszy ze środków zapobiegawczych w postaci umieszczenia w schronisku dla
nieletnich
moŜna
stosować
tylko,
jeŜeli
zostały
ujawnione
okoliczności
przemawiające za umieszczeniem nieletniego w zakładzie poprawczym albo
uzasadniające odpowiedzialność nieletniego na zasadach określonych w Kodeksie
karnym i zachodzą dalsze, ściśle i alternatywnie wyliczone przesłanki (art. 86 § 1).
Środek ten stosuje się początkowo na okres do 3 miesięcy, z moŜliwością
przedłuŜenia (art. 87 § 1), z tym Ŝe w toku postępowania wyjaśniającego nieletni
moŜe przebywać w schronisku do 6 miesięcy, zaś do wydania orzeczenia
kończącego postępowanie w pierwszej instancji do 1 roku (art. 87 § 2). W
wyjątkowych okolicznościach sad okręgowy moŜe dalej przedłuŜyć nieletniemu okres
pobytu w schronisku dla nieletnich (art. 87 § 3).
Zakaz opuszczana kraju, który moŜe być połączony z zatrzymaniem paszportu
lub innego dokumentu uprawniającego do przekroczenia granicy albo z zakazem
wydania takiego dokumentu, jest nowym w odniesieniu do nieletnich środkiem
zapobiegawczym (art. 90). Środek ten naleŜy uznać za niezwykle przydatny w
postępowaniu w sprawach nieletnich, uwzględniając postępującą liberalizację reguł
poruszania
się
pomiędzy
państwami
i
upowszechnienie
się
moŜliwości
podróŜowania. Ograniczenie swobody przemieszczania poza granice kraju moŜe w
niektórych
przypadkach
warunkować
doprowadzenia
sprawy
nieletniego
do
rozstrzygnięcia. Ma to szczególne znaczenie w kontekście przepisu art. 31 § 2 pkt 2,
przewidującego zawieszenie postępowania w razie stałego pobytu nieletniego za
granicą.
Pozostałe środki zapobiegawcze znane są dotychczas obowiązującej ustawie
o postępowaniu w sprawach nieletnich i ich stosowanie w zasadzie nie budzi
wątpliwości.
RównieŜ
zasada,
Ŝe
postanowienie
w
przedmiocie
środków
zapobiegawczych podlega kontroli instancyjnej, nie stanowi nowości (art. 85).
Prawo nieletnich reguluje równieŜ przesłanki umieszczenia nieletniego w
policyjnej izbie dziecka, traktując ta placówkę jako miejsce jedynie krótkotrwałego
pobytu nieletniego w ściśle wyliczonych w ustawie przypadkach (art. 82 § 2 i 91 § 1).
Podkreślenia wymaga, Ŝe nieletni moŜe przebywać w policyjnej izbie dziecka – w
zaleŜności od powodu umieszczenia tamŜe – od 24 godzin do 14 dni. Jednocześnie
jednak przewidziano więcej sytuacji niŜ w ustawie o postępowaniu w sprawach
nieletnich, w których moŜe nastąpić umieszczenie nieletniego w policyjnej izbie
dziecka (art. 91). Dotychczas zachodziła wątpliwość, co zrobić z nieletnim,
34
który z przyczyn organizacyjnych nie mógł zostać przetransportowany do
właściwego zakładu poprawczego lub schroniska dla nieletnich albo konieczne
było zapewnienie udziału nieletniego w badaniach zarządzonych przez sąd lub
wykonania innej czynności wskazanej przez sąd. Nieletni byli zazwyczaj
umieszczani
w
placówkach
opiekuńczo-wychowawczych
typu
interwencyjnego, które nie mogły zapewnić stosownego nadzoru nad
nieletnim, a ponadto dochodziło do łączenia w jednej placówce dzieci
wykazujących
przejawy
demoralizacji
i
dzieci
wymagających
opieki,
umieszczonych na podstawie zarządzenia sądu opiekuńczego. MoŜliwość
umieszczenia nieletniego w policyjnej izbie dziecka w przedstawionych wyŜej
sytuacjach rozwiąŜe ten istotny problem praktyczny, przy zachowaniu
stosownych gwarancji dla samego nieletniego związanych ze ścisłym
określeniem czasu pobytu nieletniego w policyjnej izbie dziecka.
6. Dla wzmocnienia skuteczności ścigania nieletnich, wprowadzono moŜliwość
zarządzenia poszukiwań nieletniego (art. 92), zaś w przypadku nieletniego, który
popełnił czyn zabroniony, stanowiący zbrodnię – takŜe moŜliwość poszukiwania
listem gończym (art. 93 - 94).
7. Prawo nieletnich przewiduje kary porządkowe, dyscyplinujące uczestników
postępowania (świadków, biegłych, tłumaczy, specjalistów) celem wykonania
obowiązków procesowych. Maksymalna wysokość kary pienięŜnej wynieść moŜe
10.000 zł, nadto sąd zarządzić moŜe zatrzymanie i przymusowe doprowadzenie
świadka, a w wyjątkowych wypadkach – takŜe biegłego, tłumacza lub specjalisty (art.
95 § 1 i 5). MoŜliwe jest teŜ zastosowanie aresztu do 30 dni w razie niewykonania
wskazanych w ustawie obowiązków procesowych (art. 96 § 3). Osoba, która przez
niewykonanie swoich obowiązków świadka, tłumacza, biegłego lub specjalisty
spowodowała dodatkowe koszty postępowania, moŜe być tymi kosztami obciąŜona
(art. 97 § 1).
Istotną nowością, zgodną z tendencjami legislacyjnymi przejawiającymi się
równieŜ na gruncie innych ustaw dotyczących postępowań sądowych, jest moŜliwość
nałoŜenia kary porządkowej w kwocie do 10.000 zł równieŜ na obrońcę lub
pełnomocnika, który bez naleŜytego usprawiedliwienia nie stawił się na wezwanie
organu prowadzącego postępowanie albo bez zezwolenia tego organu wydalił się z
miejsca czynności przed jej zakończeniem. NałoŜenie tej kary moŜliwe jest jednak w
wypadkach szczególnych ze względu na wpływ niestawiennictwa obrońcy lub
35
pełnomocnika na przebieg czynności (art. 95 § 2). Powołany przepis pozwoli
dyscyplinować adwokatów i radców prawnych, niewłaściwie, w zakresie wskazanym
w art. 95 § 1, wykonujących swoje obowiązki.
8. W Prawie nieletnich usankcjonowano częściowo od dawna obowiązującą
praktykę, iŜ postępowanie wyjaśniające prowadzi Policja pod nadzorem sądu
rodzinnego (art. 100). W rzeczywistości bowiem dowody w sprawie nieletniego
gromadziła Policja i przedkładała je sędziemu rodzinnemu, procedującemu dalej w
oparciu o te dowody. Regulacja ustawy o postępowaniu w sprawach nieletnich,
wedle której postępowanie prowadzi sędzia rodzinny, była w istocie przepisem
martwym,
albowiem
rodzinny
sędzia
nie
dysponował
tak
rozbudowanym
instrumentarium, słuŜącym ewentualnemu poszukiwaniu dowodów, co Policja.
Obecnie przyjęte rozwiązanie było postulowane przez środowisko sędziowskie, zaś
poziom merytoryczny czynności postępowania wyjaśniającego, prowadzonych przez
wydzielone i wyspecjalizowane wydziały w Policji jest oceniany wysoko przez
sędziów rodzinnych. Ostatecznie przyjęto zasadę, Ŝe jeśli zawiadomienie o
wykazywaniu przejawów demoralizacji otrzyma sędzia rodzinny, moŜe w
sprawie od razu wyznaczyć rozprawę lub posiedzenie, albo przekazać sprawę
Policji. Natomiast jeśli powyŜsze zawiadomienie otrzyma Policja, wszczyna
postępowanie wyjaśniające lub dokonuje czynności sprawdzających, chyba Ŝe
zawiadomienie dotyczy innych niŜ popełnienie czynu zabronionego przejawów
demoralizacji
–
wówczas
przekazuje
sprawę
sędziemu
rodzinnemu.
Rozwiązanie powyŜsze jest związane z faktem, Ŝe w przypadku innych
przejawów
demoralizacji
niŜ
popełnienie
czynu
zabronionego,
ocena
zachowania nieletniego i dobór czynności procesowych nie wymaga zazwyczaj
uruchomiania szczególnych uprawnień Policji. Sędzia rodzinny powinien
zadecydować, czy wykorzystując przysługujące mu uprawnienia procesowe,
moŜe przeprowadzić postępowanie wyjaśniające we własnym zakresie w
całości
lub
w
części.
Ponadto
w
przypadku
takich
zachowań,
jak
nierealizowanie obowiązku nauki i obowiązku szkolnego wprowadzanie Policji
do szkoły celem ustalenia okoliczności świadczących o wykazywaniu przez
nieletniego przejawów demoralizacji, mogłoby spowodować skutek odmienny
od zamierzonego, związany choćby m.in. ze stygmatyzacją nieletniego przed
resztą klasy czy szkoły.
36
Jednocześnie Ustawodawca szczegółowo uregulował instrumenty nadzoru sądu nad
postępowaniem wyjaśniającym, zastrzegając do wyłącznej kompetencji sądu
wydawanie najistotniejszych na tym etapie postępowania orzeczeń (art. 105).
Wprowadzenie zasady, iŜ organem postępowania wyjaśniającego jest, poza
wyjątkami wskazanymi powyŜej, Policja, pozwala uniknąć zarzutu, iŜ postępowanie w
sprawach nieletnich ma czysto inkwizycyjny charakter. Nie trudno bowiem dostrzec,
Ŝe ustawa o postępowaniu w sprawach nieletnich czyniła z sądu rodzinnego organ
bliŜszy swego rodzaju „władzy w sprawach nieletnich” niŜ wymiaru sprawiedliwości.
Sąd winien być poza wszelkimi podejrzeniami o stronniczość. Tymczasem
niejednokrotnie musiała budzić wątpliwości – szczególnie wśród uczestniczących w
postępowaniu osób o niskiej świadomości prawnej - sytuacja, gdy sędzia rodzinny,
prowadzący postępowanie wyjaśniające, następnie orzekał w tej samej sprawie jako
przewodniczący składu sądu w postępowaniu opiekuńczo-wychowawczym lub
poprawczym, oceniając dowody, które sam wcześniej zebrał.
9. WaŜnym i zupełnie nowym instrumentem postępowania z nieletnimi jest
moŜliwość niewszczynania postępowania i poprzestania na ustnym ostrzeŜeniu
nieletniego (art. 101). Instytucja ta moŜe być wykorzystana, gdy okoliczności
zachowania stanowiącego przejaw demoralizacji nie budzą wątpliwości, warunki
wychowawcze nieletniego uzasadniają przypuszczenie, Ŝe nieletni nie będzie w
przyszłości wykazywał przejawów demoralizacji, zachowanie nieletniego nie jest
czynem zabronionym, który jako przestępstwo jest zagroŜony karą pozbawienia
wolności wyŜszą niŜ 3 lata, a nieletni dotąd nie wykazywał przejawów demoralizacji.
JeŜeli zachowanie nieletniego spowodowało szkodę, konieczne jest jej naprawienie
lub zawarcie ugody co do sposobu naprawienia.
Waga
omawianej
instytucji
polega
na
tym,
Ŝe
moŜliwe
staje
się
zminimalizowanie zakresu prowadzonych czynności do tych absolutnie koniecznych i
niewszczynanie
postępowania
w
sprawach
błahych,
nie
wymagających
powaŜniejszej ingerencji sądu rodzinnego. Pozwoli to z jednej strony ograniczyć
koszty wymiaru sprawiedliwości, z drugiej zaś nie angaŜować w pełnym zakresie
organów państwa do prowadzenia spraw, które formalnie wymagając wszczęcia i
prowadzenia, w rzeczywistości mogą być załatwione w uproszczony sposób – bez
szkody dla wychowawczej funkcji postępowania z nieletnim. Instytucja ta pozwoli teŜ
uniknąć stygmatyzacji nieletniego prowadzonym wobec niego postępowaniem w
sytuacjach, w których na to nie zasłuŜył.
37
Istotne jest, Ŝe poprzestanie na ustnym ostrzeŜeniu ma stać się instrumentem
stosowanym nie tylko przez sąd, ale takŜe przez Policję. Takie rozwiązanie pozwoli
na szybkie zakończenie sprawy nieletniego przy drobnym naruszeniu przez
nieletniego przepisów prawa lub zasad współŜycia w społeczeństwie. Funkcjonariusz
Policji, stwierdziwszy przejaw demoralizacji nieletniego, będzie mógł podjąć decyzję,
czy spełnione są przesłanki z art. 101, czy teŜ konieczne jest prowadzenie pełnego
postępowania wyjaśniającego. Celem uniknięcia ewentualnych nieprawidłowości przy
stosowaniu przez Policję moŜliwości poprzestania wobec nieletniego na ustnym
ostrzeŜeniu, Prawo nieletnich obliguje Policję do zawiadamiania o takim załatwieniu
sprawy sąd rodzinny, który moŜe nakazać wszczęcie postępowania wyjaśniającego
(art. 101 § 3) albo zatwierdzić czynność Policji.
Poprzestanie na ustnym ostrzeŜeniu nie jest środkiem wychowawczym i
dlatego nie zostało wymienione w katalogu zawartym w art. 9. Jest to alternatywny i
uproszczony sposób załatwienia sprawy nieletniego. W konsekwencji poprzestanie
na ustnym ostrzeŜeniu w danej sprawie nie wyklucza warunkowego umorzenia
postępowania w innej sprawie tego samego nieletniego (art. 13 § 1 pkt 2).
10.
Dla
zagwarantowania
kompensacyjnej
i
wychowawczej
funkcji
postępowania, do projektu wprowadzono instytucję mediacji prowadzonej pomiędzy
nieletnim, a pokrzywdzonym przez odpowiednią powołaną w tym celu instytucję albo
osobę godną zaufania (art. 102). Doświadczenia ze stosowania mediacji równieŜ w
postępowaniu z nieletnimi wskazują, Ŝe jest to przydatny środek załatwiania spraw
nieletnich. Sprzyja bowiem nie tylko właściwemu doborowi środków reakcji na
przejawy demoralizacji nieletniego, ale równieŜ daje pokrzywdzonemu satysfakcję z
przywrócenia stanu zgodnego z prawem, często zapewniając mu równieŜ
rekompensatę
moralną
i
materialną.
Postępowanie
mediacyjne
pozwala
zaoszczędzić kosztów wymiarowi sprawiedliwości, zwalniając niekiedy ze Ŝmudnego
i
czasochłonnego
postępowania
w
zakresie
poszukiwania,
gromadzenia
i
przeprowadzania dowodów. MoŜe równieŜ przynosić lepsze skutki wychowawcze
wobec nieletniego, konfrontowanego z pokrzywdzonym, ofiarą nieprawości, której
nieletni się dopuścił. Podkreślenia wymaga, Ŝe udział w mediacji jest dobrowolny (art.
102 § 2). Nie ulega bowiem wątpliwości, Ŝe dobrowolność stanowi podstawowy
warunek skuteczności mediacji.
11. Istotną zmianą w stosunku do aktualnie obowiązującego stanu prawnego
jest regulacja art. 108 § 1 zdanie 2. Nadal obowiązywać ma reguła, Ŝe jeŜeli okaŜe
38
się, Ŝe czyn, z powodu którego wszczęto postępowanie, popełnił nieletni, prokurator
przekaŜe sprawę tego nieletniego sądowi rodzinnemu. JeŜeli przewodniczący sądu
uzna, przy wstępnym badaniu materiałów sprawy po ich złoŜeniu do sądu, Ŝe nieletni
powinien odpowiadać na zasadach określonych w Kodeksie karnym, skieruje sprawę
na posiedzenie, na którym moŜe nastąpić przekazanie sprawy prokuratorowi (art.
112 § 1 pkt 1). Odmiennie jednak niŜ w ustawie o postępowaniu w sprawach
nieletnich do samodzielnej decyzji prokuratora naleŜeć będzie to, czy wobec
nieletniego prowadzić postępowanie w oparciu o Kodeks postępowania karnego (ze
zmianami wynikającymi z art. 34 § 3 Prawa nieletnich). Postępowanie w tym trybie
prokurator będzie mógł prowadzić w kaŜdym wypadku, gdy uzna, Ŝe zachodzą
warunki do pociągnięcia nieletniego do odpowiedzialności na zasadach określonych
w Kodeksie karnym. Decyzja prokuratora podjęta na etapie postępowania
przygotowawczego nie będzie wiązała sądu w dalszym toku postępowania. Wynika
to ze związania sędziów wyłącznie Konstytucją i ustawami (art. 178 ust. 1
Konstytucji). W kaŜdym więc wypadku, gdy sąd uzna, Ŝe ocena prokuratora o zajściu
podstaw do pociągnięcia nieletniego do odpowiedzialności na zasadach określonych
w Kodeksie karnym była błędna, na etapie wyrokowania orzeknie zgodnie z
poczynionymi ustaleniami i adekwatnie do warunków konkretnego przypadku,
korzystając z moŜliwości, jakie wobec nieletnich stwarza Prawo nieletnich.
Podkreślenia wymaga, Ŝe w sytuacji skorzystania przez prokuratora z moŜliwości
stworzonej przez art. 108 § 1 zdanie 2 sądem właściwym do rozpoznania sprawy
nieletniego będzie sąd właściwy według Kodeksu postępowania karnego (art. 34 § 2
pkt 1).
12. Po wpłynięciu sprawy do sądu następuje jej wstępna kontrola, w wyniku
której moŜe nastąpić przekazane sprawy prokuratorowi, sądowi właściwemu,
umorzenie lub zawieszenie postępowania albo skierowanie sprawy do postępowania
mediacyjnego. NaleŜy jednocześnie wskazać, Ŝe w przypadku prowadzenia
postępowania wyjaśniającego przez Policję, postanowienie o zamknięciu
postępowania wyjaśniającego i przekazanie sprawy do sądu (art. 110 § 1) nie
ma charakteru quasi-aktu oskarŜenia przeciwko nieletniemu. Policja nie
występuje przed sądem jako oskarŜyciel, a wskazanie postanowienie ma
jedynie zakreślać podmiotowe i przedmiotowe ramy postępowania (poza które
moŜna wyjść w określonych sytuacjach – art. 131). NaleŜy takŜe zwrócić
uwagę, Ŝe rozdział 15 dotyczący postępowania wyjaśniającego reguluje jedynie
39
działania organu prowadzącego ten etap postępowania. Uprawnienia stron
wynikają jednak z przepisów o charakterze ogólnym (art. 45) i odnoszą się one
takŜe do postępowania wyjaśniającego. Oznacza to, ze strony mogą m.in.
składać wnioski dowodowe, uczestniczyć w czynnościach, składać środki
odwoławcze, w określonych sytuacjach nawet zapoznać się z aktami sprawy
lub
dokonywać
postępowanie).
z
nich
odpisów
(za
zgodą
organu
prowadzącego
Po otrzymaniu sprawy Przewodniczący moŜe zarządzeniem
wszcząć postępowanie sądowe i skierować sprawę do rozpoznania na rozprawie lub
posiedzeniu (art. 112 § 1). Postępowanie przed sądem pierwszej instancji co do
zasady jest prowadzone na posiedzeniu, projekt zastrzega prowadzenie rozprawy do
spraw o najpowaŜniejszym cięŜarze gatunkowym (art. 116): 1) gdy złoŜono wniosek
o orzeczenie wobec nieletniego środka wychowawczego w postaci umieszczenia w
zakładzie poprawczym, 2) gdy zachodzą warunki do wymierzenia nieletniemu kary,
3) gdy czyn zabroniony zarzucany nieletniemu jako przestępstwo stanowi zbrodnię
oraz 4) gdy z innego powodu sąd uzna to za niezbędne. Wprawdzie przepisy
dotyczące postępowania przed sądem pierwszej instancji niemal w całości
dotyczą zasad przeprowadzenia rozprawy, co moŜe być odbierane jako
stworzenie zbyt rygorystycznych zasad postępowania w sprawie nieletniego, to
jednak przy załoŜeniu, Ŝe jedynie w rzadkich sytuacjach przeprowadzenie
rozprawy będzie obowiązkowe, a w przewaŜającej liczbie przypadków,
wystarczające będzie wyznaczenie posiedzenia oznacza, Ŝe postępowanie
względem nieletniego będzie sformalizowane jedynie w niezbędnym stopniu.
W praktyce procedowanie na posiedzeniu dotyczyć będzie przytłaczającej
większości spraw nieletnich (co związane jest z liczbą spraw rozpoznawanych
przez sądy w postępowaniu opiekuńczo-wychowawczym - ok. 60 tys. spraw w
2006 roku, w porównaniu do liczby spraw rozpoznawanych w postępowaniu
poprawczym – około 1500 spraw w 2006 roku, dane według Wydziału Statystki
Departamentu Organizacyjnego Ministerstwa Sprawiedliwości). Ustawodawca
uznał bowiem, Ŝe prowadzenie rozbudowanego postępowania dowodowego w
sprawach drobnych, w których z reguły okoliczności faktyczne są wyjaśnione, nie jest
konieczne. Nie ma sensu wychowawczego i wręcz moŜe dewaluować pozycje sądu,
prowadzenie pełnej, wzorowanej na Kodeksie postępowania karnego rozprawy w
sytuacji, gdy rzecz dotyczy np. uchylania się od obowiązku szkolnego, spoŜywania
alkoholu czy innych problemów o charakterze bardziej wychowawczym niŜ
40
kryminalnym. W posiedzeniu obecność nieletniego co do zasady nie jest
obowiązkowa, zaś postępowanie dowodowe ogranicza się generalnie do ujawnienia
materiałów zebranych w postępowaniu wyjaśniającym (art. 147 § 3).
Procedowanie na rozprawie, z uwagi na charakter spraw zastrzeŜonych do
rozpoznawania
w
ten
sposób,
obwarowane
jest
ostrzejszymi
wymogami
proceduralnymi, wiąŜąc się m.in. z obowiązkową obecnością nieletniego, szeroko
rozbudowanymi zasadami dotyczącymi postępowania dowodowego (art. 123, 125130). Opierając reguły postępowania w sprawach nieletnich na zasadach
postępowania karnego, równieŜ model rozprawy sądowej ustawodawca zbudował w
oparciu o sprawdzone wzory Kodeksu postępowania karnego. Niezbędne stało się
jedynie nieznaczne dostosowanie reguł tego postępowania do specyfiki postępowań
z nieletnimi.
Dla przyspieszenia oraz ograniczenia zbędnych kosztów postępowania do
projektu
wprowadzono
instytucję
dobrowolnego
poddania
się
środkom
wychowawczym lub karze (art. 124) oraz moŜliwość zawierania z pokrzywdzonym
ugody zmierzającej do zaspokojenia roszczeń majątkowych pokrzywdzonego z tytułu
szkody wyrządzonej przez nieletniego (art.132).
Wniosek
o
orzeczenie
wobec
nieletniego
określonego
środka
wychowawczego, względnie kary lub środków karnych moŜe stać się niezwykle
uŜytecznym narzędziem w postępowaniu w sprawach nieletnich. Doświadczenia
zaczerpnięte z postępowania karnego, gdzie instytucja ta (ustanowiona w art. 387
KPK) od wielu lat funkcjonuje, wskazują, Ŝe propozycja poddania się karze bez
postępowania dowodowego jest często wykorzystywana przez oskarŜonych. Kontrola
sądu zapewnia jednocześnie, Ŝe kary wymierzane z zastosowaniem tego przepisu
postępowania są sprawiedliwe. Mając na uwadze fakt, Ŝe często okoliczności
zachowania nieletniego stanowiącego przejaw demoralizacji są w pełni wyjaśnione
(art. 124 § 2), zaś równieŜ w jego interesie leŜy szybkie zakończenie
stygmatyzującego w pewnym stopniu postępowania sądowego, uzgodniona z
sądem, prokuratorem i pokrzywdzonym propozycja rozstrzygnięcia sprawy stanie się
dla
nieletniego
atrakcyjnym
sposobem
na
zakończenie
dotyczącego
go
postępowania.
Ugodę z pokrzywdzonym moŜe zawrzeć nieletni, który ukończył 13 lat, za
zgodą swojego
przedstawiciela ustawowego. Ugoda dotyczyć moŜe jedynie
zobowiązania do zaspokojenia roszczeń majątkowych pokrzywdzonego z tytułu
41
szkody wyrządzonej przez nieletniego, nie moŜe więc obejmować roszczeń, które
pokrzywdzony moŜe ewentualnie zgłaszać tytułem zadośćuczynienia za uszczerbek
o charakterze niematerialnym, to jest tzw. krzywdę (art. 132 § 1). PowyŜszą ugodę
mogą zawrzeć równieŜ rodzice nieletniego, jego opiekun prawny lub osoba
sprawująca stałą pieczę nad nieletnim (art. 132 § 2). Kontrola sądu, jakiej poddana
jest ugoda gwarantuje, Ŝe będzie ona zgodna z prawem, nie będzie naruszać
usprawiedliwionego interesu Ŝadnej ze stron, nie będzie zmierzać do obejścia prawa
ani teŜ przeciwko jej zawarciu nie będą przemawiać względy wychowawcze (art. 132
§ 3).
Prawo nieletnich precyzyjnie określa, jakie elementy winien zawierać wyrok,
wydany po zakończeniu rozprawy (art. 141), co znajdzie równieŜ zastosowanie do
postanowienia, wydanego po posiedzeniu (art. 147 § 2). Istotne jest, Ŝe juŜ w wyroku
sąd ustalać będzie sposób i termin wykonania nałoŜonych obowiązków, jeŜeli orzekł
tego rodzaju środek i jeŜeli jest to konieczne ze względu na rodzaj środka (art. 141 §
3 i 4). W postępowaniu wykonawczym te elementy wyroku będą mogły zostać
skorygowane, co jest niezbędne wobec moŜliwej dynamiki sytuacji wychowawczej
nieletniego (art. 209).
Wyrok ma być ogłoszony natychmiast po jego sporządzeniu (art. 142 § 1), zaś
w sprawie zawiłej albo z innych waŜnych powodów sąd moŜe odroczyć wydanie
wyroku na czas do 7 dni (art. 142 § 2). Przekroczenie powyŜszego terminu powoduje
konieczność prowadzenia sprawy od początku, chyba Ŝe przyczyną przekroczenia
była choroba członka składu sądzącego lub inna przeszkoda niemoŜliwa do
usunięcia, a przekroczenie nie trwało ponad 7 dni (art. 142 § 4).
Według Prawa nieletnich strony mają siedem dni na złoŜenie wniosku o
uzasadnienie wyroku na piśmie i doręczenie odpisu wyroku z uzasadnieniem, zaś
sąd ma 14 dni na sporządzenie pisemnego uzasadnienia, z moŜliwością
przedłuŜenia tego terminu z uwagi na zawiłość sprawy. Ta ostatnia moŜliwość
uzasadniona
jest
pojawiającymi
się
skomplikowanymi
i
rozbudowanymi
przedmiotowo – podmiotowymi układami w sprawach z udziałem nieletnich, w
których to przypadkach standardowy termin na sporządzenie uzasadnienia moŜe
okazać się niewystarczający.
Względy praktyczne przemawiały za moŜliwością ograniczenia przez sąd
zakresu uzasadnienia, jeŜeli wniosek o uzasadnienie złoŜony został co do części
dotyczącej niektórych z objętych postępowaniem nieletnich lub tylko niektórych z
42
rozstrzygnięć sądu (art. 144 § 5). Jest to rozwiązanie równieŜ wzorowane na
Kodeksie postępowania karnego (art. 423 § 1a KPK), pozwalające uniknąć
Ŝmudnego i w istocie rzeczy bezcelowego uzasadniania rozstrzygnięć, które z całą
pewnością nie będą objęte środkami zaskarŜenia. Z treścią art. 144 § 5 skorelowany
został art. 144 § 3, który między innymi nakazuje skarŜącemu wskazywać, czy
wniosek o uzasadnienie dotyczy całości czy części orzeczenia, a gdy nie pochodzi
od nieletniego – do którego z nieletnich się odnosi.
13. W istotny sposób został zmieniony model postępowania odwoławczego w
sprawach nieletnich. Prawo nieletnich przewiduje jednoinstancyjne postępowanie
odwoławcze wprowadzając zasadę, Ŝe od orzeczeń wydanych przez sąd
odwoławczy wskutek odwołania środek odwoławczy nie przysługuje (art.149 § 1).
Środkami odwoławczymi są: apelacja od wyroków oraz postanowień o zastosowaniu
środków wychowawczych, środków leczniczych z art. 17 oraz postanowień o
stwierdzeniu niewykazywania przez nieletniego przejawów demoralizacji (art.162 § 1)
i zaŜalenie od postanowień (art.168 § 1). Ustanowienie apelacji jako środka
odwoławczego od postanowień, o których mowa w art. 147 § 2 uzasadnione jest
przede wszystkim faktem, Ŝe wymienione postanowienia zawierają merytoryczne
rozstrzygnięcie w sprawie nieletniego. Właściwym więc środkiem zaskarŜenia jest dla
nich apelacja. Podobnie reguły dotyczące doręczania i uzasadniania tychŜe
postanowień winny być analogiczne do zasad ustalonych odnośnie wyroków. Inne
postanowienia kończące postępowanie, jak o umorzeniu postępowania, podlegać
będą zaskarŜeniu w drodze zaŜalenia.
W postępowaniu odwoławczym moŜna wyróŜnić dwa rodzaje zarzutów:
wskazujące uchybienia, które sąd odwoławczy zawsze uwzględnia, niezaleŜnie od
tego, czy zostały podniesione w środku odwoławczym, co prowadzi do uchylenia
zaskarŜonego orzeczenia (tzw. bezwzględne przyczyny odwoławcze – art.156 § 1)
oraz wskazujące uchybienia uwzględniane tylko na zarzut strony, chyba Ŝe ustawa
stanowi inaczej (tzw. względne przyczyny odwoławcze - art.155 § 3 w zw. z art.150 §
3).
Ustawodawca wprowadził ograniczoną dyspozycyjność w zakresie środka
odwoławczego wniesionego na korzyść nieletniego. Wnoszący taki środek moŜe go
bowiem cofnąć tylko za zgodą nieletniego (art. 153 § 2), co znajduje uzasadnienie w
postulacie kierowania się w postępowaniu dobrem nieletniego.
43
Prawo nieletnich reguluje sporną na gruncie ustawy o postępowaniu w
sprawach nieletnich kwestię zakazu reformationis in peius, wiąŜąc jednak ten zakaz
tylko z orzeczeniem środków polegających na zmianie środowiska wychowawczego
nieletniego albo z wymierzeniem mu kary (art.158 § 1), poniewaŜ w sprawach
nieletnich niecelowe byłoby wprowadzanie takiej gradacji orzekanych środków
wychowawczych jak to ma miejsce w odniesieniu do kar w sprawach dorosłych.
Potrzeba elastycznego podejścia do orzeczonych środków znalazła wyraz w treści
art.159 § 1, który zezwala na ukształtowanie rozstrzygnięcia w sposób uznany przez
sąd odwoławczy za najbardziej celowe przy wniesieniu środka odwoławczego
wniesionego na niekorzyść nieletniego. Prawo nieletnich wprowadza teŜ rozwiązanie
kwestii orzekania przez sąd odwoławczy w sytuacji, gdy w postępowaniu złoŜonym
podmiotowo nie wszystkie strony zaskarŜyły orzeczenie wydane w pierwszej
instancji, a istnieją względy przemawiające za skorygowaniem takŜe orzeczeń
wydanych w stosunku do tych nieletnich, którzy ich nie kwestionowali. Praktyka
bowiem odczuwała brak takiego rozwiązania (art.159 § 2).
Postępowanie odwoławcze nie moŜe polegać na powtarzaniu postępowania
przed pierwszą instancją (przemawiają przeciw temu doświadczenia krajów, w
których jest to dopuszczalne), toteŜ Prawo nieletnich wprowadza zakaz prowadzenia
przez sąd odwoławczy postępowania dowodowego co do istoty sprawy (art. 166 § 1 i
2). Przewiduje jednocześnie moŜliwość odstąpienia w pewnym zakresie od tej
zasady, jeŜeli moŜe to przyśpieszyć postępowanie (art.166 § 3). Wskazana zasada
nie oznacza oczywiście, Ŝe sąd odwoławczy jest skrępowany w prowadzeniu
dowodów słuŜących sprawdzeniu zasadności podniesionych zarzutów, gdyŜ nie jest
to postępowanie co do istoty sprawy. Troska o to, aby postępowanie nie było
przewlekłe, lecz przebiegało sprawnie, spowodowała wprowadzenie przepisów
pozwalających uprościć postępowanie bez szkody dla merytorycznego rozpoznania
sprawy (zob. m.in. art.154 § 3, art.156 § 2, art.161 § 2, art.170 § 1).
14. Poprzestanie na dwuinstancyjności postępowania słuŜy przyspieszeniu
zakończenia
postępowania
prawomocnym
orzeczeniem,
a
tym
samym
wprowadzeniu stanu pewności co do rozstrzygnięcia sądu i wykonywania
orzeczonych
środków.
Takie
rozwiązanie
nie
wyklucza
jednak
potrzeby
wprowadzenia moŜliwości zaskarŜania orzeczeń obciąŜonych powaŜnymi błędami,
czyli wprowadzenia nadzwyczajnych środków zaskarŜenia orzeczeń prawomocnych.
44
Prawo nieletnich przewiduje dwa takie środki, a mianowicie kasację oraz
wniosek o wznowienie postępowania (art.175 § 1), które przeznaczone są do
wykorzystania w całkowicie odmiennych sytuacjach procesowych. Kasację wnosi się
bowiem z powodu raŜących błędów prawnych popełnionych w toku postępowania,
gdy wznowienie postępowania wykorzystuje się po ujawnieniu okoliczności
powodujących, Ŝe orzeczenie nie moŜe być utrzymane, choć w toku postępowania
mogło nie być obciąŜone błędem. Co oczywiste, dopuszczalność wnoszenia takich
środków musi być istotnie ograniczona od strony przedmiotowej, gdyŜ inaczej trudno
by mówić o nadzwyczajnym charakterze tychŜe skarg (art.176, art. 177, art.179 § 1).
Odesłanie do Kodeksu postępowania karnego (art. 178) uwzględnia zbieŜność
postępowań w tym względzie i pozwala uniknąć zbędnych powtórzeń. Daje teŜ
moŜliwość zaczerpnięcia z dorobku orzecznictwa i doktryny w zakresie niewątpliwie
skomplikowanej problematyki stosowania nadzwyczajnych środków zaskarŜenia.
Specyfika postępowań nadzwyczajnych, zwłaszcza wymagająca fachowej
wiedzy prawniczej konieczność przestrzegania podstaw zaskarŜania, powoduje, Ŝe
strony nieposiadające odpowiednich kwalifikacji muszą dla zaskarŜenia orzeczenia
korzystać z pomocy osoby zawodowo trudniącej się świadczeniem pomocy prawnej
(tzw. przymus adwokacki – art.178 projektu w zw. z art.526 § 2 k.p.k.). Osoby takie,
jeŜeli nie mają środków na opłacenie takiej pomocy, mogą ubiegać się o
wyznaczenie adwokata lub radcy prawnego, którzy na koszt Skarbu Państwa („z
urzędu”) świadczą im taką pomoc.
15. Prawo nieletnich wprowadza moŜliwość ubiegania się przez nieletniego o
odszkodowanie za poniesione szkody oraz o zadośćuczynienie za doznaną krzywdę
wynikające z wykonania względem niego kary lub osadzenia go w zakładzie lub innej
placówce, w której nie powinien zostać umieszczony (art.181 - 188). Są to wypadki
bądź pozbawienia lub powaŜnego ograniczenia wolności poprzez stosowanie
środków wychowawczych, bądź wymierzenia kary, a dochodzenie odszkodowania
odbywa się na warunkach zbliŜonych do tych, w których moŜliwe jest dochodzenie
odszkodowania za niesłuszne skazanie. Wprowadzenie tego rodzaju regulacji
spełnia postulat sprawiedliwego traktowania obywateli i rekompensowania im szkód
poniesionych wskutek błędnego działania organów państwa, nawet jeŜeli błędy te
były
do
pewnego
stopnia
usprawiedliwione.
Prowadzić
moŜe
równieŜ
do
ograniczenia ilości skarg, wnoszonych przez osoby poddane polskiemu wymiarowi
sprawiedliwości do Europejskiego Trybunału Praw Człowieka w Strasburgu.
45
Regulacje Rozdziału 19 wzorowane były na unormowaniach zawartych w Rozdziale
58 Kodeksu postępowania karnego.
16. W toku postępowania w sprawach nieletnich wydatki z tytułu kosztów
postępowania, wyliczone szczegółowo w art. 189, wykłada tymczasowo Skarb
Państwa (art.191 § 1). Według art. 190 § 1 wysokość i zasady ustalania naleŜności
określonych w art. 189 regulują odrębne przepisy, co oznacza konieczność
ustawowego unormowania tej kwestii. Zgodne jest to z ogólną tendencją do
zastrzegania jedynie ustawie nakładania obciąŜeń finansowych na obywateli, w tym
wynikających z postępowań sądowych (por. ustawa z dnia 23 czerwca 1973 r. o
opłatach w sprawach karnych; Dz. U. 1983, Nr 49, poz. 223, ze zmianami; ustawa z
dnia 28 lipca 2005 r. o kosztach sądowych w sprawach cywilnych; Dz. U. Nr 167,
poz. 1398, ze zmianami). Do czasu wydania odpowiednich przepisów a takŜe w razie
pominięcia któregokolwiek wydatku, wysokość danego wydatku określi kwota
przyznana przez sąd (art. 190 § 2).
Tymczasowe wykładanie kosztów sądowych przez Skarb Państwa nie
oznacza jednak, Ŝe koszty postępowania w postępowaniu w sprawach nieletnich
ponosi wyłącznie Skarb Państwa. Prawo nieletnich wprowadza zasady ponoszenia
kosztów postępowania przez rodziców nieletniego lub samego nieletniego, jeŜeli
moŜe je pokryć, oraz przez osoby wnoszące środki odwoławcze (art.194 § 1).
Ustawodawca wyklucza zasądzenie kosztów postępowania od rodziców nieletniego,
osób zobowiązanych do alimentacji nieletniego i od samego nieletniego, jeŜeli
przeciwko zasądzeniu kosztów przemawiają względy słuszności (art. 194 § 1 in fine).
Chodzi tu w pierwszym rzędzie o sytuacje, kiedy to rodzice nieletniego lub osoby
alimentujące nieletniego stały się jednocześnie pokrzywdzonymi zachowaniem
nieletniego.
Prawo nieletnich przewiduje takŜe moŜliwość uwzględniania przy zasądzaniu
kosztów postępowania sytuacji materialnej osób, które mogłyby zostać zobowiązane
do pokrycia tychŜe kosztów (art.194 § 2). Ustawodawca wychodzi z załoŜenia, Ŝe
zasądzanie kosztów od osób, które nie będą w stanie ich pokryć, jest bezcelowe, a
nadto zwiększałoby koszty wymiaru sprawiedliwości o koszty wynikające z
bezskutecznej egzekucji. Natomiast konieczność uwzględniania sytuacji materialnej
przy ponoszeniu kosztów związanych z zaskarŜaniem orzeczeń oraz przy
podejmowaniu decyzji w przedmiocie zwolnienia od opłat, wynika z powinności
zapewnienia
moŜliwości
realizowania
przez
uboŜsze
strony
ich
uprawnień
46
procesowych. Za niedopuszczalne uznaje bowiem ustawodawca utrudnianie
wnoszenia środków zaskarŜenia osobom o niŜszym statusie materialnym. W
orzeczeniu kończącym postępowanie w konkretnej sprawie sąd zawsze rozstrzyga o
kosztach postępowania (art.193 § 1).
Przepisy dotyczące kosztów postępowania w sprawach nieletnich zostały w
Prawie nieletnich ujęte szczątkowo, zaś wiele istotnych zagadnień z tym związanych
znajduje rozstrzygnięcie w przepisach art. 626 – 641 Kodeksu postępowania
karnego. Dotyczy to m.in. zwrotu kosztów poniesionych na obronę nieletniego, jeŜeli
stwierdzono niewykazywanie przez nieletniego przejawów demoralizacji. Taka
technika legislacyjna jest uzasadniona bardzo zbliŜonym charakterem zagadnień
kosztów postępowania na gruncie postępowania karnego i postępowania z
nieletnimi.
VII
W przepisach postępowania wykonawczego, stanowiącego Dział III, znalazły
odzwierciedlenie światowe tendencje postępowania z nieletnimi – w szczególności
Konwencja o prawach dziecka przyjęta przez Zgromadzenie Ogólne ONZ 20.11.1989
r., ratyfikowana przez Polskę w 1991 r. (Dz. U. Nr 120, poz. 526), Reguły beijińskie
(przyjęte przez Zgromadzenie Ogólne ONZ 29.11.1985 r.), Wskazania rijadskie
dotyczące zapobiegania przestępczości nieletnich (przyjęte przez Zgromadzenie
Ogólne ONZ 14.12.1990 r.), Reguły dotyczące ochrony nieletnich pozbawionych
wolności (przyjęte 2.04.1991 r.), Zalecenia Nr R(87)20 w sprawie reakcji społecznych
na przestępczość nieletnich (przyjęte 17.11.1987 r.) oraz Europejska Konwencja o
wykonywaniu praw dzieci (przyjęta 25.01.1996 r. i ratyfikowana w 2000 roku – Dz. U.
Nr 107, poz. 1128).
Przepisy Prawa nieletnich, dotyczące postępowania wykonawczego uzyskały
wyraźnie charakter profilaktyczno-wychowawczy i probacyjny. Celem ich bowiem jest
wdroŜenie nieletniego na powrót do społeczeństwa tak, by w przyszłości jego
funkcjonowanie wśród innych odbywało się bez zachowań naruszających prawo.
W kaŜdym stadium wykonania, podczas stosowania kaŜdego z orzekanych
środków, brane są pod uwagę potrzeby wychowawcze, indywidualne cechy i
predyspozycje osób objętych ustawą oraz moŜliwości realizacji procesu resocjalizacji
i usamodzielniania w środowisku naturalnym. Przewidziane rozwiązania zmieniają i
47
przekształcają w sposób zasadniczy dotychczasowy model postępowania z
nieletnimi. Wskazują jednoznacznie na priorytety, którymi w swej pracy posługiwać
się odtąd będą sędziowie, kuratorzy i pracownicy ośrodków, placówek, zakładów
poprawczych, schronisk dla nieletnich oraz Policja.
Wyraźnie odstępuje się od represji i quasi-kary, mających ścisłe odniesienie
do Kodeksu karnego, na korzyść konsekwentnego, racjonalnego wykonywania
zadań wychowawczych, uwzględniających zindywidualizowane oddziaływania wobec
wychowanka - według wskazań nauki i doświadczeń praktycznych w celu
kształtowania
odpowiedzialnych
zachowań,
harmonizujących
z
interesem
społecznym.
Przy stosowaniu środków wychowawczych, uwzględniając istotny podział na
nieletnich
wolę
deklarujących
uczestnictwa
w
procesie
resocjalizacji
lub
odmawiających uczestnictwa w readaptacji społecznej, nieletni traktowani są
podmiotowo, aktywnie włączani w proces wychowawczy. Nie przeczy to konieczności
stosowania adekwatnych metod reakcji na czasem bardzo drastyczne czyny
zabronione. PoniewaŜ jednak przyszłość nieletniego jest w społeczeństwie, naleŜy
oddziaływać nań w sposób dający szansę na uchronienie go przed powrotem do
zachowań nieakceptowanych z punktu widzenia prawa.
Wszystkie
środki
wobec
osób
objętych
Prawem nieletnich
spełniają
preferencje wyznaczone przez akty prawa i standardy międzynarodowe. Dzięki takim
właściwościom przepisów Prawa nieletnich proces postępowania wykonawczego
wyraźnie został odformalizowany. Uległ równieŜ dejurydyzacji i deinstytucjonalizacji
przed organami wymiaru sprawiedliwości, przez co na nowo określone zostały
sposoby i zasady oddziaływań na przejawy antyspołecznych zachowań nieletnich.
Przepisy
w
części
dotyczącej
postępowania
wykonawczego
regulują
szczegółowo następujące kwestie:
•
traktowania nieletniego w sposób sprzyjający poszanowaniu godności oraz
ochrony przed wszelką przemocą,
•
praw nieletnich,
•
bezzwłoczności wykonywania orzeczeń,
48
•
określenia
organów
postępowania,
podmiotów
uczestniczących
w
wykonywaniu orzeczeń oraz zasady ich współdziałania i warunki korzystania
ze środków zaskarŜenia,
•
nadzoru nad legalnością i prawidłowością wykonywania środków,
•
zobowiązania nieletniego do określonych zachowań oraz powierzenie
kuratorowi kontroli w określonym zakresie,
•
określenia nadzoru kuratora sądowego i zakresu tej kontroli,
•
wykonywania środków wychowawczych, przedłuŜanie i ich ustanie z mocy
prawa,
•
zakresu zwierzchniego nadzoru i podmiotów, nad którymi Minister
Sprawiedliwości wykonuje ten nadzór,
•
delegacji do szczegółowych unormowań w drodze rozporządzenia dla
ministrów do spraw polityki społecznej, zdrowia, spraw wewnętrznych,
edukacji narodowej,
•
rodzajów
zakładów
poprawczych
i
schronisk
dla
nieletnich
oraz
szczegółową ich organizację i warunki pobytu w nich nieletnich,
•
środków probacyjnych w formie warunkowego zwolnienia lub umieszczenia
poza zakładem albo w hostelu, a w czasie ich stosowania sposoby
roztaczania skutecznego nadzoru,
•
korzystania z prawa do praktyk i posług religijnych,
•
kontaktów nieletniego oraz korespondencji i warunków ograniczania,
•
określenia
obowiązków
niedozwolonych
nieletniego
zachowań,
praktyk
oraz
lub
zakazów
posiadania
dotyczących
zabronionych
przedmiotów,
•
ustalenia katalogu nagród i kar dyscyplinarnych oraz warunków ich
przyznawania i stosowania,
•
warunków postępowania z nieletnimi skazanymi prawomocnie na inne kary
lub wykazującymi przejawy dalszej demoralizacji,
•
środków
zapewnienia
bezpieczeństwa
w
ośrodkach,
placówkach,
zakładach poprawczych lub schroniskach dla nieletnich oraz warunków
stosowania środków przymusu bezpośredniego, w tym współdziałania z
Policją,
49
•
zatrudniania nieletnich w zakładach poprawczych i schroniskach dla
nieletnich oraz współpracy z OHP w tym zakresie,
•
tworzenia
funduszu
wspomagającego
proces
usamodzielniania
nieletniego,
•
zwalniania i skreślenia nieletnich z ewidencji zakładu poprawczego i
schroniska dla nieletnich.
Celem postępowania wykonawczego w sprawach nieletnich jest takie
zastosowanie orzeczonych środków przewidzianych ustawą, aby zrealizowany został
podstawowe załoŜenie Prawa nieletnich, jakim jest wychowanie nieletniego. SłuŜyć
temu mają przepisy postępowania wykonawczego. Zostały one skonstruowane tak,
aby zapewnić:
1) sprawność postępowania,
2) adekwatność metod wychowawczych i reakcji na przejawy niedostosowania
społecznego,
3) wzmocnienie roli prawa poprzez niezwłoczne reagowanie sądu, nadanie
rozszerzonych uprawnień w zakresie nadzoru nad nieletnimi i ich rodzinami
kuratorom sądowym, nałoŜenie zobowiązań na nieletniego do naprawy wyrządzonej
szkody.
W rozdziałach 21 i 22 w artykułach od 197 do 225 wskazuje się na zakres
wykonywania orzeczonych środków, na bezzwłoczność ich wykonywania, sposoby i
warunki wykonania orzeczeń i ich ustania z mocy prawa oraz na moŜliwości
składania zaŜaleń na postanowienia i zarządzenia. Mając na uwadze sprawność
wykonywania postanowień, zarządzeń i poleceń, określono organy postępowania
wykonawczego i podmioty uczestniczące w wykonaniu orzeczeń. PowyŜsze
uregulowanie pozwala ponadto na wzmocnienie funkcji instytucji działających na
rzecz właściwego wychowania dzieci i młodzieŜy. Dyspozycja zawarta w przepisie
art.
199
dotycząca
wykonywania
orzeczonych
środków
zwiększa
funkcje
gwarancyjne Prawa nieletnich i wskazuje na niezbywalne prawo nieletniego do
poszanowania godności oraz na powinność jego podmiotowego traktowania. Wynika
to zarówno z ducha niniejszej regulacji, jak równieŜ z uzasadnionej potrzeby
realizacji międzynarodowych standardów wobec nieletnich. Natomiast zwiększenie
gwarancji skutecznego prowadzenia oddziaływań wychowawczych daje przepis § 2
w art. 199 podkreślający podstawowy obowiązek spoczywający na nieletnim. W
50
końcowym przepisie rozdziału 22, w art. 225 określona została procedura
umieszczenia nieletnich w odpowiednich zakładach poprawczych, z uwzględnieniem
rodzaju czynu zabronionego, realizowana przez uprawnioną jednostkę organizacyjną
Ministerstwa Sprawiedliwości.
Zgodnie z art. 197, wydane wobec nieletnich orzeczenia o karze, a takŜe o
warunkowym umorzeniu postępowania orzeczonym według Kodeksu karnego,
wykonywane są na podstawie przepisów Kodeksu karnego wykonawczego,
chyba Ŝe ustawa stanowi inaczej – co jest zasadą oczywistą, skoro nieletni
został potraktowany jako dorosły, procedura była prowadzona na podstawie
Kodeksu postępowania karnego, a kara wymierzona na podstawie Kodeksu
karnego.
W odniesieniu do orzeczeń wydanych na podstawie ustawy, postępowanie
wykonawcze, zgodnie z art. 198 § 1 KN, wszczyna się bezzwłocznie, gdy
orzeczenie stanie się wykonalne. Kwestia momentu wykonalności orzeczenia
wynika natomiast z art. 198 § 2 i oznacza, Ŝe orzeczenia w sprawach nieletnich
są wykonalne z chwilą ich ogłoszenia, a gdy ogłoszenia nie było – z chwilą ich
wydania, chyba Ŝe ustawa stanowi inaczej.
PowyŜsza zasada oznacza oddzielenie momentu uprawomocnienia się
orzeczenia od momentu powstania wykonalności orzeczenia, oczywiście za
wyjątkiem sytuacji, kiedy sama ustawa stanowi inaczej (na pewno będą to
orzeczenia sądu odwoławczego zmieniające orzeczenie sądu I instancji, które
jednak uzyskują walor prawomocności i wykonalności w tym samym
momencie – art. 149 § 1, za wyjątkiem orzeczeń sądu odwoławczego
uchylającego orzeczenie sądu I instancji i przekazujące sprawę do ponownego
rozpoznania
Wszczęcie
postępowania
wykonawczego
niezaleŜnie
od
momentu
uprawomocnienia się ma jeden podstawowy cel – niezwłoczne przystąpienie
do realizacji zasady wyraŜonej w art. 208 § 1, to jest wykonywania środków
wychowawczych, zmierzając do wychowania nieletniego i odbywa się z
uwzględnienie zasad nauki i wiedzy psychologicznej i pedagogicznej.
Działalność wychowawcza ma uwzględnić uzdolnienia nieletniego, jego
predyspozycje oraz inne cechy indywidualne i kształtować w nim poczucie
odpowiedzialności za własne zachowanie (art. 208 § 2). Ponadto wykonywanie
51
środków orzeczonych przez sąd ma na uwadze równieŜ doprowadzenie do
naleŜytego spełniania przez rodziców lub opiekuna ich obowiązków wobec
nieletniego (art. 208 § 3).
W tej kwestii istotne jest zwrócenie uwagi na konieczność wykonywania
środków orzeczonych wobec nieletniego z poszanowaniem jego godności, zaś
ograniczenia praw i wolności obywatelskich mogą wynikać jedynie z ustawy.
Zatem KN, aby być zgodny m.in. ze standardami konstytucyjnymi oraz
międzynarodowymi w tym zakresie ujął w ramach KN prawa oraz obowiązki
nieletnich, które wcześniej stanowiły treść rozporządzeń wykonawczych do
UPN. Dotyczy to w szczególność zasad pobytu nieletnich w zakładach dla
nieletnich, stosowanych tam nagród oraz środków dyscyplinarnych oraz
środków
przymusu
oddziaływania
bezpośredniego.
wychowawczego
na
JednakŜe
nieletniego
jednym
jest
z
elementów
podkreślanie
jego
obowiązków, w tym podstawowego – obowiązku podporządkowania się
wydanemu w stosunku do niego orzeczeniu lub zarządzeniu oraz stosowanie
się do poleceń podmiotów biorących udział w wykonywaniu orzeczenia lub
zarządzenia. Nacisk jedynie na sferę praw i swobód nieletniego, jak wskazuje
praktyka, ma skutek w postaci kształtowania się postaw roszczeniowych
nieletnich, zatem w tym zakresie naleŜy zachować stosowne proporcje.
Prawo nieletnich, w odróŜnieniu od ustawy o postępowaniu w sprawach
nieletnich, wskazuje organy postępowania wykonawczego, którymi są, zgodnie
z art. 200 § 1: sąd, sędzia rodzinny, dyrektor ośrodka, placówki albo zakładu, w
którym wykonywane są środki wychowawcze, dyrektor schroniska dla
nieletnich, kurator sądowy, organ administracji rządowej lub samorządu
terytorialnego, uprawniony do wykonywania orzeczeń w sprawach nieletnich.
Wyliczenie organów postępowania wykonawczego jest przedstawione na wzór
art. 2 Kodeksu karnego wykonawczego. Zostały takŜe wyodrębnione podmioty
biorące udział w wykonaniu orzeczenia lub zarządzenia, którymi są organy
postępowania wykonawczego oraz kierownik policyjnej izby dziecka i osoby
zatrudnione w ośrodku, placówce, zakładzie, schronisku dla nieletnich,
policyjnej izbie dziecka a takŜe funkcjonariusze Policji wykonujący w
postępowaniu
wykonawczym
czynności
zlecone
im
przez
organy
postępowania wykonawczego. Sąd wydaje postanowienia oraz zarządzenia (to
52
odejście od KPC, gdzie sąd nie wydaje zarządzeń), natomiast pozostałe organy
i podmioty biorące udział w wykonaniu orzeczenia lub zarządzenia mogą
wydawać swoje zarządzenia oraz polecenia. Jednoznacznie pozytywnie naleŜy
ocenić wskazanie funkcji określonych osób i instytucji w toku postępowania
wykonawczego oraz przyznanie im kompetencji do podejmowania określonych
czynności w ściśle określonej formie w celu realizacji obowiązków związanych
z udziałem wydającego polecenie w postępowaniu wykonawczym. Na
podkreślenie zasługuje okoliczność, Ŝe Policja ma obowiązek wykonywać
orzeczenia i zarządzenia sądu oraz zarządzenia i polecenia sędziego
rodzinnego (art. 203 § 4 ), nie dotyczy to jednak zarządzeń i poleceń innych
organów postępowania wykonawczego.
Właściwość sądu w postępowaniu wykonawczym określa art. 201,
wprowadzając ogólną zasadę, Ŝe sądem właściwym jest sąd miejsca
zamieszkania nieletniego. Najczęściej będzie to ten sam sąd, który wydał
orzeczenie o zastosowaniu środka wychowawczego, jednak w związku z
treścią art. 35 § 2, moŜe być to inny sąd. W art. 201 § 4 zawarto sposób
postępowania w przypadku orzeczeń o umieszczeniu nieletniego w zakładzie
poprawczym. W przepisie tym zawarto wyjątek od reguły o rozpoczęciu
postępowania wykonawczego po uzyskaniu cechy wykonalności orzeczenia. Z
przepisu tego wynika, Ŝe odpis orzeczenia o umieszczeniu w zakładzie
poprawczym wysyła się do Ministerstwa Sprawiedliwości niezwłocznie po
uprawomocnieniu. Oznacza to, Ŝe wyrok o umieszczeniu nieletniego w
zakładzie poprawczym staje się wykonalny dopiero po uprawomocnieniu się
orzeczenia, co jest wyjątkiem od reguły wyraŜonej w art. 198 § 2.
Skład sądu, w tym odwoławczego i moŜliwość orzekania z urzędu lub na
wniosek oraz moŜliwość przeprowadzenia posiedzenia w placówce, zakładzie
lub ośrodku, w którym nieletni przebywa (art. 204) ma słuŜyć duŜej
elastyczności w postępowaniu wykonawczym.
W związku z faktem, Ŝe do wykonania orzeczenia o zastosowaniu środka
wychowawczego względem nieletniego moŜe być właściwy inny organ niŜ sąd,
nakłada to na sąd obowiązek przesłania odpisu orzeczenia właściwemu
organowi lub instytucji ze wzmianką, Ŝe orzeczenie jest wykonalne i
uzasadnieniem,
jeśli
zostało
sporządzone.
Organ
lub
instytucja
mają
53
obowiązek zawiadomić sąd o przystąpieniu do wykonania orzeczenia oraz o
zakończeniu jego wykonania w formie wynikającej od rodzaju środka
wychowawczego podlegającego wykonaniu np. decyzja o skierowaniu do
konkretnej placówki (art. 206).
Przewidziana została takŜe moŜliwość dokonywania wykładni orzeczenia
w razie istnienia wątpliwości co do sposobu jego wykonania na wniosek m.in.
organu, który wykonuje orzeczenie z moŜliwością zaskarŜenia orzeczenia sądu
w tym przedmiocie (art. 207).
Ustawodawca,
w
celu
większej
elastyczności
postępowania
wykonawczego w art. 209 przyjął zasadę, Ŝe sąd moŜe na posiedzeniu uchylać
lub zmieniać orzeczony środek wychowawczy na inny środek wychowawczy z
uwagi
na
dobro
nieletniego,
w
tym
takŜe
środków
wychowawczych
stosowanych w okresie próby, natomiast rozprawa jest konieczna w przypadku
zmiany środka wychowawczego na umieszczenie w zakładzie poprawczym lub
orzeczenie
tego
środka
obok
innych.
Nie
moŜna
natomiast w
toku
postępowania wykonawczego zmienić orzeczony środek wychowawczy na
orzeczenie umieszczenia w zakładzie poprawczym i karę pozbawienia wolności
w trybie art. 21.
Ustawodawca przewidział takŜe moŜliwość stosowania pewnych środków
o charakterze probacji w toku postępowania wykonawczego: odroczenie lub
przerwa w wykonywaniu środka wychowawczego (art. 210)
MoŜliwa
jest
takŜe
w
toku
postępowania
wykonawczego
zmiana
orzeczonego środka na środek leczniczy lub dom pomocy społecznej (art. 211).
W celu zapewnienia wykonania orzeczonego środka wychowawczego w
postępowaniu
wykonawczym
jest
moŜliwe
stosowanie
środków
zapobiegawczych zgodnie z regułami wynikającymi z art. 212. Została przyjęta
zasada, Ŝe zastosowany środek zapobiegawczy w postaci schroniska dla
nieletnich moŜe być kontynuowany tylko w razie orzeczenia o umieszczeniu
nieletniego w zakładzie poprawczym. Gdy wcześniej ten środek zapobiegawczy
nie był stosowany, a sąd uzna, Ŝe wykonanie orzeczenia o umieszczeniu w
zakładzie poprawczym natrafiłoby na niedające się usunąć przeszkody –
moŜna zastosować schronisko dla nieletnich, ale na ściśle określony czas. W
orzeczenia o skierowaniu nieletniego do odpowiedniego ośrodka, placówki,
54
zakładu opieki zdrowotnej albo domu pomocy społecznej moŜna stosować
jedynie środki zapobiegawcze o charakterze nieizolacyjnym wynikające z art.
82 § 1 pkt 1-4. Oznacza to, Ŝe nie będzie moŜliwe umieszczanie nieletnich w
placówkach lub innych ośrodkach do czasu umieszczenia w konkretnym
ośrodku lub placówce.
Na orzeczenia wydane w toku postępowania w wykonawczego na
podstawie art. 209-212 przyznano stronom moŜliwość złoŜenia zaŜalenia (art.
213). NaleŜy jednocześnie podkreślić, Ŝe zaŜalenie jest właściwym środkiem
odwoławczym w razie przeprowadzenia w postępowaniu wykonawczym
rozprawy i orzeczenia (postanowieniem) umieszczenia nieletniego w zakładzie
poprawczym (art. 209 § 2). Sposób sprawowania nadzoru i kontroli
wykonywania
orzeczonych
środków
wychowawczych
będzie
określony
szczegółowo w przepisach wykonawczych.
W przepisach art. 217-220 wskazano na sposób wykonywania środków
wychowawczych pole4gajacych na nałoŜeniu na nieletniego zobowiązań,
wykonania określonych prac lub świadczeń, nadzoru odpowiedzialnego
rodziców i nadzoru kuratora. Nowością jest powierzenie bezpośredniego
nadzoru
i
kontroli
na
wykonaniem
wskazanych
wyŜej
środków
wychowawczych kuratorowi sądowemu, któremu przyznano uprawnienie do
składania odpowiednich wniosków zmierzających do zmiany lub uchylenia
orzeczonych środków.
Ustawodawca wprowadził w art. 223 generalną zasadę, Ŝe wykonywanie
środków wychowawczych ustaje z mocy prawa z chwilą ukończenia przez
nieletniego 18 lat, chyba Ŝe ustawa stanowi inaczej – art. 223 § 1 (moŜliwość
przedłuŜenia
stosowania
środki
w
sytuacji
kontynuowania
nauki
do
zakończenia roku szkolnego (albo w ogóle nauki w danej szkole), albo na
wniosek nieletniego, albo z urzędu tylko za zgodą nieletniego). Maksymalny
okres wykonywania środków wychowawczych w przypadku przedłuŜenia ich
stosowania – do 21 roku Ŝycia. W kaŜdym razie konieczne jest wydanie
postanowienie
sądu
o
przedłuŜeniu
albo
uchyleniu
postanowienia
o
przedłuŜeniu, które świadczy o legalności pobytu nieletniego w konkretnej
placówce, W okresie przedłuŜenia stosowania środka polegającego na
umieszczeniu w danej placówce, ośrodku lub zakładzie – innych środków, co
oczywiste, stosować nie moŜna, bo nieletni ukończył 18 lat.
55
Rozdział 23 zawiera regulacje dotyczące wykonania orzeczenia umieszczenia
w zakładzie poprawczym i kary pozbawienia wolności, stosowanego na podstawie
art. 21. Zgodnie z załoŜeniami przywołanej regulacji decyzja o ewentualnym
umieszczeniu nieletniego w zakładzie karnym po pobycie w zakładzie poprawczym i
po osiągnięciu 18 roku Ŝycia, zapadałaby po zapoznaniu się przez sąd z przebiegiem
resocjalizacji nieletniego. Warunkiem odstąpienia od zarządzenia o umieszczeniu
nieletniego w zakładzie karnym byłaby pozytywna prognoza kryminologiczna i ocena
nieletniego z punktu widzenia stopnia jego demoralizacji (art. 226 § 3). W tym celu
sąd gromadziłby materiał w szczególności w postaci aktualnej opinii psychologicznopedagogicznej, wysłuchiwałby strony, zapoznawałby się ze stanowiskiem dyrektora
zakładu poprawczego (art. 227 § 1 i § 2). Na tej podstawie podejmowałby
rozstrzygnięcie, czy zgodne z dobrem ogólnym i bezpieczeństwem publicznym jest,
aby nieletni – mimo wcześniejszego orzeczenia kary pozbawienia wolności i
umieszczenia w zakładzie poprawczym – po osiągnięciu 18 roku Ŝycia nie był w
dalszym ciągu izolowany.
W
rozdziale
24
zostały
zawarte
przepisy
obejmujące
wykonywanie
zwierzchniego nadzoru przez Ministra Sprawiedliwości oraz podstawowe delegacje
dla ministrów zgodnie z ich właściwością regulujące szczegółowe zasady kierowania,
przyjmowania, przenoszenia, zwalniania i pobytu nieletnich w domach pomocy
społecznej, w publicznych zakładach opieki zdrowotnej, instytucjach, placówkach i
ośrodkach, a takŜe szczegółową organizację zakładów poprawczych i schronisk dla
nieletnich oraz szczegółowe zasady pobytu nieletnich w policyjnych izbach dziecka
zostały ustalone (art. 236 § 2 – art. 239).
Zostały takŜe uregulowane w inny sposób niŜ dotychczasowy rodzaje
zakładów poprawczych i schronisk dla nieletnich. Przewiduje się funkcjonowanie
zakładów poprawczych zwykłych oraz czterech kategorii specjalnych zakładów
poprawczych (art. 228): rewalidacyjnych, terapeutycznych, readaptacyjnych i o
wzmoŜonym nadzorze wychowawczym. Schroniska dla nieletnich dzieli się na zwykłe
i o wzmoŜonym nadzorze wychowawczym (art. 235 § 1), co wynika z potrzeb w
zakresie stosowania tego środka tymczasowego.
Na nowo określono zasady postępowania wobec nieletnich umieszczonych w
zakładach poprawczych, uwzględniając postawę i zachowanie nieletnich. Poprzez
56
wprowadzenie nowego rodzaju zakładu poprawczego, tj. readaptacyjnego (art. 233)
zrealizowany został postulat włączenia do wysoce specjalistycznego oddziaływania
terapeutycznego nieletnich, którzy czynnie lub biernie odmawiają udziału w procesie
wychowania, edukacji i terapii. Dzięki utworzeniu readaptacyjnego zakładu
poprawczego w pozostałych rodzajach zakładów jakość pracy resocjalizacyjnej zyska
na efektywności. Prawo nieletnich nacisk kładzie na specjalizację oddziaływań
na nieletnich, dostosowanie zakładów, w tym kadry do szczególnego
postępowania z tymi grupami nieletnich, wobec których z roŜnych względów
oddziaływanie wychowawcze moŜe napotkać problemy albo jest utrudnione ze
względu na stan zdrowia lub cechy osobowości nieletnich, w tym upośledzenie
umysłowe.
Znana juŜ instytucja hostelu (art. 234) staje się formą probacji i niezbędnym
ogniwem w procesie usamodzielnienia się nieletnich. Dotyczy to przypadków
nieletnich nie posiadających moŜliwości powrotu do środowiska rodzinnego ze
względu
na
generowanie
przez
to
czynników
środowisko
patologicznych.
Jednocześnie moŜliwość pobytu w hostelu dotyczy tych nieletnich, którzy swoim
zachowaniem dają rękojmię, Ŝe poza zakładem poprawczym, w warunkach
zbliŜonych do Ŝycia na wolności, będą zachowywać się odpowiedzialnie, a w
szczególności nie będą naruszać porządku prawnego.
Przepisy rozdziału 25 w artykułach od 240 do 258 określają cel
wykonywanych środków wychowawczych (art. 240), czyli ponowne przystosowanie
do uczciwego Ŝycia i wdroŜenie do pracy społecznie uŜytecznej, sposoby, cel i
zasady
indywidualnych
oddziaływań
(art.
240
-
245),
prawa
nieletniego
umieszczonego w ośrodku, placówce, zakładzie poprawczym i schronisku dla
nieletnich i moŜliwość ich ograniczenia (art. 246), moŜliwość przerwania kontaktów
nieletniego z uzasadnionych względów oraz gwarancje złoŜenia zaŜalenia na
zarządzenie (art.247), warunki wysyłania, otrzymywania, kontrolowania i nie
doręczania korespondencji nieletniemu (art. 248) oraz szczegółowy przepis zawarty
w wymienionym artykule w § 4 dotyczący korespondencji, która nie podlega kontroli.
Przepisy art. 249 stwarzają nieletniemu moŜliwość realizacji prawa do wolności
sumienia i wyznania, zagwarantowanych w art. 53 Konstytucji Rzeczpospolitej
Polskiej oraz w art. 14 Konwencji o ochronie praw człowieka i podstawowych
wolności. Przypadki ograniczenia tych wolności są zbieŜne z rozwiązaniami
57
przewidzianymi w art. 104 Kodeksu karnego wykonawczego. Po raz pierwszy
rozwiązuje się ustawowo kwestie obejmujące to, czego nieletniemu się zabrania i
obowiązków nieletniego (art. 250). Katalog obowiązków nieletnich został ponadto
poszerzony o konieczność poddania się przeszukaniu odzieŜy i innych rzeczy
osobistych, przeszukaniu pomieszczeń, w których nieletni stale przebywa,
poruszaniu się po terenie ośrodka, placówki, zakładu poprawczego lub
schroniska w czasie i miejscach wyznaczonych regulaminem jednostki.
Wprowadzenie tej regulacji jest usankcjonowaniem istniejącego stanu rzeczy w
róŜnych typach placówek i ośrodków, a szczególnie w zakładach poprawczych
i schroniskach dla nieletnich, w których, ze względów bezpieczeństwa
nieletnich i pracowników tych jednostek, rygory pobytu są szczególnie
zaostrzone.
Katalog nagród i stosowanych kar wprowadzają przepisy art. 251 - 254. Przy
stosowaniu środka dyscyplinarnego zmodyfikowany został tryb postępowania
względem nieletniego polegający na moŜliwości zastosowania jednocześnie dwóch
środków dyscyplinarnych nie wykluczających się wzajemnie (art. 253 § 5) oraz w
wypadku, kiedy dyrektor nie zgadza się z poleceniem sądu zastosowania
określonego środka (art. 253 § 2). Przyjęte rozwiązania są odpowiedzią na praktykę,
która wskazywała na potrzebę wprowadzenia takich unormowań w Prawie nieletnich.
Przepisy
art.
255
regulują
przekazywanie
do
depozytu
pieniędzy
i
przedmiotów będących własnością nieletnich umieszczanych w ośrodku, placówce,
zakładzie poprawczym lub schronisku dla nieletnich. W art. 256 - 258 Prawo
nieletnich przewiduje - podczas stosowania orzeczonych środków - sposób
postępowania z nieletnim i określa procedury zawiadamiania w wypadkach
prawomocnie skazanych na bezwzględną karę pozbawienia wolności, stwierdzenia
wystąpienia kolejnych przejawów demoralizacji lub popełnienia kolejnego czynu
zabronionego.
W rozdziale 26 uregulowane zostały (art. 259 – 267) warunki zapewnienia
bezpieczeństwa i tryb postępowania w przypadku jego zagroŜenia w ośrodkach,
placówkach, zakładach poprawczych lub schroniskach dla nieletnich.
Ograniczenia konstytucyjnych wolności i praw wynikają w Prawie nieletnich z
konieczności ochrony bezpieczeństwa osób tak nieletnich jak i zatrudnionych w
wymienionych
wyŜej
jednostkach,
z
konieczności
zapewnienia
porządku
58
publicznego, zdrowia i Ŝycia. Przepisy te realizują zatem zasady ustanowione w art.
31 Konstytucji Rzeczpospolitej Polskiej oraz w art. 37 Konwencji o Prawach dziecka.
W myśl tych regulacji przewidziany został katalog sytuacji, kiedy mogą być
stosowane środki przymusu bezpośredniego i to dopiero po wyczerpaniu środków o
charakterze perswazyjnym. Określone zostały równieŜ szczegółowo sytuacje, kiedy
moŜna wezwać Policję, co jest niezbędne do przywrócenia bezpieczeństwa (art. 264
- 265). Do szczegółowego określenia warunków i sposobów uŜycia środków
przymusu bezpośredniego, sposobów kontroli nad decyzjami o zastosowaniu tych
środków z poszanowaniem praw i godności nieletniego oraz zakresu i trybu
współdziałania z Policją w wypadku zagroŜenia bezpieczeństwa ośrodków,
placówek, zakładów poprawczych i schronisk dla nieletnich, wyodrębniono
odpowiednio dwie delegacje dla Ministra Sprawiedliwości, a przy określaniu
współdziałania z Policją w porozumieniu z ministrem właściwym do spraw
wewnętrznych (art. 266). Przewidziany przymus bezpośredni - jako dopuszczalny
pod ściśle określonymi warunkami - stanowi konieczną gwarancję ochrony praw
jednostki oraz bezpieczeństwa i porządku na terenie ośrodków, placówek, zakładów
poprawczych i schronisk dla nieletnich. Praktyka wskazuje, Ŝe rozwiązania dotyczące
stosowania środków przymusu bezpośredniego są nieodzowne dla uniknięcia
eskalacji sytuacji skrajnych w państwie demokratycznym.
Wyraźnie wskazano równieŜ, Ŝe zakłady poprawcze i schroniska dla
nieletnich róŜnią się między sobą stopniem izolacji nieletnich oraz rodzajami
zabezpieczeń techniczno-ochronnych i osobowych wynikających z przyjętego
systemu ochrony danej jednostki. W art. 267 § 3 została takŜe przewidziana
delegacja dla Ministra Sprawiedliwości do określenia sposobów ochrony
zakładów poprawczych i schronisk dla nieletnich w celu usankcjonowania
istniejącego obecnie stosowania róŜnych środków zabezpieczeń w tych
jednostkach, poczynając od ogrodzeń i kart w oknach, na stałym monitoringu
pomieszczeń, w których stale lub czasowo przebywają nieletni kończąc, a
zadania z zakresu ochrony były powierzane częściowo pracownikom tych
jednostek przyjętym w celu ochrony oraz pracownikom pedagogicznym.
Ustawodawca przewidział takŜe moŜliwość wprowadzenia do niektórych
zakładów poprawczych i schroniska dla nieletnich funkcjonariuszy SłuŜby
Więziennej w celu udzielenia wsparcia zakresie ochrony pracownikom tych
59
jednostek. KaŜdorazowo wprowadzenie funkcjonariuszy SłuŜby Więziennej
powinno być przedmiotem porozumienia zawartego między Dyrektorem
Generalnym SłuŜby Więziennej a Ministrem Sprawiedliwości.
Przepisy Prawa nieletnich przewidziane w rozdziale 27 w art. 268 - 271
statuują ogólne zasady zatrudniania nieletnich umieszczonych w zakładach
poprawczych lub schroniskach dla nieletnich. Zasady te stanowią spełnienie
wymogów ustalonych regulacjami zawartymi w ustawie z dnia 26 czerwca 1974 r. Kodeks pracy (Dz. U. 1998, Nr 21, poz. 94, ze zmianami). Warunkiem szczególnym
wykonywania
pracy
wychowawczych
przez
(art.
268
nieletniego
§
1).
jest
Celem
osiąganie
bowiem
zamierzonych
zatrudniania
celów
nieletnich
przebywających w zakładach poprawczych nie jest i nie moŜe być osiąganie zysków
przez organizujących pracę nieletnich, ani teŜ zdobywanie przez nieletnich środków
do Ŝycia (które zapewnia im Państwo). Praca ma być dla nieletniego sposobem
resocjalizacji:
moŜe
w
ten
sposób
być
wdraŜany
do
funkcjonowania
w
społeczeństwie jako odpowiedzialna za siebie i innych jednostka, co więcej – moŜe
uzyskać zawód i doświadczenia przydatne na rynku pracy. Dla wielu nieletnich pobyt
w zakładzie poprawczym jest w praktyce jedyną szansą na uzyskanie wykształcenia
w określonym zawodzie i zdobycie niezbędnych umiejętności i doświadczenia.
Została równieŜ uregulowana kwestia szkolenia i zatrudnienia we współpracy
z Ochotniczymi Hufcami Pracy (art. 268 § 4), wypełniająca oczekiwania osób
zajmujących się pracą z nieletnimi w zakładach poprawczych. NaleŜy wskazać, Ŝe
przepisy ustawy nie wprowadzają Ŝadnego przymusu współpracy dyrektorów
zakładów dla nieletnich z OHP w celu szkolenia lub nauki wychowanków. Jest
to jedynie moŜliwość stworzona dla dyrektorów tych zakładów dla nieletnich,
którzy widzą potrzebę organizacji określonego rodzaju szkolenia zawodowego
poza zakładem dla nieletnich. Dotyczyć to będzie zapewne tej kategorii
wychowanków, którzy wyraŜą chęć uczestnictwa w tego rodzaju formach nauki
lub szkolenia i którzy swoim zachowaniem gwarantują dostosowanie się do
norm stosowanych w ramach OHP. MoŜe dotyczyć takŜe tej grupy nieletnich,
którzy zostają umieszczeni w hostelu.
Dzięki zatrudnieniu na zasadach określonych w Kodeksie pracy nieletni
korzystają w pełni z uprawnień pracowniczych, w tym uprawnień z tytułu wypadków
lub chorób zawodowych, kwestie te jednak znajdują uregulowanie w przepisach
60
innych ustaw. Przysługujące nieletniemu wynagrodzenie przekazywane jest do
depozytu, jednakŜe moŜe zostać wypłacone w części nieletniemu, na jego
wniosek, na uzasadnione potrzeby nieletniego. MoŜliwość dysponowania
częścią wynagrodzenia przez nieletniego ma słuŜyć takŜe podstawowemu
celowi zatrudniania nieletnich – wychowaniu go (art. 271).
W rozdziale 28 w art. 272 - 275 zamieszczone zostały przepisy dotyczące
zwalniania nieletnich z zakładów poprawczych oraz skreślenia z ewidencji zakładów
poprawczych i odpowiednio ze schronisk dla nieletnich. Dotychczas przepisy te
uregulowane były w rozporządzeniach. Nowym rozstrzygnięciem (zawartym w art.
273) przydatnym dla praktyki resocjalizacyjnej oraz nieodzownym w procesie
usamodzielnienia jest moŜliwość udzielenia pomocy nieletniemu, którego status
materialny i rodzinny nie pozwala na pełną samodzielność Ŝyciową i zawodową.
MoŜe on mieć zastosowanie zarówno wobec nieletniego zwalnianego z zakładu
poprawczego, jak równieŜ wobec nieletniego umieszczonego w hostelu.
W
rozdziale
29
został
zamieszczony
przepis
karny
(art.
276)
ustanawiający nowy typ czynu zabronionego, stanowiącego przestępstwo –
szczególny przypadek karalnego niezawiadomienia o czynie zabronionym
wyczerpującym znamiona umyślnego przestępstwa ściganego z urzędu lub
umyślnego przestępstwa skarbowego (w tym takŜe karalnym przygotowaniu do
popełnienia
takiego
Ustawodawca
przestępstwa
przewiduje
karę
lub
usiłowaniu
grzywny,
jego
ograniczenia
popełnienia).
wolności
lub
pozbawienia wolności do lat 2 dla nauczyciela i kierującego szkołą lub
placówką w rozumieniu przepisów ustawy o systemie oświaty, którzy
zaniechają
zawiadomienia
właściwych
organów
o
czynie
zabronionym
popełnionym przez nieletniego. Ograniczeniem tej odpowiedzialności jest
wskazanie, Ŝe wiadomość o czynie zabronionym musi być wiarygodna i
powzięta w związku z pełnionymi obowiązkami.
Potrzeba wprowadzenia tego rodzaju regulacji wynika z nasilającego się
zjawiska demoralizacji nieletnich, przybierającego często postać popełniania przez
nich czynów zabronionych. Doceniając moŜliwości wychowawczego oddziaływania
nauczycieli i wychowawców na dzieci i młodzieŜ, podkreślić trzeba, Ŝe moŜliwości te
ustawodawca uznaje za wyczerpane w sytuacji, gdy nieletni dopuszcza się czynu
zabronionego stanowiącego umyślnego przestępstwa ściganego z urzędu lub
61
umyślnego przestępstwa skarbowe. Konieczna staje się wtedy ingerencja organów
Państwa. Warunkiem skutecznej walki ze zjawiskiem demoralizacji nieletnich jest
współpraca między organami wymiaru sprawiedliwości a podmiotami zajmującymi się
kształceniem i wychowaniem dzieci i młodzieŜy. Wobec często ujawniającej się - przy
okazji
dramatycznych
zdarzeń
z
udziałem
nieletnich
-
nieefektywności
dotychczasowych sposobów komunikowania się między szkołą a organami
państwowymi, potrzeba penalizacji zaniechań w tym względzie ze strony nauczycieli i
kierownictwa szkół staje się oczywista.
Określenie zakresu podmiotowego przepisu art. 276 § 1 jak i odesłanie do
przepisów ustawy o systemie oświaty nie stwarzają sytuacji niedookreśloności
znamion przestępstwa. Zarówno pojęcie „nauczyciela”, jak i „szkoły” czy „placówki”
są zdefiniowane w ustawie z dnia 7 września 1991 r. o systemie oświaty (Dz. U.
2004r., nr 256, poz. 2572, ze zmianami).
Występek z art. 276 § 1 nie będzie miał miejsca, jeŜeli brak zawiadomienia o
wynikać będzie z wiarygodnej informacji, Ŝe organ powołany do ścigania przestępstw
lub przestępstw skarbowych wie juŜ o czynie. Zaniechanie zawiadomienia o
przestępstwie z obawy przed odpowiedzialnością karną groŜącą danej osobie lub
najbliŜszym wyłączać będzie podleganie karze (§ 2). Rozwiązanie zawarte w art. 276
§ 1 2 skorelowane są z regulacją art. 240 Kodeksu karnego, dotyczącą karalnego
niezawiadomienia o czynach zabronionych, wyszczególnionych w art. 240 § 1 KK.
Rozdział 30 zawiera zmiany w przepisach obowiązujących (art. 277-284). Art.
277 wprowadza zmiany do ustawy z dnia 23 kwietnia 1964 r. – Kodeks cywilny (Dz.
U. Nr 16, poz. 93, ze zmianami). Po art. 427, który otrzymuje oznaczenie „§ 1”,
dodaje się paragraf 2, statuujący nowe zasady odpowiedzialności małoletnich i osób
wykonujących nad nimi pieczę za szkody wyrządzone przez małoletniego.
ZałoŜeniem nowelizacji jest, aby odpowiedzialność osób obowiązanych z
mocy ustawy do wykonywania pieczy nad małoletnim za szkody wyrządzone przez
tego małoletniego była moŜliwie szeroka. Dotychczasowa regulacja art. 427 KC,
ustanawiająca zasadę odpowiedzialności opartej na tzw. winie w nadzorze, okazała
się niewystarczająca. Małoletni coraz częściej naruszają porządek prawny,
powodując niekiedy powaŜne szkody, zaś uzyskanie odszkodowania od nich bądź od
osób sprawujących nad nimi pieczę okazuje się niemoŜliwe. Szerszy zakres
odpowiedzialności osób z mocy ustawy obowiązanych do wykonywania pieczy nad
małoletnim, w tym przede wszystkim rodziców, ma z jednej strony ułatwić
62
pokrzywdzonemu uzyskanie słusznej rekompensaty, z drugiej zaś moŜe skłonić
opiekunów małoletniego do wzmoŜonego nadzoru nad dzieckiem.
Analogiczne zadanie ma spełniać nowy art. 4281 Kodeksu cywilnego, który
przewiduje odpowiedzialność osoby zobowiązanej do pieczy nad dzieckiem z tytułu
wykonywanej władzy rodzicielskiej. Wyłączenie tej odpowiedzialności moŜe nastąpić
jedynie wtedy, gdy zostanie wykazane, Ŝe szkoda nie powstała z winy małoletniego
lub powstała poza okresem trwania obowiązku pieczy.
Art. 278 wprowadza zmiany w ustawie z dnia 26 października 1982 r. – o
wychowaniu w trzeźwości i przeciwdziałaniu alkoholizmowi (Dz. U. 2002, Nr 147,
poz. 1231, ze zmianami). W nowym art. 151 ustanawia się odpowiedzialność
sprzedawcy alkoholu i osoby podającej alkohol za szkodę, wyrządzoną przez
małoletniego po spoŜyciu sprzedanego lub podanego wbrew zakazom ustawowym
alkoholu. Odpowiedzialność ta nie wyłącza odpowiedzialności małoletniego i osób
obowiązanych do wykonywania pieczy nad nim.
Potrzeba wprowadzenia art. 151 wynika z woli urealnienia odpowiedzialności
osób, które wbrew zakazom ustawy o wychowaniu w trzeźwości i przeciwdziałaniu
alkoholizmowi sprzedają lub podają małoletniemu napoje alkoholowe. Względy
słuszności przemawiają za tym, aby osoba, która świadomie łamiąc zakaz ustawowy
udostępniła alkohol małoletniemu, odpowiadała za szkodę wyrządzoną po spoŜyciu
tego alkoholu.
Odpowiedzialność z art. 151 wyłącza okoliczność, Ŝe szkoda nastąpiłaby takŜe
wtedy, gdyby dana osoba nie sprzedała lub nie podała małoletniemu napoju
alkoholowego. CięŜar udowodnienia tej okoliczności spocznie w ewentualnym
procesie na sprzedawcy lub podającego alkohol.
DąŜenie do urealnienia odpowiedzialności osób udostępniających małoletnim
alkohol wbrew przepisom ustawy przemawiało równieŜ za wprowadzeniem
kwalifikowanego w stosunku do występku z art. 43 ust. 1 typu czynu zabronionego.
Według nowego art. 43 ust. 1a surowsza odpowiedzialność przewidziana została w
wypadku sprzedaŜy lub podania napoju alkoholowego małoletniemu. Czyn taki
podlegać będzie karze grzywny, ograniczenia wolności lub pozbawienia wolności do
roku. Wprowadzenie nowego art. 43 ust. 1a spowodowało konieczność stosowanej
nowelizacji ust. 2, 3 i 4 tego przepisu.
Kwestia
ustalenia
związku
przyczynowego
w
rozumieniu
prawa
cywilnego między sprzedaŜą lub podaniem alkoholu małoletniemu, a szkodą
63
wyrządzoną
przez
tego
małoletniego
moŜe
być
utrudniona,
zaś
na
sprzedającym lub podającym alkohol ciąŜyć będzie obowiązek wykazania, Ŝe
szkoda nastąpiłaby takŜe, gdyby nie sprzedał lub nie podał alkoholu.
Sprzedający lub podający alkohol moŜe równieŜ wykazać, Ŝe nie sprzedał lub
nie podał alkoholu. ZałoŜeniem projektodawcy przy formułowaniu omawianego
przepisu
było
powiązanie
odpowiedzialności
karnej
sprzedających
lub
podających alkohol (co w praktyce było bardzo rzadko respektowane) z ich
ewentualną, ale moŜliwą odpowiedzialnością na gruncie prawa cywilnego.
Poprzez takie sformułowanie zasady odpowiedzialności osoby podającej lub
sprzedającej alkohol (zasada ryzyka, trudności dowodowe, oderwanie od
istnienia związku przyczynowego między zachowaniem sprzedającego lub
podającego alkohol a szkodą i jej rozmiarem wyrządzoną przez małoletniego)
przepis powinien być odczytywany przede wszystkim prewencyjnie, jako rodzaj
wymuszenia
zastosowania
wobec
się
osób
do
sprzedających
obowiązujących
w
lub
podających
tej
mierze
alkohol
zakazów.
do
Celem
projektodawców jest spowodowanie, aby nie dochodziło do sprzedaŜy lub
podania
alkoholu
osobom
małoletnim.
Wówczas
odpowiedzialność
odszkodowawcza z projektowanego przepisu nie byłaby uruchamiana.
Na skutek zmian wprowadzonych do systemu uregulowań dotyczących
umieszczania nieletnich w placówkach resocjalizacyjnych w trybie natychmiastowym,
ustawą z dnia 27 czerwca 2003r. o zmianie ustawy o systemie oświaty oraz o
zmianie niektórych innych ustaw (Dz. U. Nr 137, poz. 1304), art. 26 ustawy z dnia 26
października 1982r. o postępowaniu w sprawach nieletnich, przewidujący wprawdzie
jako środek zapobiegawczy młodzieŜowy ośrodek wychowawczy i młodzieŜowy
ośrodek socjoterapii, w tym zakresie stał się przepisem martwym. NiemoŜność
wykonania przez starostę postanowień sądów o umieszczaniu nieletnich w MOW –
ach i MOS – ach we wspomnianym wyŜej trybie wynika z braku placówki
interwencyjnej, zezwalającej na doraźny pobyt nieletnich, wobec których toczy się
postępowanie sądowe lub postępowanie to zostało zakończone, a nieletni oczekując
na placówkę docelową wymagają odizolowania od dotychczasowego środowiska.
Obecnie w placówkach opiekuńczo – wychowawczych pomocy społecznej, które w
swym załoŜeniu powinny być miejscem opieki nad dziećmi umieszczonymi poza
rodziną własną ze względów opiekuńczych, a nie z powodu zaburzeń w zachowaniu,
64
trudności wychowawczych, czy demoralizacji, przebywają zarówno małoletni ze
spraw opiekuńczych, jak i nieletni sprawcy czynów karalnych. Celem unormowania
tej
sytuacji
zachodzi
konieczność
stworzenia
interwencyjnych
ośrodków
resocjalizacyjnych o charakterze tymczasowym, w których nieletni będą mogli
oczekiwać na wykonanie postanowień sądów w warunkach zapewniających
realizację programów resocjalizacyjnych i wzmoŜoną opiekę specjalistów. Temu
celowi słuŜy dokonana w art. 278 nowelizacja ustawy z dnia 7 września 1991r. o
systemie oświaty (dz. U. z 2004r., Nr 256, poz. 2572, ze zmianami). Dodatkowo,
biorąc
pod
uwagę,
Ŝe
wprowadzenie
interwencyjnych
ośrodków
resocjalizacyjnych o charakterze tymczasowym będzie naleŜało do kategorii
placówek, których zakładanie i prowadzenie będzie podlegać zasadom
wynikającym z art. 5 ust. 2 wskazanej ustawy, naleŜy przyjąć Ŝe głównie na
samorządy terytorialne będzie nałoŜony obowiązek utworzenia tego typu
ośrodków. Ustawa Prawo nieletnich zostało przedstawione do uzgodnienia
Komisji Wspólnej Rządu i Samorządu Terytorialnego, gdzie zostało przyjęte
bez zastrzeŜeń, uzasadnione zatem stało się wprowadzenie dla ministra
właściwego do spraw oświaty i wychowania delegacji do wskazania ilości i
terminu utworzenia tego rodzaju ośrodków przez jednostki samorządu
terytorialnego. Konieczność jak najszybszego utworzenia tego rodzaju
ośrodków, w świetle doświadczeń praktyki opisanych wyŜej, nie budzi
wątpliwości. Poza tym, na zasadach ogólnych tego rodzaju ośrodki, zgodnie z
art. 5 ust. 2 ustawy o systemie oświaty, będą mogły być tworzone przez osoby
prawne i fizyczne.
Konieczność zharmonizowania całego systemu prawa, wynikająca z
eliminacji
moŜliwości
z
tego
systemu
orzeczenia
środków
łącznie
poprawczych
umieszczenia
oraz
nieletniego
wprowadzenia
w
zakładzie
poprawczym do 18 roku Ŝycia i kary pozbawienia wolności uzasadnia
wprowadzenie zmian do art. 10 § 2 i 4 ustawy z dnia 06 czerwca 1997 roku
Kodeks karny (Dz. U. z 1997 roku Nr 88, poz. 553 z późn. zm.) i art. 5 § 2 ustawy
z dnia 10 września 1999 roku Kodeks karny skarbowy (Dz. U. tekst jednolity z
2007 roku Nr 111, poz. 765 z późn. zm.). Wprowadzenie zmian do wskazanych
przepisów daje moŜliwość sądowi karnemu, po spełnieniu innych warunków, w
65
zastosowanie w pełnym zakresie Prawa nieletnich stosunku do osób pomiędzy
17 a 18 rokiem Ŝycia (art. 280-281).
W art. 282 przewidziano zmiany do ustawy z dnia 24 maja 2000 roku o
Krajowym Rejestrze Karnym (Dz. U. z 2000 roku, Nr 50, poz. 580 ze zmianami)
konsekwentnie uwzględniające wprowadzenie do Prawa nieletnich instytucji
warunkowego umorzenia postępowania wobec nieletniego (art. 13 KN),
orzeczenia umieszczenia nieletniego w zakładzie poprawczym do 18 roku Ŝycia
i kary pozbawienia wolności (art. 21 KN), orzeczenia kary, środków karnych
albo warunkowego umorzenia postępowania stosowanych na podstawie art. 22
ustawy. Wprowadzenie nowych rozwiązań w zakresie postępowania w sprawie
nieletniego
oraz
w
zakresie
orzeczonych
wychowawczych
środków
i
probacyjnych lub orzeczenia na podstawie art. 21, eliminacja środków
poprawczych powoduje konieczność dostosowania zawiadomień wysyłanych
do Krajowego Rejestru Karnego w postępowaniu w sprawach nieletnich.
Zmiany są konieczne takŜe w związku z odmienną zasadą przyjętą w Prawie
nieletnich w zakresie określenia terminu ustania wykonywania środków
wychowawczych, co ma bezpośredni wpływ na okres przechowywanie danych
o nieletnich w Kartotece nieletnich, czy ich ujawniania w Kartotece Karnej.
Art. 283 wprowadza niezbędne zmiany do ustawy z dnia 27 lipca 2001r –
Prawo o ustroju sądów powszechnych (Dz.U. z 2001r. nr.98 poz. 1070). Zmiany te
konieczne są wobec istotnej reformy postępowania z nieletnimi i wyeliminowania z
nomenklatury ustawy – Prawo nieletnich pojęcia „środka poprawczego” oraz
rezygnacji z pojęcia „czynu karalnego” i zmodyfikowania znaczenia pojęcia
„demoralizacji”.
Postępowanie
z
nieletnimi
zostało
zbudowane
w
oparciu
o
model
postępowania karnego, z uwzględnieniem pewnych zmian wynikających ze specyfiki
tego rodzaju spraw. Wskazuje na to m.in. podobieństwo wielu przepisów
dotyczących postępowania z nieletnimi do przepisów Kodeksu postępowania
karnego, jak teŜ istniejące w Prawie nieletnich odesłania do Kodeksu postępowania
karnego.
Ustawodawca
w
zupełności
zrezygnował
z
posługiwania
się
w
postępowaniu z nieletnimi procedurą cywilną, traktując ją jako nieprzydatną dla
rozpoznawania tego rodzaju spraw. Z tego teŜ powodu konieczna stała się zmiana w
zakresie kompetencji wydziałów sądów okręgowych do rozpoznawania w drugiej
66
instancji spraw nieletnich. W miejsce dotychczasowego podziału właściwości w
sprawach nieletnich między wydziały cywilne (środki zaskarŜenia w sprawach z
postępowania opiekuńczo-wychowawczego) i wydziały karne (środki zaskarŜenia w
sprawach
z
postępowania
poprawczego),
wprowadzono
jednolitą
zasadę
rozpoznawania spraw w drugiej instancji przez wydziały karne sądów okręgowych.
Wydziały te
są
najbardziej
przygotowane
do
rozpoznawania
środków
odwoławczych w postępowaniu z nieletnimi, skoro procedura w Prawie
nieletnich w tak duŜym stopniu została oparta na procedurze karnej.
NaleŜy podkreślić, Ŝe zmiany w tym zakresie nie wpłyną zauwaŜalnie na
obciąŜenie wydziałów karnych sądów okręgowych. Z danych statystycznych
Ministerstwa Sprawiedliwości wynika, Ŝe w roku 2005 wydziały cywilne sądów
okręgowych rozpoznały 384 apelacje w sprawach nieletnich i 1.185 zaŜaleń w tych
sprawach. Wobec sieci 45 sądów okręgowych średnio do kaŜdego sądu okręgowego
przez cały rok 2005 wpłynęło 8,53 apelacji w postępowaniu opiekuńczowychowawczym (średniomiesięcznie – 0,71 apelacji) i 26,33 zaŜaleń (2,2
miesięcznie). Przekazanie tak znikomej ilości spraw wydziałowi karnemu nie moŜe w
Ŝaden istotny sposób rzutować na szybkość postępowania drugoinstancyjnego.
Do ustawy – Prawo o ustroju sądów powszechnych zostaje dodany rozdział 8,
zatytułowany „Jednostki pomocnicze sądu”. Stanowi on o rodzinnych ośrodkach
diagnostyczno-konsultacyjnych i ośrodkach kuratorskich. Dotychczas regulacje
dotyczące tych jednostek znajdowały się w ustawie z 26 października 1982 r. – o
postępowaniu w sprawach nieletnich (Dz. U. Nr 35, poz. 228, ze zmianami). Zwrócić
uwagę trzeba jednak, Ŝe oba wymienione podmioty zajmują się nie tylko nieletnimi,
ale równieŜ małoletnimi (rodzinne ośrodki diagnostyczno-konsultacyjne i ośrodki
kuratorskie) oraz rodziną przeŜywającą kryzys (rodzinne ośrodki diagnostycznokonsultacyjne). Współpracują w tym zakresie z sądami, właściwym więc miejscem
dla dotyczącej ich regulacji jest ustawa – Prawo o ustroju sądów powszechnych.
Art. 284 dostosowuje do regulacji Prawo nieletnich przepisy ustawy z dnia 12
marca 2004 r. o pomocy społecznej (Dz.U. 2004 nr 64 poz.593; zmiana: Dz.U. 2004
nr 99 poz.1001), uwzględniając konieczność stosownej pomocy dla osób
opuszczających placówki, w których pozostawały umieszczone na podstawie
przepisów dotyczących nieletnich. Taka pomoc ma na celu ułatwienie nieletniemu
powrotu do społeczeństwa.
67
Rozdział 31 zawiera konieczne w tak duŜym akcie prawnym przepisy
przejściowe i końcowe (art. 285-290).
Do art. 285 wprowadzono zasadę, Ŝe do powoływania i odwoływania
dyrektorów zakładów poprawczych i schronisk dla nieletnich nie mają
zastosowania przepisy ustawy z dnia 24 sierpnia 2006 roku o państwowym
zasobie kadrowym i wysokich stanowiskach państwowych (Dz. U. z 2006 roku
Nr 170, poz. 1217 z późn. zm.). Powoływanie i odwoływanie dyrektorów
zakładów dla nieletnich, w związku z koniecznością skutecznego wykonywania
nadzoru nad tymi placówkami przez Ministra Sprawiedliwości, zostało
uregulowane odmienne w przepisach wykonawczych o zakładach poprawczych
i schroniskach dla nieletnich. Procedura powoływania dyrektorów zakładów dla
nieletnich przewidziana we wskazanej wyŜej ustawie nie byłaby przydatna do
tak specyficznych jednostek budŜetowych jak zakłady poprawcze i schroniska
dla nieletnich, w których dyrektorzy powinni mieć nie tylko umiejętności
zarządzania, ale takŜe odpowiednią wiedzę z zakresu resocjalizacji i przede
wszystkim z zakresu pedagogiki. Przy powoływaniu dyrektorów jest wprawdzie
przewidziana procedura konkursowa, kadencyjność wykonywania tej funkcji,
jednakŜe ze względu na specyficzne powiązanie zakładów dla nieletnich w
sądami okręgowymi, na których obszarze właściwości się znajdują i w związku
ze zwierzchnim nadzorem Ministra Sprawiedliwości nad tymi jednostkami,
odmienny tryb postępowania przy doborze właściwej kadry kierowniczej tych
jednostek jest niezbędny.
Art. 286 zawiera przepisy derogujące dotychczasowe przepisy dotyczące
postępowania z nieletnimi, co jest przyjętym sposobem na jasne i niebudzące
wątpliwości wskazanie na obowiązywanie nowego stanu prawnego. Potrzeba takiej
regulacji wynika stąd, Ŝe oparcie się jedynie na klauzuli lex posterior derogat legi
priori mogłoby niekiedy pozostawiać wątpliwości co do zakresu stosowania nowych i
starych przepisów. Wskazana klauzula zawiera bowiem wyłączenia, jak np.
wyłączenie derogacji przepisu szczególnego przez późniejszy przepis ogólny.
Art. 287 wskazuje, iŜ powołania na ustawę o postępowaniu w sprawach
nieletnich w aktualnie obowiązujących przepisach odnosić naleŜy do Prawa
nieletnich. Pozwoli to uniknąć wątpliwości, co do obowiązywania przepisów, zapewni
spójności systemu prawa, wyeliminuje ewentualne luki w prawie. Temu samemu
68
celowi słuŜy wskazanie, Ŝe w razie wątpliwości co do stosowania przepisów stosuje
się Prawo nieletnich.
Art. 288 zawiera przepisy międzyczasowe. Zapewniają one ciągłość w
postępowaniach w sprawach nieletnich toczących się w chwili wejścia w Ŝycie Prawa
nieletnich. Zasadą jest, Ŝe Prawo nieletnich ma zastosowanie od chwili wejścia w
Ŝycie do wszystkich, równieŜ juŜ prowadzonych postępowań (§ 1). Przepisy
obowiązujące dotychczas stosuje się jednak aŜ do zakończenia sprawy w pierwszej
instancji do postępowań, w których przed dniem wejścia w Ŝycie Prawa nieletnich
wydano postanowienie o wszczęciu postępowania albo nie wydając takiego
postanowienia, wydano postanowienie o wszczęciu postępowania wyjaśniającego (§
2). Czynności dokonane zgodnie z obowiązującymi przepisami są uznawane za
waŜne i skuteczne na gruncie Kodeksu nieletnich (§ 3). Wykonywanie orzeczeń
zapadłych pod rządami uprzednio obowiązującego prawa winno odbywać się juŜ w
oparciu o nowe przepisy (§ 4), co ma szczególne znaczenie wobec niekiedy
wieloletnich postępowań wykonawczych.
Art. 289 ma na celu zapobieŜenie sytuacji, w której wykonanie Prawa
nieletnich byłoby niemoŜliwe z powodu braku aktów wykonawczych. Do czasu
wydania tychŜe przepisów zastosowanie mieć będą dotychczas obowiązujące
rozporządzenia.
Art. 290 zawiera datę wejścia w Ŝycie ustawy, z uwzględnieniem koniecznego
dla tak obszernego aktu prawnego vacatio legis.
69
OCENA SKUTKÓW REGULACJI USTAWY – PRAWO NIELETNICH
1. Podmioty objęte ustawą –Prawo nieletnich
Projekt dotyczy kompleksowego uregulowania spraw nieletnich, ich rodziców,
opiekunów lub osób, pod których stała pieczą nieletni pozostają oraz zasad
funkcjonowania sądów, sędziów, kuratorów, prokuratorów, pracowników rodzinnych
ośrodków
diagnostyczno-konsultacyjnych,
pracowników
ośrodków,
placówek,
instytucji, do których mogą być skierowani nieletni, pracowników zakładów
poprawczych, schronisk dla nieletnich oraz prokuratorów i Policji w zakresie
stosowania Prawa nieletnich.
2. Cel wprowadzenia Prawa nieletnich
Projekt ma celu całościowe i jednolite uregulowanie zagadnień materialnoprawnych, postępowania w sprawach nieletnich i postępowania wykonawczego, co
uzasadnia przyjęcie dla wprowadzanych przepisów nazwy Prawo nieletnich bez
ograniczenia wynikającego z poprzedniej nazwy ustawy dotyczącej nieletnich,
Ŝe odnosi się, w zasadzie tylko do „postępowania w sprawie nieletnich”.
3. Wpływ przedmiotowej regulacji na rynek pracy
Wprowadzenie niniejszych uregulowań nie wpłynie na konkurencyjność
wewnętrzną i zewnętrzną gospodarki, sytuację i rozwój regionalny.
4. Konsultacje
W toku prac nad projektem jego zasadnicze załoŜenia były konsultowane z
sędziami rodzinnymi, dyrektorami zakładów poprawczych i schronisk dla nieletnich,
Ministerstwem Spraw Wewnętrznych i Administracji. Ponadto projekt został
przedstawiony do zaopiniowania wszystkim resortom, wszystkim sądom i
prokuraturom, Krajowej Radzie Sądownictwa, Komisji Kodyfikacyjnej Prawa
Cywilnego, Komisji Kodyfikacyjnej Prawa Karnego, Rządowemu Centrum
Legislacji, Radzie Legislacyjnej, Komitetowi Urzędu Integracji Europejskiej,
70
Komisji Wspólnej Rządu i Samorządu Terytorialnego, Krajowej Radzie
Kuratorów oraz Rzecznikowi Praw Dziecka i Helsińskiej Fundacji Praw
Człowieka.
Projekt zostanie przedłoŜony do zaopiniowania Sądowi NajwyŜszemu,
Stowarzyszeniu Sędziów Rodzinnych, Stowarzyszeniu Sędziów Polskich „Iustitia”,
Naczelnej Radzie Adwokackiej i Krajowej Radzie Radców Prawnych.
Przedmiotowa
regulacja
przewidziana
jest
do
konsultacji
zgodnie
z
obowiązującymi przepisami.
W wyniku przedstawionych przez wskazane wyŜej podmioty uwagi i
opinii,
które
najczęściej
dotyczyły
„znacznego”
obniŜenia
wieku
odpowiedzialności nieletnich, zaostrzenia ich odpowiedzialności w związku z
moŜliwością orzeczenia zakładu poprawczego łącznie z karą pozbawienia
wolności oraz oparcia postępowania rozpoznawczego na modelu procedury
karnej naleŜy wskazać, Ŝe uwagi te nie zostały uwzględnione poza drobnymi
zmianami zmierzającymi do poprawy redakcji przepisów szczegółowych.
Jednocześnie
jednak
uwzględniono
zastrzeŜenia
do
bezwarunkowego
powierzania Policji prowadzenia postępowań wyjaśniających i określono, Ŝe
sędzia rodzinny będzie mógł zdecydować, po otrzymaniu zawiadomienia o
wystąpieniu przejawów demoralizacji u nieletniego, kto i w jakim zakresie
przeprowadzi postępowanie wyjaśniające, co ma znaczenie w przypadku
innych
niŜ
popełnienie
czynu
zabronionego
przejawów
demoralizacji.
Poprawiono takŜe odesłania do innych ustaw karnych, nie rezygnując jednak z
pozostawienia stosunkowo licznych odesłań.
5. Opinia o zgodności projektu z prawem Unii Europejskiej
Przedmiot
projektowanej regulacji nie jest objęty zakresem prawa Unii
Europejskiej, aczkolwiek uwzględnia preferencje wyznaczone przez standardy
międzynarodowe.
6. Skutki finansowe
Ustawa Prawo nieletnich w pewnym zakresie wywołuje dodatkowe skutki finansowe
dla budŜetu Państwa w rozumieniu art. 31 ustawy z dnia 26 listopada 1998 r. o
finansach publicznych (Dz. U. z 2003 r. Nr 15, poz. 148 ze zm.). JednakŜe skutki te
nie są związane z powstaniem interwencyjnych ośrodków resocjalizacyjnych o
71
charakterze tymczasowym, poniewaŜ projekt został uzgodniony na posiedzeniu
Komisji Wspólnej Rządu i Samorządu Terytorialnego w dniu 11 czerwca 2007
roku, która nie zgłosiła zastrzeŜeń do ewentualnych nowych obowiązków
wynikających
z
ustawy,
a
dotyczących
utworzenia
i
prowadzenia
interwencyjnych ośrodków resocjalizacyjnych o charakterze tymczasowym,
mimo Ŝe na ten cel w budŜetach samorządów powinny być zastrzeŜone
odpowiednie środki. MoŜliwe jest takŜe wyodrębnianie z istniejących placówek
ośrodków o tym charakterze. U podstaw takiego załoŜenia leŜy chęć jak
najszybszego uruchomienia tego rodzaju jednostek, aby przewidywane koszty,
jakie wiąŜą się z powstawaniem nowych placówek, nie utrudniły realizacji
orzeczeń sądów rodzinnych.
Oszacowanie skutków finansowych w związku z nową regulacją jest
bardzo trudne. MoŜliwe jest jednak podjęcie próby oszacowania niektórych
kategorii wydatków, np. kosztów obrony nieletnich z urzędu i udziału osób
godnych zaufania, jednakŜe moŜe się to odbyć przy zastosowaniu szeregu
załoŜeń, które zweryfikuje jedynie czas stosowania ustawy. Dotychczas
bowiem nieletni korzystał z pomocy obrońcy w sprawach w postępowaniu
poprawczym. Zakłada się, Ŝe skoro Prawo nieletnich nie rozszerza znacząco
kategorii spraw, w których udział obrońcy jest obowiązkowy, to koszty z tego
powodu nie wzrosną. Natomiast biorąc pod uwagę, Ŝe w przypadku
powoływania osób godnych zaufania przez nieletnich, zakłada się, Ŝe
najczęściej będą to osoby najbliŜsze, którym nie przysługuje zwrot wydatków w
związku z udzieloną pomocą. W bardzo rzadkich sytuacjach będą to osoby
obce nieletniemu, zatem ewentualne koszty wynikające z art. 57 § 2 będą na
tyle nieznaczne, Ŝe trudno dokonać ich oszacowania.
Natomiast skutki dla budŜetu państwa spowodują rozwiązania w zakresie
wprowadzenia systemów ochrony w zakładach poprawczych i schroniskach
dla nieletnich związane ze stosowaniem zabezpieczeń techniczno-ochronnych i
osobowych. Wprawdzie w duŜej mierze istnieją juŜ w zakładach poprawczych i
schroniskach dla nieletnich elementy zabezpieczeń techniczno-ochronnych i
osobowych,
jednakŜe
wymagają
dostosowania
niektórych
zakładów
i
schronisk do normatywnych systemów ochrony przewidzianych w przepisach
wykonawczych wydanych na podstawie art. 267 § 3. Wobec przewidywanego
72
dwuletniego terminu na dostosowanie systemu zabezpieczeń do określonego
w przepisach wykonawczych systemu ochrony zakładu lub schroniska,
wydatki na ten cel powinny zostać przekazane zakładom w części w jednym
roku, a w części w roku następnym. Przewiduje się szacunkowo, poniewaŜ
ścisłe określenie skali wydatków z powodu róŜnego stopnia stosownych
obecnie zabezpieczeń w zakładach i schroniskach nie jest moŜliwe, Ŝe rocznie
wydatki na ten cel wyniosą ok. 3.500.00 złotych, a w ciągu 2 lat: 7.000.000
złotych na wszystkie zakłady i schroniska do podziału w zaleŜności od rodzaju
i zakresu stosowanych obecnie zabezpieczeń techniczno-ochronnych i
osobowych
w
poszczególnych
jednostkach.
Natomiast
w
związku
z
wprowadzeniem konieczności archiwizacji cyfrowego zapisu z monitoringu izb
przejściowych, izb izolacyjnych i izb chorych do czasu opuszczenia przez
nieletnich zakładów lub schronisk wydatki na ten cel będą corocznie
powiększały koszty utrzymania poszczególnych zakładów i schronisk o około
500.000 złotych rocznie. Ewentualne wprowadzenie funkcjonariuszy SłuŜby
Więziennej do niektórych zakładów lub schronisk nie powinno natomiast
spowodować zwiększenia wydatków, gdyŜ nie wiąŜą się z jakimikolwiek
dodatkami do wynagrodzenia wynikającymi z delegacji funkcjonariuszy do
zakładów dla nieletnich.
Przewidywane wydatki powinny zostać pokryte ze środków, jakle zostaną
zaoszczędzone na poczet kosztów utrzymania zakładów i schronisk w wyniku
konieczności zwolnienia około 45-55% nieletnich w związku z wprowadzeniem
zasady wykonywania środków wychowawczych do 18 roku Ŝycia nieletniego
(obecnie 21 lat). Zwolnienie tak duŜej grupy wychowanków spowoduje
zmniejszenie wydatków z budŜetu państwa na koszty utrzymania zakładów i
schronisk, które będą znacznie wyŜsze niŜ koszty wymagane na uzupełnienie
zabezpieczeń techniczno-ochronnych i osobowych. Przykładowo skoro w I
półroczu 2007 roku wydatki na zakłady poprawcze i schroniska dla nieletnich
wyniosły 81.418.483 złotych, z czego na wynagrodzenia zatrudnionych w tych
jednostkach wszystkich pracowników przeznaczono: 49.253.801 złotych, to na
pozostałe koszty utrzymania pozostało: 32.164.682 złotych. Szacuje się, Ŝe
kwota ta ulegnie proporcjonalnemu obniŜeniu po opuszczeniu zakładów i
schronisk przez nieletnich między 18 a 21 rokiem Ŝycia. Te oszczędności w
wydatkach z budŜetu państwa na funkcjonowanie zakładów poprawczych i
73
schronisk
dla
nieletnich
związane
z
wcześniejszym
okresem
ustania
wykonywania środków poprawczych mogą pokryć takŜe inne ewentualne
wydatki związane przykładowo z pomocą dla nieletniego wynikającą z art. 273
oraz z art. 246 § 4. Natomiast nie przewiduje się dodatkowych kosztów
związanych ze zmianą kategoryzacji zakładów poprawczych i schronisk dla
nieletnich, poniewaŜ nie jest planowane powstanie odrębnych specjalnych
zakładów poprawczych readaptacyjnych, które zostaną wyodrębnione z
zakładów dotychczasowych specjalizujących się w pracy z nieletnimi nie
wykazującymi woli poddania się resocjalizacji.
09 sierpnia 2007 roku.